Tálkekke túsken taǵdyrlar

Spektakl saǵattyń shyq-shyq soqqan dybysymen bastaldy. Sah­nanyń túkpirgi planynda qa­rııa kórinedi de, artyna jaltaqtap qa­rap qoıyp jyldam basyp sahnany kesip júgirip ótedi. Ile-shala kempirdiń bajyldaǵan daýysy es­tiledi. Bajyldaǵanda da, ot-or­ma­ny órtenip, bar dúnıe qarań qal­ǵan­­daı ekilene aıǵaı-súreń salady. Namy­syna shoq túsip, ábden qor bol­ǵan áıel daýysy. Ol aıǵaıdan qyńyp júrgen aqsaqal joq, qaıta, ata-ájesin arqalanyp, buzyqtyqtyń tú­rin shyǵaratyn erke sábıdiń oınaqy mine­zimen sholjańdaıdy. Erkin sá­bı... Iá, akter Bolat Ábdilmanov sahna­daǵy bel men tize «ketip» qaltańdaǵan alǵashqy qadamymen-aq, bir adym jerdi qarǵa adymmen úsh-tórt basyp, ár attaǵan saıyn tabany kúıgendeı úbektep qozǵa­lýymen, tusaýy jańa kesilgen sábı sııaqty árpil-tárpil qozǵalǵan plastıkasymen, tusaýly attaı kibirtiktegen júrisimen, birdeńeni «búldirgen» jaǵyna qýlana qarap qoıyp, máz-máıram bolyp ańqaýsyǵan keıpimen spektakl aýanyna názik ıronııa boıaýyn súıkep tastap, sahna keńistiginde erkin júzedi. Pesanyń sıýjetine búgingi qazaq qoǵamynyń túıt­kildi máselelerin qaýzaıtyn – qa­zaq qyzdarynyń jat jurtqa kúıeýge tııýi, jigitterdiń Otan qorǵaýdan bas saýǵalap qashýy, qazaq jastarynyń áke-sheshesin qarttar úıine tapsyrýy sııaqty ádetke aınalyp bara jatqan ultymyzǵa jat qylyq kórinisteri sahnasyn Bolat Ábdilmanov óz janynan qosyp, pesa ıdeıasyn Eýropalyq kózqarastan ulttyq problemalarǵa burǵan eken. Spektakl ataýyna «Qazaǵym, qaıda barasyń?..» degen sóz qosylýy da osydan. Bolat osyndaı aýyr taqyrypty jurtqa aqyl aıtatyn notasııalyq sarynǵa salyp, tragedııalyq áýenmen jetkizem dese akter oıyny da, spektakl kórkemdigi de utylǵan bolar edi. Alaıda akter men rejısser spektakl ıdeıasyn eńseni ezer aýyr tásilmen emes, keı sahnalarda kórermenge ezý tartqyzar jeńil de astarly ıronııa­men oı tastap otyrǵandy jón sanaıdy. Keshikpeı, sahna syrtynan estilgen aıǵaı-súrenniń ıesi kútýshi kempir de kórinedi. Aqsaqaldyń saǵatymdy urladyń dep, onymen qoımaı til tıgizýi janyna batqan kempir barmaqtaı ǵana qulpynyń tisi túsip, qaqpaǵy qaıta-qaıta ashylyp kete beretin eski shamadanyna (bul eleýsiz detal da qarttardyń qııýy qashqan ómiriniń sımvolyndaı kórinedi...) kóılek-kónshegin tyǵyp, endi bul úıdi jelkesiniń shuqyry kóretinin aıtyp, botasynan aıyrylǵan ińgendeı bozdaǵan kúıi shyǵyp ketedi. Shaly ómirden erte ketip, jalǵyz qalǵan, azyn-aýlaq zeıneaqysyna qosymsha tıyn bolady ǵoı dep aljyǵan shaldy kútýge májbúr bolǵan, istemegen qylmysty istedi dep nahaqtan-nahaq moınyna qıyp salǵan shaldyń qorlyǵy ótip ketken Ibagúl kempirdiń baıa-shaıa bolyp zar ılegen keıpin tájirıbeli aktrısa Merýert Omarbekova jandúnıesi qoparyla, baryn sala oınady.

Belinen órgen eki qyzy bola turyp Áke – qarııa jalǵyz. Bir qyzy bóten ulttyń erkegine kúıeýge tıip shet elge ketip qalǵan, sonda turady. Qarııa ol qyzyn oılamaýǵa tyrysady, ózi úshin bu dúnıede endi joq, óldige balaıdy. Ekinshi qyzy – Aıjan (Maıra Ábsadyqova) tyjyrynyp, ahylap-úhilep júrgenimen de obaly ne kerek, qartaıǵan, syrqat ákesin baǵyp-qaǵady. Alaıda onyń kóńiline de shaıtan uıalaǵan – kúıeýiniń azǵyrýyna erip ákesin qarttar úıine tapsyryp, úıdi satyp mol aqshaǵa kenelip, alańsyz ómir súrýdi de oılaıdy. Maıra – sahnalyq symbaty kelisken, áriptesterimen araqatynasyn oıly, astarly áreketke quryp, sahna keńistiginde erkin qımyldaıtyn, sóz ben áreketti ushtastyra biletin jas aktrısa eken. Maıraǵa tek, daýys regıstrlary múmkindikterin asha túsý úshin áli de talaptaný qajet. Kúıeý bala (akter Janat Tıymbaev) áıeliniń kózin ala bere qaıyn atasyn «asaryńdy asadyń, jasaryńdy jasadyń, endi bizge masyl bolmaı kózińdi qurt...» dep adam joqta jáýkemdep alady. Qarııa osylaısha basymen qaıǵy bolyp júrse de el qamyn, jer taǵdyryn oılaıdy. Bulttan shyqqan kún sııaqty jarqyrap esi túzelgen sátterde kúıinishin tógip-tógip tas­taıdy. Rejısser jáne akter tórinen kóri jaqyn qarııanyń psıhologııalyq aljyǵan tıpin shynaıy kórsete bilgen. Aqsaqal saǵatym joǵaldy, bireý saǵatymdy urlap aldy dep únemi kúdik, sezik ústinde júredi. Úıde turatyndarǵa da, kirip-shyqqan adamǵa da kúdiktene qaraıdy. Máshhúr-Júsip Kópeıuly «Kún menen aı ómirdiń urysy eken, kúni keshe alǵany esinde joq, erteń taǵy keledi jyltyń etip...» dep ár ótken kún men túnniń pende ómirin ótkir qylyshtaı týrap, atjalmandaı kemirip, túgesip bara jatqanyn meńzese Bolat Ábdilmanovtyń qarııasy da urlanǵan saǵatyn izdep alas urady. Saǵat – ýaqyt sımvoly. Kári qoıdyń jasyndaı ǵana jasy qalǵan adamnyń ár sátti baǵalap, ótken ómirin saralap, Jaratqan Ie qaıran jastyǵymdy qaıtarsa basqasha ómir súrer edim-aý dep saǵym-qııalǵa berileri belgili. Pende eki nárseni – ýaqyt pen densaýlyqty baǵalaı almaıdy degendeı tatar dámi túgesile kelgen, jazylmas dertke ushyrap, jar basynda jalǵyz qalqıǵan qarııanyń densaýlyǵy múshkil, ýaqyty sanaý­ly. Rejısserdiń spektakldi shyq-shyq etken saǵat tiliniń apshyny qýyrǵan mazasyz únimen bastaýy, spektakldiń qadaý-qadaý tustarynda shyqyldaǵan osy úndi qaıtalap berip otyrýy da ómir shirkinniń qansha sheńgeldeseń de synap sııaqty sýsyp ýysta turmaıtynyn, ýaqyt ámirshiniń úkimi qatal ekenin, kúnderdiń kúninde «Al men kettim dep!..» qaıyrylmastan kete beretinin, búgingi kúnniń qyzyǵyn taýsylmastaı kóretin pendeniń nápsi shirkinniń aıtqanymen júrip, aıdaýyna kónetinin bildirip, sizdiń mıyńyzǵa shegeleıdi. «Qolymda attanarda joq nárseni barǵanda táńiri aldyna qaıdan taptym...» deıdi taǵy da Máshhúr-Júsip. Bolattyń Ákesi da syrqatyna qaramaı aqsaqaldyq boryshyna adal – joǵaryda aıtqa­nymyzdaı ult bolashaǵyna alańdaıdy. Spektakl fınalynda kesir, ker urpaqty tárbıelegen ózimiz ǵoı dep kináni ózgeden emes, ózinen izdeıdi. O dúnıedegi saýalǵa qalaı jaýap beremin dep jany qınalady. Bul – akterge sahnada ekinshi plandy – oqıǵanyń jibekpen kómkerip, zermen ádiptegen astaryn aýdaryp, kórer­menge jetkizip otyrý úshin kerek. Bolat Ábdilmanovtyń aldynda – keıipkeriniń demensııa – aljy­ǵandyǵyn, kózin jumǵanda bala, ashqanda dana – esi bir kirip, bir shyǵyp júrgende spektakl ıdeıasynyń ushyǵynan aıyrylyp qalmaýdy oılaý, qaltańdaǵan júris-turys yrǵaǵynan jańylmaý, bir jarym saǵattyq spektakldiń júgin bir ózi kóterip – qyryq-elý bettik sózden jańylmaý, sóz ben plastıka úndestiginiń úılesimin qııýlastyra bilý sııaqty alýan qatparly qyrýar eńbek turdy. Akter osyndaı maqsat-mindetterdi kásibı de saýatty ıgere bilgen eken.

Shynyn aıtsaq, teatr sahnasy men kıno-teleekrandarda batyr-baǵylandardy, Hakim Abaıdy somdap ádettenip qalǵan, kil myqtynyń sózin sóılep, oıy da, daýys apparaty da aıbarly, susty obrazdarǵa mashyqtanyp úırengen, soıy – batyr-balýanǵa keletin akter kempir-sampyrmen tájikelesip, pesh túbi men as úıdiń arasyndaǵy jolyn ǵana biletin aljyǵan shaldyń rólin qalaı oınar eken, jyldar boıy qalyptasqan oıyndaǵysynyń bir sátte aýnap túsip, ózge qyryn jarq etkizýi ońaıǵa soqpas, áı, qaıdam... degen kisápir kúdiktiń kóńilde bolǵany da ras... Al shymyldyq ashylǵanda biz basqa, múldem ózge Bolatty kórdik.

Aqsaqaldyń kúıeý balasy – Janat Tıymbaev sahnalyq kelbeti kelisti, jaǵymdy qońyr daýysy bar jas akter. Árıne, akterdiń sahnalyq obrazynan esh kinárat taba almaısyń. Áıelin azǵyryp, qaıyn atasynyń úıin satyp, baıýdy oılaıtyn, bireýdi darııaǵa batyryp ózi sýdan qurǵaq shyǵýdy kózdegen, erkektik namys degennen maqurym, halyqty pıramıdamen arbap mıllıondap aram paıda tabatyn búgingi blogerlerdi eske salatyn, bir kúndigin ǵana oılaıtyn azǵyn obrazyn sheber somdaǵan. Qaıyn atasynan qutylaryna kózi jetken kezde áıeli ekeýiniń «júz gramm» jutyp alyp bıleıtin sahnada Janat plastıkasy «ushyp turǵan» sheber ekenin kórsetti. Áıeli – Maıra Ábsadyqova osy sahnany enjarlaý oryndady ári bımen beriletin oı órbimeı, aıaqsyz qaldy.

Taǵy bir jas aktrısa – qaraýsyz qarttarǵa kómek kórsetetin áleýmettik mekemeniń qyzmetkeri Lola rólindegi jas aktrısa Aısha Aǵymbaı teatrdy bir mamandaı tanıtyn adam úshin jarq etken jańalyq boldy dep aıta alamyz. Qarııanyń qyzynan para alyp, aljyǵan qartty úıinen qýý operasııasyna belsene kirisken Lola-Aıshanyń akterlik qabileti mol – ol Bolat Ábdilmanov keıipkeriniń ishi-baýyryna kirip kete jazdaıdy, tipti qarııanyń kóz qurtyn jybyrlatyp myń burala qozǵalýy, aqsaqaldyń ishinen erkeleı túrtkilep turyp tilinen bal tamyzyp azǵyrýy, bar denesin sýly oramal syqqandaı buratylta qoıyp, qarııanyń seriligin esine túsirip, emeshegin úzdirip qylymsýy sııaqty áreketteri arqyly akterlik tehnıkasynyń tóselip kele jatqanyn kórsetti. Aktrısa qarııany qarttar úıine alyp kelip, bólmesine kirgizip jiberetin sahnada múldem ózgeredi – aqsaqaldyń qamyn oılap jik-jappar bolatyn; júzinen meıirim, tilinen bal tamǵan, sondaı izetti, ınabatty Lola joq, onyń ornyna beti qalyń, syzdanǵan sóziniń astarynda «jibershi meni, kórseteıin...» dep doly minezi julqynyp turǵan, tepsinip júretin, ár sózi soıylmen urǵandaı táıtik bireý paıda bolady. Qyzy men kúıeý balasynyń aldap-sýlaýyna aqyry kónip, Lolanyń jetegine erip qarttar úıine ketip bara jatqan Ákeniń táttige aldanǵan baladaı báıpeń qaqqan sahnasy óte áserli – qarttar úıine baryp jatý Áke úshin jalyndaǵan krematorıı aranyna túskenmen birdeı bolatynyn kórermen jan dúnıesimen sezip, tóbequıqasy shymyrlap, túr­shi­gip otyrdy. Sahnada izgilik pen zulym­dyqtyń shekarasynan qarǵyp ári, qarǵyp beri óte beretin kúrdeli keıip­ker beınesin somdaı bilgen Aıshanyń úni taza, daýysy anyq ta dıapazony keń, jas ta bolsa sahnalyq tildi sheber meńgergen aktrısa ekenin kórdik.

Aqsaqaldyń qyzy, kúıeý balasy, áleýmettik máseleler qyzmetkeri úsheýiniń degeni bolyp, spektakl aıaqtala kele qarııa qarttar úıine tapsyrylady. Qarııanyń negizi monologtary da osy jat úı, bóten bólmede aıtylady. Qarııanyń spektakldiń ón boıyna joǵalǵan saǵatyn izdeýi – ótip ketken ómiriniń artynan qýýy, qaıta aınalyp soqpas múmkindikterin qaıtarǵysy kelip ónbes tirlik sońynan júgirýi – ókinishpen ótken ómiriniń elesine eltýi. Rejısser, saǵat-sımvoldy spektakldiń sahnalyq sheshiminiń arqaýyna aınaldyryp, negizgi oıdy saǵat arqyly sheshkeninde qalaı bolar edi degen de oı keledi.

Spektakl sýretshisi Qýat Tústik­baev sahna keńistigin mınımalızm stılinde sheshipti. Aldyńǵy planda – úı ishin bildiretin tereze perdesi ilingen, ekinshi planda – tórt buryshty tor kózderi bar, qalyńdyǵy qoıdyń qabyrǵasyndaı aǵashtan quraǵan eki bólek kerege ilingen, odan ári tus shymyldyq. Oqı­ǵa sahna keńistigindegi osy úsh bólim aıasyn­da ótedi. Fon retinde ǵana júk kóterip turǵan mýzykaǵa eki birdeı kom­pozıtordyń (Kentaý Nazarbek jáne Qaırat Qumataıuly) aralasýy qalaı bolǵany jumbaqtaý... Spektakl úshin arnaıy jazylǵan tutas shyǵarma emes, qulaqqa tanys kúı qoldanylypty, al jyrshy, termeshiniń oryndaýyndaǵy án ıllıýstrasııalyq dárejede qyzmet atqaryp tur. Áke men bala taqyryby álem ádebıetinde jyrlanyp keledi, jer betinde adam barda jyrlana da bermek. «Jan Ákeniń» Shekspırdiń «Korol Lırinen» aıyrmashylyǵy – Áke úıin, dúnıe-múkámmalyn óz qolymen bermeıdi – qyzy Aıjan tartyp alyp ákesin qańǵyrtyp jiberedi. Týǵan ákesi­niń súıeginiń ústine óz baqytyn ornat­paq bolǵan balada el múddesi, Otan aldyndaǵy borysh qaıdan bolady!? Sondyqtan da Áke-Bolat «Myna jerdi kim qorǵaıdy?! Erteń meniń súıegim jaý tabanynyń astynda qala ma?!.» dep kúńirenedi. Qarııanyń qalǵan ómiri qarttar úıinde ótedi-aý dep kórermendi muń basqanda rejısser tyń sheshimge keledi – jas kezinen birge ósken kempir aqsaqaldy qarttar úıinen shyǵaryp alyp, aýylǵa alyp ketedi. Osy tusta, Áke taǵdyryn aktermen birge basynan keship otyrǵan patsha kóńil, sábı minez kórermen eńsesi kóterilip, jadyrap qalady. Máshhúr-Júsip sııaqty áýlıelerden qalǵan sózden janyna jylý izdep júrgen kórermen kóńilinde Jan Áke jetim-jesirin jylatpaǵan, qarııasyn tentiretpegen qazaqtyń Ata dástúri saqtalǵan adamgershilik araly – aýylǵa baryp qaıǵy-muńy jeńildep, qalǵan ómiri darhan jandardyń arasynda ótedi-aý degen Úmit paıda bolady. Spektakldiń utatyn jeri de osynda. Úmitti óltirmeýde, bolashaqqa degen senimdi oıata bilýinde. Jasyl túsi mol aýyl fonynda ótetin fınalda Áke men kútýshi kempirdiń arasynda mynadaı dıalog bar: Áke – «Oıpyrmaı, kún jarqyrap tur eken», Kempir: – «Iá, jarqyrap tur», Áke: – «Bul jaqsy yrym, jaqsy belgi, demek elimiz de jańaryp, jaqsarar, soǵan duǵa jasaıyq». Rejısser men akter tandemi «qudaı óldi» degen modernızm, adamdy úmitsiz shaıtanǵa (úmit úzilý ólgennen beter) aınaldyrǵan postmodernızmnen irgesin aýlaq salyp, gýmanızm ıdeıasyna oralady. Adam bolǵan soń biz atqan tańǵa qýanamyz, tumannan keıingi kók aspanǵa kóz tigemiz, bolashaq áldebir jaq­sylyq ákelerine senemiz, kútemiz... Áde­bıet pen óner osy senimdi óltirmeýge tıis.

Asylbek IHSAN,

rejısser