Baıbarys meshiti sol kezdegi Kaır qalasynyń syrtynda ornalasqan ashyq maıdanda salynǵan. Qaqpasy Baıbarys medresesiniń esigindeı, mıhrabynda Shafıǵı kúmbezindeı kúmbez turǵyzylýyn talap etedi. Sultandyqtyń taraptaryna granıt baǵanalar jetkizýge hat jazady. Eldiń túkpirlerinen túıe, qodas, sıyr, temir qural-aspaptar, meshittiń esikteri men tóbesin jabýǵa sapaly tańdaýly aǵash jetkizýdi buıyrady.
1265 jyly Baıbarys Sham elderine sapar shegedi. Jolda hrıstıandar amanatqa bergen Iаffa bekinisine soǵady. Bekinis turǵyndaryn ýálaııattarǵa taratyp, qıratýǵa buıyrady. Munaralaryn bekterge bólip beredi. Qalany qıratý, ásirese bıik qamaldy qıratý ońaıǵa soqpaıdy. Bekinis negizderi tereńge ketken, óte sapaly salynǵan eken. Soǵan qaramastan qamaldy qulatýdy sultan óziniń nóker, mámlúkterimen ózi bastaıdy. Áskerler qamaldy kúndiz-túni tynbaı qıratyp, aǵash, granıtterin Iаffa portynda turǵan kemelerge tıep, Mysyrǵa jóneltedi. Aǵashty Baıbarys meshitine maqsýra, granıtten mıhrab salýǵa mindetteıdi. Baıbarys Iаffa, Trıpolı, Antakııa jáne basqa hrıstıan ıelikterin baǵyndyrǵan joryǵynan oralǵanda meshitke kelip, qurylysynyń tez aıaqtalǵanyna tań-tamasha qalady. Qurylysshylarǵa mol syı-syıapat kórsetedi.
Baıbarys meshiti tórtburyshty, tóbesi baǵandar ustap turǵan, tegis shatyrly ǵımarat. Búginde meshit kúmbez, munaralar, shatyr jáne áshekeılerdiń kóp bóligin qosa alǵanda, kóptegen erekshelikten aıyrylǵan. Biraq aýmaǵy 10 myń sharshy metrden astam jáne bıiktigi 12 metr bolǵany onyń kezindegi saltanatyn kórsetedi. Meshittiń úsh shyǵyńqy kireberisi bar, olardyń eń úlkeni batys qabyrǵada ornalasqan. Qalanyń soltústik-batysynda ornalasqandyqtan, kelýshiler onyń artqy jaǵynan shyǵady. Alaıda tipti artqy jaǵynda da meshitti Mekkeniń baǵytyn kórsetetin kıbla qabyrǵasynyń ortasyndaǵy mıhrabtyń ústinen kóterilgen úlken aǵash kúmbezi alystan kórinetin. Ár kireberistiń ústinde, barlyǵy 3 munara bolǵan. Meshit qurylysy bir jarym jylǵa sozylǵan jáne quny bir mıllıon dırhamǵa túsken.
Baıbarys meshitindegi portaldar «ablak» dızaınynda jasalǵan. Meshit kúmbeziniń asty erekshe úlken. Kúmbez boıalǵan, al kıbla qabyrǵasy aǵashtar men basqa da jasyl jelekterdi beıneleıtin mármár jáne shyny mozaıkamen bezendirilgen. Bul meshitte kórinis tapqan «ablak» dızaıny tasta kórinetin jolaqty órnek keıin mámlúk arhıtektýrasynyń tanymal bezendirýine aınaldy. Meshittiń qasbetinde jáne mıhrab ústine jazýy bar taqtaıshalar ornatylǵan. Meshittiń syrty tastan órilse, ishki jaǵy oıylǵan qalyptarmen bezendirilgen. Qabyrǵanyń joǵary jaǵyndaǵy terezelerdegi torlarynyń betinde kýfalyq jazý jolaǵy bar.
Meshit qurylysy aıaqtalǵannan keıin Baıbarys onyń ásemdigine rıza boldy jáne meshittiń aınalasyndaǵy jerdi ǵımaratqa tabys ákeletin ýaqyp retinde syıǵa tartty. Ýaqyp júıesi baı jáne yqpaldy adamdardyń qoǵamǵa qaıyrymdylyq jasaıtyn ıslamı mańyzdy quraly boldy.
Napoleon Mysyrǵa jasaǵan joryǵy kezinde fransýz áskeri ony qorǵanys retinde Muhammed Álı degen ýálıdiń tusynda áskerı kazarma etip, al aǵylshyndar naýbaıhana retinde paıdalanǵan.
Kezinde qala syrtyna salynǵan meshit qazirgi kezde kópqabatty bıik úılerdiń qursaýynda qalǵan. Onyń ústine meshit aınalasyndaǵy jer bıiktep, meshit eńis jerde turǵandaı áser beredi. Kúmbezi, úsh munarasy, mıhraby saqtalmaǵan.
Osy kúıi bizdiń zamanymyzǵa jetken. 2007 jyly Kaırde Qazaqstan Úkimeti men Mysyr Arab Respýblıkasynyń Úkimeti arasyndaǵy Kaır qalasyndaǵy Baıbarys sultan meshitin qalpyna keltirýdegi yntymaqtastyq týraly kelisimge qol qoıyldy. Osy qujatqa sáıkes, Qazaqstan Kaır meshitin qalpyna keltirý úshin 4,5 mln dollar bóldi.
Sol jyly Qazaqstan Úkimeti ál-Farabı mádenı ortalyǵyn salý jáne Damaskidegi Baıbarys mazaryn qalpyna keltirý jumystaryn qarjylandyrýǵa sheshim qabyldady.
2008 jylǵy jeltoqsanda Parlament Senatynyń depýtattary plenarlyq otyrysta «Qazaqstan Respýblıkasynyń Úkimeti men Mysyr Arab Respýblıkasynyń Úkimeti arasyndaǵy Kaır qalasyndaǵy Baıbarys meshitin qalpyna keltirý jónindegi yntymaqtastyq týraly kelisimdi ratıfıkasııalaý týraly» zań qabyldady. 2007 jyly Qazaqstan bul jobany iske asyrýǵa 140 mln teńge, 2008 jyly 153 mln teńge baǵyttaǵan. 2009 jylǵy bıýdjette meshitti qalpyna keltirýge 271,7 mln teńge qarastyrylǵan. Al Mysyr tarapynyń úlesi 20 mln dollardy quraıdy. Bul zań Memleket basshysynyń 2007 jylǵy naýryzdaǵy Mysyrǵa resmı saparynyń qorytyndysy negizinde ázirlendi. Onda bizdiń taraptyń túrki halyqtaryna, ásirese qazaqstandyq tarıh pen mádenıetke qatysy bar osy sáýlet eskertkishin qalpyna keltirýge qatysý nıeti týraly jarııalady. Qalpyna keltirý jumystary 3 kezeńge bólinip, sátimen aıaqtaldy. Qazaqstan Úkimeti men Mysyr Úkimeti arasyndaǵy Kaırdegi Baıbarys meshitin qalpyna keltirý jónindegi yntymaqtastyq týraly kelisimge sáıkes bizdiń el qaıtarymsyz negizde 4,5 mln dollar bólý jónindegi mindettemelerdi moınyna alady. Bul qujatqa 2007 jylǵy 28 qazanda Kaırde qol qoıyldy. Jobany iske asyrý úshin Mysyr tarapy bizdiń tarap bóletin qarajatty atalǵan el zańnamasynda belgilengen salyqtar men alymdardy tóleý úshin paıdalanbaıtyn bolady.
Búginde mysyrlyqtar Kaır qalasyndaǵy Baıbarys meshitin qalpyna keltirý jumysyn tolyǵymen aıaqtady. Úshinshi kezeńde kúmbez, bólmeniń ishki kórinisi, sondaı-aq irgetas qurylysy, baǵanalar, bóreneler, ǵımarat jáne meshit tóbesiniń buzylǵan bóligi qalpyna keltirildi. Joba 2011 jyly aıaqtalýy kerek edi. Alaıda osy ýaqytta Mysyrdaǵy saıası jáne ekonomıkalyq daǵdarys barlyq jumysty belgilengen merzimde aıaqtaýǵa múmkindik bermedi.
Mysyrdyń Kóne eskertkishter mınıstri Haled ál-Ananıdyń aıtýynsha, Baıbarys meshiti Qaır qalasyndaǵy ekinshi eń iri meshit bolyp sanalady. Sondyqtan babamyzdyń murasy – bul el úshin tarıhı mańyzdy nysan, al saıası turǵydan Qazaqstan men Mysyr arasyndaǵy dostyq qatynastardyń rámizi.
Baıbarystyń kindik qany tamǵan jeri Qazaqstannyń halqy men basshylyǵy jobanyń aıaqtalýyna úlken mán berdi. Bul Mysyr prezıdenti Abdel Fattah ás-Sısıdiń 2016 jylǵy aqpanda Astanaǵa jasaǵan sapary barysynda eki memlekettiń basshylary arasynda qol jetkizilgen ýaǵdalastyqtardyń biri, dep málimdegen mysyrlyq mınıstr ony oryndaý basty nazarda bolatynyn atap ótti. Onyń aıtýynsha, jobany tehnıkalyq qadaǵalaýdy mysyrlyq arheologter men tarıhı sáýletshilerden qurylǵan arnaıy komıssııa júrgizedi. Bul komıssııa meshittiń ishki baǵanalaryna qalanǵan qyzyl kirpishterdi jaramsyz dep taýyp, óziniń túpnusqasyna kóbirek uqsas joǵary sapaly granıttik qyshtar paıdalanýdy eskertti.
Qazaqstan eki el arasyndaǵy tarıhı baılanystardyń sımvolyna aınalǵan Baıbarys meshitindegi restavrasııalyq jumystardy aıaqtaýdy keshiktirmeýdi quptady. Ortaq murany saqtaýǵa degen Mysyr basshylyǵynyń qamqorlyǵyn joǵary baǵalaı otyryp, qazaq jaǵy Mysyrdy musylman áleminiń ortalyǵyna, al Kaırdi Halıfat astanasyna aınaldyrǵan kemeńger tulǵa Baıbarys dáýirinen mırasqa qalǵan meshitti tarıhı eskertkish dep sanaıdy. Meshit qaıta qalpyna keltirilip, Mysyrdyń musylman álemindegi erekshe róliniń, Taıaý Shyǵystaǵy bedeli men abyroıynyń taǵy da bir rámizine aınaldy.
Qazaqstan shetelde mádenı oryn salýǵa HHI ǵasyrdyń basynda kirisken bolatyn. 2007 jyly elimiz Sırııa astanasy Damaskidegi Baıbarys kesenesin qaıta qalpyna keltirýdi, osy ejelgi Sham shaharynda dańqty babamyz ál-Farabıdyń tarıhı-mádenı ortalyǵy men kesenesin salýdy, Kaırde Baıbarys meshitin qalpyna keltirýdi qolǵa alyp, qarjy bóldi. Bul – táýelsiz Qazaqstan tarıhyndaǵy shet memlekettiń aýmaǵynda turǵyzylǵan tuńǵysh iri mádenı nysan. Eskertkish tek Qazaqstan, Sırııa jáne Mysyr úshin ǵana emes, sondaı-aq birqatar Shyǵys jáne Eýropa elderi úshin de zor tarıhı-mádenı mańyzǵa ıe. Qazaqstannyń ilgeriletýimen 2007 jyldan keıin qurylys jumystary bastalǵan. Alaıda Mysyrda týyndaǵan saıası-ekonomıkalyq ahýalǵa, revolıýsııadan keıingi kúızelisterge baılanysty bul is toqtatyldy. Onyń ústine bas merdiger kóp aqsha suratyp, jóndeýdi doǵartyp qoıǵany da esimizde. Tipti jergilikti turǵyndar qurylysty júrgizgenderdiń tirliginen túńilip, olarǵa «uıaty joqtyǵyn, on jyl boıy túk bitirmegenderin» aıtyp, renjip jatty.
Qazaqstan bólgen qarjy jerasty sýynan qorǵaıtyn júıe salyp, irgetasty qaıta quıýǵa, meshit qabyrǵalaryn qalpyna keltirýge jumsaldy. Biraq bul isti aıaǵyna deıin jetkizip, álem jurtshylyǵyna uıalmaı usynylatyn sáýlet týyndysy deńgeıine deıin jetkizýge de az qarjy jumsalǵan joq.
Elimizdiń Syrtqy ister mınıstrliginiń dereginshe, meshitti restavrasııalaý jobasynyń qazirgi jalpy quny 12 mln dollardy quraıdy. Onyń 4,5 mln Qazaqstan Úkimeti kezinde bóldi. Mysyr bolsa, qosa qarjylandyrý maqsatynda 100 mln mysyrlyq fýnt (shamamen 5,6 mln dollar) aýdarǵan. Qazaqstan basshylyǵy men halqy jobanyń aıaqtalýyna kóp kóńil bóldi.
Sonymen 2018 jyly Kaırde Baıbarys meshitin qalpyna keltirý qaıta bastaldy. Arheologııalyq jáne arhıtektýralyq zertteýler, sondaı-aq jerasty jumystary men irgetastyń qurylysy aıaqtaldy. Biraz ýaqyt kúmbezdi úı-jaılardy, dálizderdi, munaralardy, ortalyq alańdy jáne syrtqy qabyrǵalardy qaıta jańartýǵa jumsaldy. 2018 jyly Almaty qalasynda «Qasıetti Qazaqstan» baǵdarlamasyna arnalǵan konferensııa ótip, oǵan Qazaqstandaǵy Mysyr elshiliginiń ókilderi de qatysqanyn bilemiz. Mysyrlyqtar XIII ǵasyrdyń uly qolbasshysy Baıbarys sultannyń zamanynan beri sol kezdegi ejelgi qalalardyń aýmaǵynda mámlúkterdiń mol murasy – qazaqstandyq ǵalymdarǵa qyzyqty tarıhı jáne sáýlettik eskertkishter saqtalǵanyn atap ótti.
Osy oraıda Qazaqstan ıslam tarıhy men mádenıeti úshin mańyzdy eskertkishtiń biri Baıbarys meshitin salýǵa qatysýy elimizdiń halyqaralyq bedeliniń ósýine septigin tıgizdi. Mysaly, ázerbaıjandyq BAQ «Baıbarys meshiti – qalpyna keltirýdi qajet etetin kóptegen nysandardyń biri. Qaıta qurý quny 12 mln dollardy quraıdy, onyń 4,5 mln dollaryn Qazaqstan bóldi. Baıbarys – qazaq halqynyń tarıhı batyrlarynyń biri», dep jazdy. Reseılik BAQ betterinde «Qazaqstan ózin resmı túrde áıgili sultannyń otany dep sanaıdy jáne ony memlekettik deńgeıde qurmetteıdi: onda Baıbarysqa eskertkishter qoıylǵan, ol týraly fılmder túsirilgen», degen aqparat taratyldy.
Keshe resmı ashylǵan Baıbarys meshiti aldaǵy ǵasyrlar synynan múdirmeı ótip, musylman jurtynyń rýhanı ıgiligine asa beredi dep senemiz.
Qaırat SÁKI,
Nur-Múbárak Mysyr ıslam mádenıeti ýnıversıteti Ábý Hanıfa ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń ǵylymı qyzmetkeri
