Sýretshiler qoǵamnan tys qala almaıdy

– Jalpy, beıneleý ónerinde shet-shekara joq. Bul sala ót­ken ǵasyrda jaqsy damydy, al qazir she? Álemdi jaılaǵan pan­demııa áser etti me?

Baıtursyn О́mirbekov:

– О́ner qo­ǵam­dyq sananyń bir kórinisi desek, ony kom­mý­nıs­tik ıdeologııa attaı qalap, óz erkinshe paıdalandy. Kezinde sýretshiler senzýra qysymyn kórgeni bolmasa materıaldyq ıgilikke kenelgeni ras. Sondyqtan ǵoı, áli kúnge keıbir sýretshiler «Odaqtan tapsyrys nege joq, qarjy qaıda ketti» dep baıbalam salatyny bar. Bir qyzyǵy, osy kúnde naǵyz shyǵarmashylyqpen aınalysyp, óz oıyń men qııa­lyń­dy iske asyrýǵa múmkin­dik óte kóp. Solaı istep júrgen sýretshilerdiń de aramyzda joq emes. Iá, ómir súrýge qarajat kerek. Ony qaıdan alamyz? Mine, másele osydan bastalady. Bizdiń Mádenıet jáne sport mınıstrligi «Altyn adamdy» 32 jyl boıy shetelge tanystyramyz dep qarajatty shasha bergenshe, talantty 32 sýretshiniń kózi maıyn taýysyp, búkil zer­desin jumsaǵan týyndylaryn Venesııadaǵy Bıenalǵa aparsa, olardyń sýretterine sol jaqta kózi qaraqty jurtshylyqtyń nazary aýyp, tipti peıili túsip, satyp almasyna kim kepil? Sodan túsken qarjynyń jartysyn sýretshige, qalǵanyn bıýdjetke berse, qanekı.

Búgingi beıneleý ónerinde áleýmettik problema, qoǵam jáne adamı qundylyq­tar taqy­ryby eshkimdi mazalamaıtyn sııaqty. Sýretshi elmen, qoǵam­men qoıan-qoltyq aralasa­dy. Eldiń sózin sóılep, orta­da júrmeseń, sýretker­li­giń kimge kerek?! Bizde ondaı sýret­shiler boldy ǵoı: Erkin Mer­genov, Toqbolat Toǵysbaev, Salı­hıt­dın Aıtbaev, Dýlat Álıev, Maǵaýııa Amanjolov, Maqum Kısa­medınov, t.s.s.

Hamıt Faızýllın:

– Iá, ótken ǵasyrda, KSRO kezinde ádebıet, sýret, mýzyka, balet, opera sııaqty óner túrleri jaqsy damydy. Mádenıetke, ónerge jaqsy kóńil bólindi. Úkimet tarapynan óner adamdaryn pátermen, sheberhanamen, jumyspen qamtamasyz etip otyrdy. Alańsyz eńbek etýine jaǵdaı jasap berdi. Mádenıet saraılarynda, pıoner úılerinde úıirmeler jumys istedi. Egemendik alǵan soń Qazaqstan Sýretshiler odaǵy jaı ǵana kóptegen qoǵamdyq uıymnyń biri bolyp qaldy. Mýzeıler sýretshiniń sátti shyq­qan týyndylaryn satyp alýǵa qaý­qarsyz. Úkimettiń beıneleý ónerine degen kózqarasy salqyn. Esesine mýzy­kalyq jobalardy qarjylandyrý basym. Mádenıeti joǵary memleketterde beıneleý ónerine erekshe kóńil bólingen. Adam balasynyń jaratylysynan beri salǵan sýretteri men jasaǵan músindik týyndylary álemdik mýzeılerdiń altyn qorynda. Baǵa jetpes jaýharlar.

Álemdi jaılaǵan pandemııa kezinde naǵyz shyǵarmashylyq adamdary beker qarap otyrǵan joq, kerisinshe eseleı eńbek etýge tyrysty. Sýretshiler onlaın kórmelerge qatysty. Áleýmettik jelilerde óz týyndy­laryn kórsetip, chelendj jasap, bir-birin atsalysýǵa shaqyryp, jarysa eńbek etti. Álemdik deńgeıde de osy úrdis paıda boldy. Pandemııa kezindegi óz shyǵar­mashy­lyǵyma keler bolsaq, Ýkraınadaǵy halyq­aralyq peızajıster kórmesine qatysyp, laýreat atandym. Ol kórme uly sýretshi A.I.Kýındjıdiń 180 jyl­dyǵyna arnalǵan bolatyn. Mundaı kórme bes jylda bir ret qana ótedi. О́nerde ult joq degen osy da.

Beıbit Ásemqul:

– Pandemııadan keıin bizdiń salaǵa qatty ózgeris keldi dep aıta almaımyn. О́ner salasy ár­daıym ózgeriske ushyrap otyrady, bul – tabıǵı qubylys. Osyǵan deıin de álemdik deń­geıde bolyp jatqan kór­meler, izdenister eshqashan toqtaǵan emes. Kóp jaǵdaıda keskindeme óldi dep aıtyp júrdi, biraq bul múmkin emes.

Alaıda qoldaǵy materıaldy qoldaný men paıdalaný ádisi ózgeriske ushyrap jatyr. Adamzat qoǵamy damyǵan saıyn bári ózgeriske ushyrap otyrady. Qalaı degenmen de, pandemııa belgili deńgeıde áser etken shyǵar. Bul jaǵdaı jalpy bizdiń sýretshilerge de jańa bir úrdis ákelgen bolar. Tipti keıbireýlerdi óner ólkesinen ketýge ıtermelegen de shyǵar.

Málik О́skenbaev:

– Beıneleý óneri dúnıe júzi tarıhynda ártúrli qıly kezeńderden ótti. Sonaý ejelgi Mysyr óneri, ejelgi Grek óneri, ejelgi Saq óneri, dúrkiregen Túrki óneri, Eýropadaǵy qaıta órleý kezeńi, Orta ǵasyr óneri, ımpressıonızm, taǵysyn-taǵy bolyp osylaı jalǵasa beredi. Baıaǵy zamannan beıneleý ónerindegi túrli baǵyttar, ıaǵnı «ızmder» týraly kóptegen pikirtalas tolastamaı áli kúnge deıin kele jatyr. Bul zańdy qubylys, solaı bolady da! Ásirese qazirgi kezde ınternet, ǵylym men teh­nıka damyǵan bizdiń zamanymyzda kompıýter sýretshini birtindep yǵys­tyra bastady desek bolady. Iá, kompıýter sýretshiniń jumysyn biraz jeńil­detken shyǵar. Bir qaraǵanda sýret­shiniń istegenin kompıýterlik baǵ­dar­lamalardyń kómegimen isteıtindeı kórinedi. Biraq olaı emes!

Kezinde bir amerıkalyq sýretshi kórmege barady, ol ıtalııalyq músinshi Djakoma Mansýdyń «Oryndyqta otyrǵan áıel» degen kartınanyń qasynda ıin tiresip turǵan halyqty kórip, men de bulaı jasaı alamyn dep, týra sondaı etip qyzben ústeldiń qalybyn gıpsten quıyp alyp, qolaǵa aýdarady da kórmege qoıady. Biraq onyń sol sýretiniń aldynda halyq jınalmaıdy. Nege? О́ıtkeni ol jansyz, qur ánsheıin jel úrlegen músindeı bolyp turdy. Ol jerde sýretshi-mú­sinshi saýsaqtarynyń energetıkasy, ishki sezimi, jan dúnıesi berilmedi, al Mansýda saý­saq­tarynyń izderi, qımyl-qozǵalysy, energııasy árbir formada sezilip turdy. Sol sııaqty kompıýterde istelgen jumys ta sýretshiniń ishki jan dúnıesi men energetıkasyn tolyq bere almaıdy, ol qur qurǵaq shtrıhta bolyp qala beredi. Al pandemııaǵa keletin bolsaq, árıne, ol áser etti. Ásirese oqý úderisinde kóptegen oqýshy fotografııa­men jumys istep, sýret salýǵa úırenip alǵan. Pandemııa bitkennen keıin olardy sol daǵdysy­nan qaıtarý qıynǵa tústi, keıbireýleri sol daǵdysynan áli qaıta almaı júr. О́ıtkeni olar otyrǵan kúıine qarap sýret salýdyń ornyna, ony telefonǵa túsirip alyp, sol fotodan sýret salyp otyrady. Al bul durys emes. О́ıtkeni ol natýraǵa qarap oılanyp, ony anatomııalyq, kon­strýktıvtik, plastıkalyq jaǵynan jan-jaqty zerttep-zerdelep, taldaý ar­qy­ly sýret salý­dyń ornyna, pas­sıv­tik kóshir­meshige aınalady degen sóz. Pan­demııanyń osyn­daı keri áserleri boldy. Jalpy, shyǵar­mashylyq oqý oryndaryna qashyqtan oqý tıimsiz.

Ańsaǵan Mustafa:

– Sýret óne­ri únemi damyp kele jatyr. Onyń ta­bıǵatyn, ereksheligin basqalarǵa kór­se­týge til bilýdiń de keregi shamaly eken. Adamdar barlyq elde bir­deı ekenine ábden kózim jetti. Buryn sheteldikter bizden artyǵyraq, aqyl­dyraq, ádemirek, jumystary jaq­sy­raq kórinetin. Sońǵy kezde, shetel­derde 35-40 kórmege qatysqan soń tú­sin­­genim, adamdar qaı jerde bol­syn birdeı. Problemalary birdeı, arman­dary da birdeı, qorqynyshy men maq­sattary da týra sondaı eken. Shetel­derdegi áriptesterimiz de bizdiń týyn­dylarymyzǵa qyzyǵa qarap, bizden de jańa birdeme úırengisi keledi eken. Ashyq-jarqyn jaqsy adamdar.

Pan­demııa ke­zinde sýretshiler de úıde qa­maldy, olar qa­rap otyrmaı, vırtýal­dy kór­meler uıymdastyrdy. Gale­reıalar onlaın kórmege bılet satyp, sýretterin onlaın satyp kúnderin kóre berdi. Shetelderdegi kórmelerge qatysqanymda, olar meniń týyndylarymdy Plastık-art dep atady. Bul qalaı degenimde, qazir biz plastık zamanynda ómir súrip jatyrmyz, kıimimiz – sıntetıka, jeıtinimiz – sıntetıka, paıdalanatyn ydys – plastık, ónerimiz de plastık dep túsindirdi.

– Qazaq sýretshileri týyn­dyla­rynyń kóbi tabıǵat kórinisteri, portret, aýyl ómiri bolyp kete beredi. Qazirgi qylqalam sheberlerine ne jetispeıdi?

Málik О́skenbaev: – Sýretshiler ártúrli janrda jumys isteıdi. Biri peızajıst, biri jansyz natıýrmort salsa, biri portretıst, anımalıst, batalıst degendeı jalǵasa beredi. Jalpy, sýretshilik ishki ıntýısııa, ıaǵnı sezimtaldyqpen ǵana shektelmeıdi. Sýretshi óz isiniń has sheberi bolý úshin Alla Taǵalanyń ber­gen talantymen qosa birqatar bilim­men qarýlanýy kerek. Ol joǵaryda aıtyp ketken sýretshige óte qajetti pánder, mysaly: perspektıva, plastıkalyq ana­tomııa, kompozısııa, tústaný, t.b. Bu­lardy bilý nemese bilmeý sýretshiniń jumys isteý aýqymyn shekteıdi nemese keńite túsedi. Mysa­ly, plastıkalyq anatomııany bilmeıtin sýret­shi soǵys janryndaǵy dúnıelerge nemese kóp fı­gý­raly taqyryptarǵa bara almaıdy. О́ıtkeni ol jerde adamnyń plastıkasyn, anatomııasyn bilý kerek, áıtpese, saýatsyz, qısynsyz, álsiz proporsııasy tabylmaǵan, usqynsyz fıgýralar oryn alady. Bul degen jumystyń estetıkalyq kórkemdik qundylyǵyn joǵaltady degen sóz. Sondyqtan qylqalam sheberi bolý úshin teorııalyq jáne praktıkalyq bilim bolý kerek! Sýretshilikte bir paıyz talant bolsa, qalǵan toqsan toǵyz paıyzy bilim men eńbek bolýǵa tıis, onsyz qyl­qalam sheberi bolý múmkin emes.

Ańsaǵan Mustafa: – Bizdiń eldiń sýretshileri ne salyp jatqanyn, óki­nishke qaraı, onsha jaqsy bilmeımin. Papam jazýshy, mamam, joldasym jýrnalıst bolǵan soń aralasatyn ortam da kileń qalamgerler, óte jaqsy adamdar. О́zim portret, tabıǵatty salyp otyrýǵa shydamym jetpeıdi, baıaǵyda sabaq ústinde salǵyzǵan kezde de ishimde bir qarsylyq bolatyn, fotoapparat bar ǵoı, nege bir sekýndta syrt etkizýge bolatyn nársege qyryq saǵat tapjylmaı otyrýymyz kerek degen sııaqty suraqtar qoıatynmyn. Biraq onyń bári sol kezde sýret salyp úırený úshin kerek bolǵan bolar. Mýzeılerge de kóp bara bermeı­min. Ishti pystyratyn jer sııaqty. Jan joq. О́zim de kórme jasaǵanda adamdar kóp júretin jerge qoıǵym keldi. Stýdentterdiń arasyna baryp kórme jasap, odan keıin Almatynyń metrosy, «Atyraý» saýda ortalyǵy degen sııaqty jerlerdi tańdaımyn. Qazir kórme uıymdastyrýshylar týyndylarymdy alyp ketip, kórmege qatystyryp jatyr. О́zim baryp júrgen joqpyn, sýretterdi kórse boldy ǵoı. О́tken jyly Koreıanyń sýretshiler odaǵy, bıyl Irannyń sýretshiler odaǵy usynys jasap, týyndylarymdy qabyldap aldy. Ol elderde sýretshiler odaǵy ótip jatqan kórmelerge baryp, talqylap, unatqan sýretshilerdi shaqyryp qataryna qo­sady eken. Bizdiń elde 30-40 kórmem ótti, birde-bireýine sýretshiler odaǵy qatyspady. Olardyń ne istep, ne qoıyp júrgenderin bilmeımin.

Hamıt Faızýllın: – Qazaq beıneleý ónerin sóz etsek, osy salada eńbek etken maıtalman klassıkterimizdi, olar­dyń qazaq beıneleý óneriniń jaýhar­­la­ry, dúnıe júzine áıgili týyndylaryn ­atap ótý kerek. Ábilhan Qasteevtiń «Túrk­sib», «Medeý muz aıdyny», «Qapsha­ǵaı sý qoımasy», Áýbákir Ysmaılov­tyń «Han­­táńiri jaılaýy», «Karto­ǵaı», Aısha Ǵalymbaevanyń «Qazaqstan áni», Sabyr Mámbeevtiń «Taýda», «Kóktem», Qanapııa Teljanovtyń «Jamal», «Kókpar», Moldahmet Ken­baevtyń «Asaýǵa quryq salý», «Sho­pan áni», Álı Júsipovtiń «Baqyt», «Al­ǵashqy oqý», Gúlfaırýz Ysmaılo­va, Sahı Romanov, Úki Ájıev, Janataı Shardenov, Salıhıtdın Aıtbaev, Shaı­mardan Sarıev, Abdrashıt Sydyha­nov, Toqbolat Toǵysbaev eńbekterin aıt­paı ketý múmkin emes. Uly qazaq dala­synyń teńdesi joq ásem tabıǵatyn óz shy­ǵarmasyna arqaý etý Qazaqstan sýret­shilerine tán zańdylyq der edim. Qazirgi zaman sýretshileriniń tynysy keńeıdi. El, jer qorǵany bolǵan batyr babalarymyzdyń, uly bılerimizdiń beınelerin somdady. Tarıhı shaıqas­tar týraly keń kólemdi polotnolar ja­zyldy. Al búgingi sýretshilerge ne jetis­peıdi deseńiz, osy jazylyp jat­qan jumystardy alýshy jetispeıdi. Me­senattar joqtyń qasy. Orys beıneleý óneriniń qamyn oılap, sýretshilerdiń týyndylaryn óz qarjysyna satyp alyp, álemge áıgili Tretıakov galereıasyn jı­naqtaýshy Pavel Tretıakov, Savva Mamontov sııaqty óner súıgish patrıot, mesenat azamattar saýsaqpen sanarlyq. Sýretshilerge sheberhana, jumystaryn kórsetetin kórme zaldary jetispeıdi.

Beıbit Ásemqul: – Beıneleý ónerin nasıhattaýǵa qyzmet etip kele jatqanyma on eki jyldaı boldy. Men dás­túrden tys ádette balalarǵa, baldyr­ǵandarǵa qosymsha maǵlumat berip otyramyn. Álemde ne bolyp jatyr, jalpy beıneleý ónerinde qandaı jańalyq­tar bar degen sııaqty. Sosyn olar ony dástúrli beıneleý ónerimen salystyra alady. Jańaǵy ónertanýshylar dástúrli beıneleý óneri týraly sabaq beretin bolsa, men qosymsha ózime unaıtyn, ózim durys kóretin múmkindikterdi kórse­týge tyrysamyn. О́ıtkeni oqýshylar qazir neniń jaqsy, neniń nashar ekenin ajyrata almaıdy. Buǵan bir mysal, kóbinde balalar bilimi azdaý, biraq halyqtyń kóńilinen shyǵatyn, sapasyz sýretterdi unatady. Olar maǵan sondaı jumystardy kórsetkende, men olarǵa birden túsindirip, qandaı sýretshilerdiń týyndylaryna kóńil bólý kerek ekenin aıtyp beremin. Sóıtip, osy salaǵa men ustazdyq úlesimdi qosyp jatyrmyn. Meniń shákirtterimniń ózi qazir ózgelerge sabaq berip júr. Onyń bári túbegeıli maǵan qatysty dep esepteımin. Bylaısha aıtqanda, olar maǵan qarap boı
túzeıdi.

– Ár ónerdiń maqsaty – ony urpaq­qa nasıhattaý, amanattaý. О́zde­rińiz osy úrdiste qalaı eńbek etip júr­sizder? Qazaq sýret óneriniń bola­shaǵyn qalaı elestetesizder?

Hamıt Faızýllın: – Búgingi tańda Qazaqstan Sýretshiler odaǵynyń músheleri shyǵarmashylyq izdenisterin jalǵastyrýda. Ony jylyna bir ret bolatyn Odaqtyń respýblıka kóleminde ótetin jyldyq esep berý kórmesinen kórýge bolady. 2021 jyly «Social Development Center» qoǵamdyq qory­nyń uıymdastyrýymen «Uly taýlar shyńdary» atty respýblıkalyq kórme Á.Qasteev atyndaǵy kórme zalynda ótti. Onda qoıylǵan jumystardyń katalog kitapshasy basylyp shyqty. 2022 jyly qazan aıynda Mádenıet jáne sport mınıstrligimen birlese otyryp «Social Development Center» qorynyń (qordyń atqarýshy dırektory Beıbit Turabaev) uıymdastyrýymen Shymbulaqta 35 sýretshi qatysqan alty kúndik plener bolyp ótti. Sońynan Ortalyq memlekettik mýzeıde kórme ótkizilip, katalog jaryq kórdi. Plenerge qatysýshy bes sýretshi aǵa býynnan bolsa, qalǵan otyzy – jas sýretshiler. Bunyń ózi jastardyń ónerge degen kózqarasy, yntasy zor ekendigin kórsetti. Tek qana osyndaı jobalar kóbirek bolyp tursa, onda qazaq beıneleý óneri órleı túspek. Osy oraıda aıtarym, jas sýretshilerdiń jańa legi kóz qýantady. Aǵa býyn qylqalam sheberlerinen tálim alǵan jas óner ıeleri qazaqtyń sýret ónerin asqaqtata bermek! Al eger memleket tarapynan beıneleý ónerine qyryn qaraý bolmasa, onda sýret óneriniń órisi keńeıe túsetini sózsiz. Árbir shyǵarmashylyq adamynyń óz týyndysyn halyq kórip, baǵasyn berse eken deıdi jáne keleshek urpaqqa aman-esen jetse eken degen armany bolady. Osy turǵyda mýzeılerdiń atqarar róli úlken. Sýretshiler amanat retinde mýzeılerge jumystaryn saqtap qalý úshin tegin berip jatady.

Ańsaǵan Mustafa: – Atadan balaǵa mıras bolyp qalyp jatqan maqal-mátel­derden túrli dızaın jasap, jeıdelerge shyǵaryp, jurtqa kórsetip júrmin. 6-7 jyldan beri www.ansa.kz saıtynda 1200-den astam ulttyq na­qy­shymyzda, oıýmen, qazaqsha jazýmen dızaındar jasadym. Ulttyq sýret óne­rimizdiń bolashaǵy jar­qyn dep oılaımyn. Elimiz keń-baıtaq, ádemi jerler óte kóp, ishki týrızmdi damytý qajet, balalar eliniń qandaı keń baıtaq, keremet ekenin kórip ósý kerek. Fantazııalary myqty bolady, kóp kórse, óskende bereri de kóp bolady.

Málik О́skenbaev: – Beıneleý óneri salasynda shákirtterge bilim berip júrgenime otyz jyldan asypty. Ustazdyq etý ońaı emes, ásirese beıneleý óneri boıynsha. Ustazdyq ol óz aldyna bir óner. Sýretshilerdiń bári birdeı ustaz bola almaıdy. Ol úshin ustazdyń boıynda úsh qasıet bolý kerek. Birinshi, óziniń shyǵarmasy bar sýretshi bolýy, shákirtterine úlgi-ónege kórsetýi shart. Ekinshi, bilimdi bolý jáne ol bilimin oqýshynyń sanasyna jetkizip-quıa bilý. Úshinshi, óziniń qalyptasqan sabaq berý ádistemesi bolýy kerek. Jalpy beıneleý óneri keıingi ýaqytta kenjelep qalǵan salanyń biri desek bolady. Burynǵy keńes odaǵynyń on bes respýblıkasy óz aldyna jeke memleket bolǵaly otyz jyldan asty, biraq bir qyzyǵy, bizden basqa respýblıkalardyń bárinde aldy eki nemese bir beıneleý óneriniń mamandandyrylǵan joǵary oqý oryndary bar. Tek bizde ǵana óz aldyna jeke beıneleý óneriniń mamandaryn daıarlaıtyn joǵary bilim beretin oqý orny joq. Al T.Júrgenov atyndaǵy oqý orny akterler, horeograftar, kıno mamandaryn, ánshiler, sýretshiler daıarlaıdy, sonyń ózinde sýretshiler kóbine elenbeı qalady. Negizi óz elimizde beıneleý ónerinen joǵary bilim beretin oqý orny bolý kerek. Mysaly, Grýzııa, Armenııa, Ýkraına, Reseı, Baltyq elderi, taǵy basqa memleketterde bundaı joǵary bilim beretin oqý ornynan birnesheýi bar. Myna turǵan kórshiles Qyrǵyz elinde, kezinde sýretshi-músinshi Sadykovtyń bastaýymen ashylǵan óz aldyna jeke sýretshiler akademııasy bar. Osydan keıin oılana berińiz.

Beıbit Ásemqul: – Qazirgi kezde elimizdiń keskindeý ónerinde, árıne, bilimniń azdyǵy, sýretshilerdiń shetelge shyǵýy, sheteldikterdiń bizge kelip, tájirıbe almasý jaǵdaıy azdaý. О́ıtkeni sýretshi ózi izdeniste bolmasa, álemnen tys qalsa, onyń ósip-jetilýine kúmánmen qaraý kerek. Álemnen tys jańa birdeńe jasaý múmkin emes. Damyǵan elderden birtalaı artta qaldyq. Qazir­gi kórmelerdiń kóbi ish pystyratyny shyn­dyq. Men óz basym dástúrli stılden alshaqtap ketip bara jatqanymdy baıqaımyn. О́ıtkeni dástúrli beıneleý ónerinde az bolsa da, jańashyldyq joq sııaqty. Sol úshin zamanaýı stıldi tań­dadym. Men úshin bir baǵytta qalý mańyzdy emes. Demek mende árdaıym ózgeris bolýǵa tıis. Bir sózben aıtqanda, bizdiń bilim berý salasynda arnaıy zamanaýı ónerge, beıneleý salasynyń jańa baǵyttaryna qatysty nárselerdi úıretpeıdi. Sabaqtar búgingi kúnge saı, qazirgi qoǵamnyń beınesine qatysty bolǵany durys.

– Qazirgi qazaq sýret ónerin sóz etsek, esimizge Ábilhan Qasteev oralady, al biz ol kisiniń shynaıy baǵasyn bere aldyq pa?

Málik О́skenbaev: – Qazaq beıneleý óneri týraly aıtqanda, árıne, biz eń aldymen Ábilhan Qasteevti aıtamyz. О́ıt­keni qazaq eliniń halyq sýretshisi ári kásibı qylqalam sheberi degen joǵary ataq­qa birinshi ıe bolǵan adam. Ol óziniń boıynd­aǵy Alla Taǵala bergen týma talantyn damyta bildi. Beıneleý ónerine degen qyzyǵýshylyǵynyń arqasynda, ol únemi progressıvtik izdenister ústinde boldy. Aınalasyndaǵy qorshaǵan tabı­ǵatty, taý-tastar men ózenderdi, adamdar men jan-janýarlardy tabıǵı sýretterin salyp, taldaý jasap, únemi izdenis ústinde boldy. О́z eli­niń salt-dástúri men kúndelikti ómir-tir­shiligin tereń zerttep-zerdeleý arqyly sheber­lik shyńyna shyǵa bildi. Beıneleý ónerin­degi joǵary estetıkalyq talǵamdaǵy shyǵarmashy­lyq týyndylar ákeldi. Italııalyq sýretshi Mıkelandjelo Býo­narrotı óner jaıly aıtqan sózinde: «О́ner qyzǵan­shaq: ol adamnyń oǵan tolyǵymen beri­lýin talap etedi» degen bolatyn. Osy sózdi Ábilhan Qasteevke qatysty aıtsaq ta bolady. Ábilhan Qasteev ónerge toly­ǵymen berildi desek qatelespeımiz, ómi­rin­degi nebir qıyndyqqa qajymaı, óziniń qajyrly eńbeginiń arqasynda jetistikterge jetti. Onyń shyǵarmashylyǵy óte qyzyqty, ártúrli kezeńderden tu­ra­dy, avangardtyq jumystardan bas­tap realıstik, klassıkalyq shyǵarmalarǵa deıin qamtıdy. Akvarel, maıly boıaý, grafıkalyq tehnıkada eńbek etti. Aman­geldi Imanovtyń portretterindegi ob­raz­dyq izdenisteri men sheshimderiniń ózi bir tóbe desek bolady. Osynyń ózinen bir ǵylymı jumys, dıssertasııa jazý­ǵa bolady. Árıne, Ábilhan Qasteev­tiń shyǵarmashylyǵyna áli kúnge deıin shy­naıy baǵa berilmeı keledi. Onyń týyn­dylary arnaıy zertteýdi qajet etedi. Mysaly, T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademııasy, Abaı atyndaǵy pedagogıkalyq ýnıversıtet, t.b. beıneleý óneri salasyndaǵy magıs­tranttar men doktoranttar daıarlaıtyn joǵary oqý oryndarynda Ábilhan Qasteevtiń shyǵarmasyn, týyndylaryn óz dıssertasııasynyń taqyryby retinde ártúrli qyrynan zerttep taldaý jasasa, qandaı keremet bolar edi. Arnaıy ǵylymı-praktıkalyq konferensııalar ótkizilse, úzdik oqıtyn stýdentterge Á.Qasteev atyndaǵy stıpendııa taǵaıyndasa, arnaıy qor bolsa artyq etpes edi. Sondyqtan qazaq beıneleý óneriniń bet álpeti sanalatyn Ábilhan Qasteevtiń mártebesi qazaq eli úshin óte joǵary. Kórshi memleketter ózderiniń alǵash­qy sýretshileriniń mártebesin óz deńgeıine áldeqashan kóterip, baǵasyn da berip, jan-jaqty zerttep, ǵylymı eńbekter jazǵan ári jazylyp ta jatyr.

Baıtursyn О́mirbekov: – Sýret ónerine keler bolsaq, biz beıneleý óneri degendi durysyraq kóremiz, sebebi ol uǵym bárin qamtıdy: keskindeme, grafıka, músin, t.b. Osynyń bári qazir de bar, sýretshiler múmkindiginshe eńbek etip, qoǵam men halyqtyń suranysyn qanaǵattandyryp júr. Al Á.Qasteevke keler bolsaq ol tuńǵysh sýret ónerin kásip etken, qazaq ultynyń týma talanty, daryn men tabıǵı ıntellekt boıy­na bitken ol ómiriniń sońyna deıin qa­jymaı eńbek etti.

Jáne sol ónerdiń órkendeýine óz múmkindiginshe qaıratkerlik kórsetti. Odaqtyń tóraǵasy boldy, ulttyq kadr­lar úshin kúresti. Sondyqtanda artynan Á.Ysmaılov, aǵaıyndy Qojyqovtar keldi. Qasteevti mensinbegender de boldy, «arnaıy oqý oqymaǵan» dedi, «prımıtıv» dep kemsitti. Biraq ýaqyt bárin óz ornyna qoıdy. Al «oǵan laıyq baǵa bere aldyq pa?» degen suraqqa kelsek, «ıá» dep jaýap berý kerek shyǵar, shúkirlik etpeýge bolmaıdy. Degenmen, taǵy bir daryndy qazaq týraly aıtpaýǵa bolmaı tur. Ol – ózbek baýyrlardyń Qas­teev sııaqty tuńǵysh týyn kótergen qandasymyz Oral Tańsyqbaev. Onyń ataq-dańqy – bizdikinen myqtylaý: KSRO halyq sýretshisi, Kórkemsýret akademııasynyń tolyq múshesi, Memlekettik syılyqtyń laýreaty, t.s. Eń keremeti, kózi tirisinde eki qabat úlken kottedj turǵyzyp bergen. Keıin aýlasynan taǵy galereıa salyp, bıýst qoıǵan. Biz bolsaq Qasteevtiń qamys­tan salynǵan úıin mýzeı jasadyq dep máz bolyp júrmiz. Osy eki kisi qur­das, aralas-quralas, dos bolǵan adamdar. Keler jyly týǵandaryna 120 jyl tolaıyn dep otyr. Osy bir datany ózbek aǵaıyndarmen kelise otyryp, birge atap ótse, arýaqtar rıza bolar edi, óner órge basar edi.

Hamıt Faızýllın: – Ábilhan Qas­teev qazaq beıneleý óneriniń atasy desek jańylmaımyz. Sondaı-aq ol qazaq beıneleý óneriniń negizin qalaýshy, Qazaqstannyń halyq sýretshisi. Keńes odaǵy kezinde sonaý 30-jyldardan beri ol kisi týraly basylymdarda jazylyp keledi. KSRO ordenderimen, Qurmet gramotalarymen nagradtaldy, QazKSR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, QazKSR Joǵarǵy keńesiniń depýtaty boldy. О́mirden qaıtqan soń Shymkent qalasynyń sýretshiler ýchılıshesine, týǵan jerindegi orta mektepke Á.Qasteev esimi berildi. Týǵanyna 80 jyldyǵyna oraı «Qazaq KSR memlekettik óner mýze­ıine» Ábilhan Qasteev aty berildi. 2004 jyly IýNESKO deńgeıinde 100 jyldyq mereıtoıy atalyp ótti. 2014 jyly Mýzeı-úıi ashyldy. 1986, 2004 jyldary eńbekteriniń keń kólemdi albomdar jınaǵy jaryq kórdi. Eńbekterin býk­letter men otkrytkalarǵa, markalarǵa, monetalarǵa shyǵaryp turdy. Ol kisiniń atynda Almaty, Jarkent qalalarynda kósheler de bar. Sonymen qatar jazýshy Ámirtaı Bórıevtiń «Armanyna jolyqqan adam» atty ǵumyrnamalyq povesi 1982 jyly «О́ner» baspasynan jaryq kórdi. Týǵanyna 100 jyldyǵyna oraı «Ábilhan aǵa» atty estelikter jınaǵy oqyrmanǵa usynyldy. Jýyrda jas jazýshy, aqyn Sábıt Moldahannyń «О́mir mektebi» atty kitaby jaryq kórdi. Sábıt osy kitaptan úzindilerdi Feısbýk paraqshasynda da jarııalap júr. Á.Qasteevtiń 2024 jyly týǵanyna 120 jyl tolady. Egemendik alǵaly beri Ábilhan Qasteev atyn týǵan jerindegi «Altyúı» aýylyna bersek dep, atqarýshy bılikke birneshe ret usynys jiberildi. Biraq bul usynys ázirge qabyldanǵan joq. Ábilhan Qasteev atyn J.Jabaev, M.Áýezov jáne basqa da alyptarmen qatar qoıý kerek. Ábilhan aǵa osyndaı qurmetke laıyq tarıhı tulǵa.

Ábilhan aǵany kózim kórdi. 1972 jy­ly Almaty sýretshiler ýchılıshesine oqýǵa túsýge kelgende Ábilhan aǵaǵa ádeıilep baryp, batasyn aldym. Sonda aǵa: «Talabyń taýdaı eken, aldyńnan jarylqasyn, tek qana sharshamaı, talmaı eńbek ete ber», dep úsh qylqalamyn maǵan syıǵa tartqan edi. Iá, Ábilhan Qasteev ózi de ómiriniń sońyna deıin qajymaı eńbek etken adam ǵoı. Ataq, dańq qýalaǵan joq, olar eńbeginiń arqasynda ózi keldi. Qazirgi kezde qazaq halqynyń kórnekti azamattary týraly fılmder túsirilip júr. Birtýar uly sýretshi Ábilhan Qasteev týraly kórkem fılmder túsirilse nur ústine nur bolar edi. Ol kisiniń ómir joly óskeleń jastarǵa ónege bolatyny sózsiz.

Ańsaǵan Mustafa: – Árıne, sýret dese birinshi bolyp Ábilhan Qas­teev, Aısha Ǵalymbaeva, Moldahmet Kenbaevtyń keremet klassıkalyq týyn­dylary eske túsedi... Olardyń týyn­dy­larynyń shynaıy baǵasy berildi dep oılaımyn. Artynan erip kele jatqan ónersúıer qaýymǵa, oqýshy, stýdentterge ustazdary olardyń týyndylaryn úlgi retinde kórsetedi, mýzeıge aparyp jumystarymen tanystyrady. Shyǵarmalary talaı oqýlyqtarda bar. Kózderi tiri kezinde Qazaqstan táýelsiz el bolǵanda Dalı men Pıkasso sııaqty álemge tanymal bolyp ketýshi edi. Qyzyl ıdeologııa bizdiń talanttardy býyndyryp ustap otyrdy ǵoı.

Beıbit Ásemqul: – Menińshe, óz baǵasyn bere aldyq. Kez kelgen Qazaqstan azamatyna osy suraqty qoısańyz, eń aldymen Ábilhan Qasteevti aıtary sózsiz. Demek ol kisiniń jetistikteri óz elimizge jáne shetelge tolyq tanystyryldy dep aıtýǵa bolady.

Dóńgelek ústeldi júrgizgen

Dúısenáli ÁLIMAQYN,

«Egemen Qazaqstan»