Naýryz – ilim-ǵylymnyń shamshyraǵy

Sýretti túsirgen Erlan OMAR, «EQ»

Shamamen on eki myń jyldaı, múmkin odan da buryn aspan deneleriniń ornalasýyn ǵyly­mı dáldikpen meńgergen túrki jurtynyń danyshpandyǵyna qaıran qalamyz. A.Gorbovskıı degen ǵalym on-on bir myń jyl buryn asa iri mádenıet bolǵan deıdi. Oǵan dálel óte kóp. Osydan bes-alty myń jyl buryn túrki halqy meken etken qazirgi qaraqalpaq jerinen tabylǵan «Qoı qyrylǵan» atty qańly taıpasy jasaǵan (keı jerde qońyrat dep jazylǵan) aspan denelerin zertteıtin úlken rasythana (observatorııa) tabylýy da – qazaq halqynyń bilim izdengish, joǵary mádenıetti halyq ekeniniń dáleli. Mádenıeti men oqý-bilimi bolmasa, rasythana da bolmas edi. Sol aspan shyraqtarynyń belgili mezgilde kórinbeı ketýi men aılar ótkizip baryp qaıta týyp, qubylýyna qaraı jeke-jeke at qoıyp, tanı bilýi astronomııalyq, ma­tematıkalyq, geometrııany meń­gergen tereń bilimdiliginen edi.

Osy shetsiz ben sheksiz ǵalamdaǵy aspan shyraqtarynyń qozǵalysyn asa dáldikpen rettep, ózine tartyp ustaı­tyn, biraq ózi ómiri qozǵalmaıtyn alyp juldyz – Temirqazyq. Jyl boıy qozǵalysta bolyp, tabıǵat-ana bosańsyp, jańaratyn ýaqyt – Naýryz aıynda aı men kún Temirqazyq túbinde toǵysady. Qazaq halqynyń astronomdary Temirqazyq juldyzyn aspan men jerdiń tiregi, kindigi degen. Qazirgi Naýryz toıyna arnalǵan memlekettik emble­ma­daǵy ortadaǵy taıaqtyń eki jaǵyna shıra­tylǵan qoshqar múıiz ispettes sýret osy ǵalam jaratylysyn beınelep tur. Ortasyndaǵy taıaq – Temirqazyq. Al eki jaǵyndaǵy shıirleı jınalǵan jip – sol aq qoı men qara qoıdy (kún men tún ǵoı) arqandaǵan jip sýreti.

Temirqazyqtyń osy qoshqar múıiz zańy týraly ǵalym Aqjan Mashanı «Aspan kindigin Temirqazyq dep atap, oǵan tebenniń baǵyttalýyn bilýdiń ózi erte zamanda halqymyzdyń magnıt temir qasıetin bilgendigi. О́gizhannyń (О́gizhan – túrki jurtynyń mıftik keıip­keri) Quryltaı tobynda Ordanyń eki bosaǵasynda qyryq qulash aǵash ornatylǵan. Sol aǵashtardyń basynda Taýyq, túbinde Qoı baılanǵan. Taýyq – ýaqyt bildirýshi. Aq qoı men qara qoı – tún men kún sıpaty. Osy eki qoıdyń aǵash túbine baılanýy temirdiń magnıt kúshin sıpattaıdy. О́ıtkeni Qoı atty eki burysh – Esekqyrǵan, Temir, Mart – Mars planetasynyń úıi. Ol Ordanyń tóbesindegi aspan tiregi Temirqazyqtyń túbine baılanady. Temirqazyqqa arqandalǵan aq qoı men qara qoı ekeýi eki jaqqa qaraı qazyqty aınala júrip, arqan qazyqqa oralyp qysqarady da, aqyrynda eki qoı qazyq túbine kelip, qarama-qarsy toǵysady. Osy eki qoıdyń izi, eki syńar múıiz spıral bolyp shyǵady. Aq qoı men qara qoıdyń qarama qarsy kezdesýi – jyl basy osy. Kún men tún teńelgende eki múıiz arasyna kúndiz kún, túnde aı qonady. Eki múıiz sol kezde aı oraǵymen toǵysady, toǵys aıy, kóris aıy sol», dep jazǵan edi óz eńbeginde.

Qazirgi kezde ǵalymdar rasynda, álemdi ustap turǵan shıratylǵan jiptiń magnıttik tartý kúshi deıdi. Álem qozǵalysynda Qus joly juldyzdaryn, Tumandyqtarda magnıt jibi sekildi qoshqar múıiz formalar jıi kezdesedi eken. Organıkalyq zattardyń molekýlalary eki túrli jipten spıral túrinde shıratylyp qurylǵanyn keıingi kezde ǵalymdar da aıtyp júr.

Tek qazaq halqy ǵana emes, áýeli adam­zattyń jer betindegi tirligi táýlik sanaý, mezgil aýysý, aýa raıy ózgerýi as­pan denelerimen baılanysty. Al mal sharýa­shylyǵymen aınalysqan qazaq halqy Úrker, Súmbile, Tarazy osy úsh shoq­juldyzynyń kókte kórinýi men batýyna qarap jyl mezgilinde aspan kóginde paıda bolýy men joǵalýyna qaraı maýsym aýysýyn, mal kúıttep, kúzen salyp, kúıik alatyn kezdi, egistik egý ýaqytyn bastaǵan. «Mal ósirseń qoı ósir, paıdasy onyń kól-kósir» dep qoı sharýashylyǵyn ekonomıkanyń ózegi, tirshiliginiń kózi etken. Jyl mezgil­derine qaraı jaz jaılaýǵa, qys qystaýǵa kóship, qoı sharýashylyǵynyń jaıyn kúıt­tegen. Sebebi bala-shaǵasynyń nási­bi osy maldyń jaıyna baılanys­ty edi. Endi kúzde Toqty juldyzyn yǵys­­­­tyr­ǵan Úrker shoqjuldyzy qys aıy as­pan kógine jarqyrap kóteriledi. Sodan naýryz aıynyń 13 kúni jylys­tap jyljyp kórinbeı ketedi de, orny­na mańyraı basyp, Toqty juldyzy kire­di. Bıyl kirgeli otyrǵan múshel jyl Qoıan­men birge Temirqazyq túbinde toǵy­sady. Osy kezde Jer planetasyna kók­tem kelip, qys qaharynan aman shyq­qan el-jurt qystan amaldap, aman shyqtyq dep qystaýdan jaılaýǵa kóship, 14 naýryzda qýana qaýyshady, kórisedi. Osylaı tabıǵat merekesi, Jańa jyl basy – Naýryzdy qarsy alǵan. Tabıǵat qubylysyn tirliktiń ózegine, tabıǵatty qurmetteý merekesine aınaldyrǵan túrki jurty kúndelikti turmysta qystan aman shyqqanydaryna táýbe desip, bir-birinen keshirim surap, meıirim tógip, qonaqqa shaqyrǵan. Sondaı salttyń biri shekege shaqyryp, dám tattyrý osy mezgilde jasalǵan. Qazir de bul saltty umytpaı ómirlerine ózek etken qazaqtar qatarymyzda bar.

Tabıǵattyń ilimi men ǵylymyn den qoıa zerttegen túrki jurtynyń juldyzshylary Naýryzdyń 21-22 qaraǵan túni kún men tún teńelgennen keıin tań ata kúnniń qaı juldyzdar toby tusynan shyǵatynyn baqylaǵan. Esterińizde bolar, barlyq janýarlar jınalyp alyp tań ata kúnniń shyǵýyn ańdyp, jylǵa talasatyn ańyz bar. Ańyz túbi – aqıqat. Munyń bári tabıǵat qubylysyn baqylap, anyqtap, aspan denelerine at bergen sol dáýirdegi ǵalym juldyzshylardyń ańyzǵa aınalǵan eńbegi sııaqty. Sonymen, eki jarym myń jylda kún Balyq shoqjuldyzynyń tusynan shyqqan tabıǵı qubylys bar eken. Ǵalamdyq sırek bolatyn bul kúrdeli qubylysty astronomııada «presessııa» deıdi. Osy kúni sırek bolsa da qoldanyp júrgen «О́lmegenge óli balyq jolyǵady» degen astronomııalyq sózdiń shyǵýy osy astronomııalyq qubylystarǵa qatysty aıtylǵan eken. Astronomııalyq sóz demekshi, aspan shyraqtarynyń qubylysyna qatysty qazaq halqynda sózderdiń astronomııalyq etımologııa­sy da qalyptasqan. Naýryz týǵan kún tań atpaı kúnniń shyǵýyn kútip, jyl basyna talasyp turatyn ańdar týraly ańyzda Túıe janýary bar edi ǵoı. El aýzynda áli kúnge «Túıe boıyna senip, jyldan qur qalypty» degen sóz de aıtylady. Halyq astronomııasynda «Erte zamanda, Túıeniń quıryǵy jer syzǵanda, eshkiniń múıizi kók tiregen zamanda» degen sóz, bir kezderi túıeniń múshel jyl basy bolǵan ýaqytyn bildiredi. Bul shamamen on myń jyldan astam ýaqyt eken. Túıe janýary bir kezderi múshel jyl qaıyrý esebine enbegen bolsa, ertedegi juldyzshylar mundaı sóz jazbas edi. Túıe jer men jaz janýary bolǵandyqtan, onyń quıryǵy jerde jatady. Al «Eshkiniń múıizi kók tiregende» degen sózge kelsek, eshki – kys janýary. Aı jyljyp otyryp Eshki juldyzyna qysta, qańtar aıynda aıaldaıdy eken. Qańtar aıynda Eshki shoqjuldyzy aspan tórinde jarqyrap kórinip, qys mezgiliniń sáni men mánin keltirgendikten, «Eshkiniń múı­i­­zi kók tiregende» dep kórkem sóz saptaǵan.

Aıta keterligi, jaratylys zańymen ár múshel jyl basy bolyp eki myń jyldan astam ýaqyt turady eken. Mysaly, qazirgi múshel jyl basy Tyshqan jylynan qaıyrylǵanyna eki myń jyl bop qalǵan. Osydan bes myń jyl buryn Sıyr músheldik jyl basy bolsa, odan ári qaraı Barystyń jyl basy bolǵanyna jeti myń jyl bolǵan. Ári qaraı Qoıanǵa toǵyz myń jyl, al on myń jyl buryn Túıe jyl basy bolǵan eken. Al Ulý – Arsylan jyl basy bolǵan kezeń osydan 12 myń jyl buryn bolsa kerek.

Naýryzdyń osy ǵylymy men ilimi, qýatty rýhanı mádenıet máıegi túbi bir túrki jurtyn biriktirip tur desek, ar­tyq aıtqandyq emes. Ulys oń, aq mol bolsyn!

Zúbáıra TILEGENQYZY,

jýrnalıst