Jazyqsyz jazalanǵan Qabdolla aqsaqaldyń qıly taǵdyry

Solardyń biri – Shaqan Japarov edi. Ol «Oktıabr» ujymsharynda mal brıga­dıri qyzmetin qannen qa­per­siz atqaryp júrgende aıaq­asty «halyq jaýy», «japon­nyń shpıony» degen qara kúıe jaǵylyp, abaqtyǵa jabylǵan. 1938 jyldyń 5 qazanynda atý jazasyna kesilgen. Tutqyndalǵan kúnnen bas­tap kórmegen qorlyǵy joq kórinedi. Tek 1989 jyly 14 qańtarda týysqandary aqtaý úkimin alǵan. Marqum tiri janǵa zııany tımegen qarapaıym, adal jan bolsa kerek. Teh­nıkým bitirip ár salada abyroıly eńbek etken.

Bizdiń aýyldan ǵana bes-alty kisige jazyqsyz aıyp taǵylyp, aldy atylyp, sońy jıyrma bes jylǵa ıtjekkenge aýdarylǵan. Keńes úkimetiniń óz halqyna qarsy jasaǵan qyryp-joıý saıasatyn árkim ártúrli túsin­dirgenimen, qoldan jasalǵan zobalań ekeni aıdan anyq.

 Anam jaryqtyqtyń aıtqan myna áńgimesi esimde qalypty. El ishinde oryn alǵan bul oqıǵa shash al dese, bas alatyndardyń asqan qatygezdigin, zorlyq- zombylyǵyn aıqyn kór­setedi. Olarǵa esh dálel­siz aıaýsyz jazalaý, jalǵan kiná taǵý, adamnyń ómirin oıynshyq, taǵdyryn tálkek etý túkke turmaıtyn sııaqty. Jaltyr aýylynda Qabdolla jáne Yqylas degen enshisi bólinbegen aǵaly-inili aǵaıyny turdy. Úıdiń úlkeni Qab­dol­la densaýlyǵynyń dim­kás­ti­ginen «Barlyǵy – maıdan­ úshin, barlyǵy – jeńis úshin» uranyna qosylyp, tylda aıanbaı eńbek etken. Aýyl-aımaqqa syıly boldy. Qartaıǵan shaǵynda ómirden ozdy. Qolynan talaı dám tattym. Qyryq altynshy jyldyń kúzi bolsa kerek. Ujymshar kúzgi egin oraǵyn ýaqtyly aıaqtap, oraqshylar aýylǵa qaraı betteıdi. Qabdolla arbamen qoldarynda bir-bir shaǵyn dorbalary bar qatyn-qalashpen birge ýlap-shýlap jolǵa shyǵady. Áýelete án shyrqap, bıik dóńnen kóterile bergen­ kóńildi toptyń aldynan­ – Bóribaı qystaýy jaǵy­nan bir noqat qylań be­redi. Mılısıoner orys jigiti úshaıaqty motosıkl­men yzǵytyp kelgen kúıi aman-saýlyq suraspastan birden arbaǵa úńilip, kózi kishkentaı dorbalarǵa tú­sedi. Ázil-qaljyń pyshaq keskendeı sap tyıylady. Arbadaǵylardyń záreleri ushyp, járdem tilegendeı jalǵyz erkek kindiktige jal­taqtaıdy. Qabaǵy sus­ty ­mılısıoner qolyna qaǵa­zy men qalamyn alyp, árqaı­sy­synyń aty-jóni jaza bas­taǵanda, áıelderdiń óńi appaq qaǵazdaı bozaryp, tilsiz qalady. Qabdolla ákeı jaǵdaıdyń qıyndap bara jatqanyn sezip, «myna dorbalar meniki», dep, «qylmysyn» birden mo­ıyn­daı­dy. «Qylmyskerdiń» tez tabylǵanyna mılısıo­ner de qýanyp ketedi. Dorbalardaǵy bıdaıdy­ eseptegende bir jarym shelekke jýyqtaıdy. Áıel­­derdiń shala-sharpy orysshalap, «úıde jeıtin ta­ma­ǵymyz joq, balalar ash otyr, biz kinálimiz» degen sózderin qulaǵyna da ilmeıdi.

 Kelesi kúni ertemen «GAZ» polýtorka mashına­ ke­lip, Ábilmájınuly Qab­dollany alyp ketedi. Úsh kún boıy aýdan ortalyǵy Marev­kada ustap, sosyn Qyzyl­jarǵa jiberedi. Moıyndamasqa amal joq, bes dorba dálel retinde qattalǵan. «Sosıalıstik múlik­ke qol suqty», «Ujym­­­shar dúnıesine nuq­san kel­tirdi» degen aıyp­taýmen Qabdolla on jylǵa sottalyp kete barady. Keıinirek «Káke, sizdi sonda kim sottady?» degen suraǵyma ol kisi: «Meni konvoı bir bólmege kirgizdi. Úsh adam ústel basynda otyr eken. Aıyptaýdy oqyp, on jylǵa úkim shyǵardy. Aqtyq sóz aıtýǵa ruqsat bermedi. Sanaýly mınýt ishinde «úshtik» taǵdyrymdy sheshti», degen edi. Jazasyn Krasnoıar jaqta ótep, taıgada aǵash daıyndaý sııaqty aýyr jumysqa jegiledi. Otaǵasynyń sottalyp ket­keni týraly jaısyz habar tuńǵyshyna aıaǵy aýyr báıbishesi Jámalııaǵa aýyr tıedi. Dúnıe esigin ashqan ulǵa ár nárseniń qaıyry, jaqsylyǵy bolsyn dep esimin Qaıyrken qoıady.

 Qaıyrken qurdasymnyń ákesimen qaýyshý sáti – óz al­dyna bir oqıǵa. 1956 jyly­ jazasyn ótep shyqqan Qabekeń aýdan ortalyǵy Marevkaǵa keledi. Kún laısań, kólik joq. Áldebir úmittiń jetegimen jolaı MTS-qa soǵady. Sátin sal­ǵan­da MTS dırektory jaqsy adam eken. Aryp-ashyp kele jatqan aǵamyzdyń halin túsinip, dereý bas ınjenerin shaqyryp: «Myna kisini búgin Jaltyrǵa jetkiz», dep tapsyrma beredi. Bas ınjener: «Jaltyrǵa baratyn jol nashar. Keshe ketken mashına jolda qaldy», dep ja­qaýratady. Dırektor: «En­de­she jóndeýden shyq­qan «S-80» traktoryn ji­ber», dep sózin kelte qaıy­rady. Aǵamyzdyń janary­ jas­qa tolyp, ómirde jaq­sy­ adamdardyń baryna shúkir­shi­lik etedi.

 Bir top bala qyrda oınap júrgenbiz. Aramyzdan bireý: «anany qarańdar», dep aıǵaı saldy. Bárimiz aýyl jaqqa jalt burylsaq, bir kólik Qaıyrkenniń úıiniń janyna toqtaǵandaı boldy. Entigip jetkenimiz sol edi, kabınadan elýler shamasyndaǵy uzyn boıly, qara tory kisi tústi. Osy kezde «Qabdolla keldi, Qabdolla keldi, súıin­shi», dep anadaıdan bir apaı súrine-qabyna jetti. Qushaqtap, kópke deıin ony bosatpaı turdy. Apaı ara-ara­synda daýys shyǵaryp, ók­sip qoıady. Ana kisi de eńkil­dep jylap, taram-taram­ aqqan kóz jasy tyıy­lar­ emes. Bir kezde apaı qaý­ma­­lap turǵan bizge qarap: «Qulyn­darym-aý! Jámalııa apala­ryńnan súıinshi suran­dar,­ Qaıyrkenniń ákesi kel­di»,­ degeni.

Meniń tańdanysymda shek­ bolmady. Olar bir úı­de turatyndyqtan, Qaıyr­ken­niń ákesi Yqylas dep oılaı­tynmyn. Qaıyrkenge qarasam, sener-senbesin bil­me­gen kúıi tas músinge uq­sap melshıip qalypty. Áp-sátte esik aldyna adam qap­tap ketti. Bári máre-sáre. Bireýleri jylap jat­sa, bireýleri júzderi jar­qy­rap kúledi. О́ken degen aǵa­myz brıgada basyndaǵy Yqylastan súıinshi suraı­myn dep jaıdaq atqa minip, Shonyǵul qystaýyna qaraı quıǵytyp ala jóneldi. Sol kúngi aýyl kórinisi áli kúnge deıin kóz aldymda. Yqylas «aǵam aman-esen kelse toıǵa soıarmyn» degen semirtip qoıǵan taıynshasyn jyǵyp saldy. Jaqsy habar jerde jatýshy ma edi. Yntymaq, Jarqyn, Mergen, Balýan aýyl­darynan Kákeńniń týys­­­tary, joldastary aǵy­­­lyp kelip, qýanyshqa ortaq­ta­syp jatty.

 Áli kúnge deıin Qabdolla Ábilmájınulynyń erli­gi­ne tańǵalamyn. Ne ta­maq­qa, ne kıimge jarymaı otyrǵan bala-shaǵany asy­raý qamymen bir ýys bı­daı alǵan analardy qut­qaryp qalýyn erlikke balaımyn. Bes áıeldiń ekeýi kúıeýlerinen qara qaǵaz alǵan. Bireýiniń kúıeýi soǵystan aýyr jaraqatpen oralǵan múgedek. Ekeýiniń otaǵasylary qaıtys bolǵan. Beseýi sottalyp ketse, ár otbasyndaǵy 4-5 shıetteı balanyń kórer kúni ne bolmaq? Mılısıonerdiń neden bolsa de taıynbaıtynyn bilgen Qabdolla aǵamyz jedel sheshim qabyl­dap, talaı shańyraqty kúı­reý­den­ saqtap qalýy – ańyzǵa ber­gi­siz áńgime. Bala kezimizde ol kisi týraly: «jaıdan-jaı sottalyp ketti ǵoı, ózgeler úshin shyryldap otqa tústi», degen sózdi jıi estıtinbiz.

Bir ǵajaby, Qabdolla sottalǵany jóninde eshkim­ge­ mindetsimeıtin, áńgime qoz­ǵamaıtyn. On jyl ja­zyq­syz otyryp kelse de, ishki syry kókireginde túıýli bolatyn. Birde Jeńis kúni qarsańynda Jaltyr segizjyldyq mektebinde is-shara ótken-di. Keshke arnaıy shaqyrylǵan Qabekeń soǵys kezindegi aýyr turmys týraly kózge elestetkendeı etip aıtyp berdi. О́zi týra­ly lám demedi. Bir apaı shydamaı ketti bilem, kóz jasyna erik bere otyryp, Qabdolla aqsaqaldyń sol erligin eske saldy. Sóıtse, ol kisi arbadaǵy beseýdiń biri eken. Basqa sóıleýshiler de keleshek urpaǵymyzdy qutqaryp qaldyńyz, bári­miz sizge boryshtymyz, dep alǵystaryn jaýdyrdy. Qabdolla aqsaqal: «Meniń on jyl jazyqsyz shet jerge baryp kelgenime eshkimdi de sókpeımin. Mańdaıdaǵy jazý solaı boldy. Urpaq ósirip, qyzdarymyzdy qııa­­ǵa, uldarymyzdy uıaǵa­ qondyrdyq. Odan artyq­ eshteńe keregi joq. Arala­ryń­da osylaı otyrýym aýyl­dastarymnyń, bes ana­nyń meniń aman-esen oralýymdy Jaratýshydan suraǵan tilekteri dep esep­teımin», degende jı­nal­­­ǵandar oryndarynan turyp qol soqty.

 Qabdolla aqsaqal da, inisi­ Yqylas ta din jolyn qýyp, ımandylyq jolyn­da úlken eńbek sińir­di. Ejelden enshileri bólis­pegen qos aǵaıyndy shańy­ra­ǵynda balanyń kúmis kúl­kisi kóbeıgennen keıin keń­shar Yqylas otaǵasy men Maǵrıpa shesheıge eńse­li baspana turǵyzyp ber­di. Halqymyzdyń basynan ótken jazyqsyz jaza­laý, qýǵyn-súrgin zamany qaıtalanbasa eken dep tileıik. Bizdi álpeshtep ósir­gen­ ata-ájelerimizdiń, áke-ana­larymyzdyń tilegi de, armany da osy edi.

Ǵabıt QOŃYRBAEV,

eńbek ardageri

Soltústik Qazaqstan oblysy,

Shal aqyn aýdany