– Osydan 1 aıdaı buryn Memleket basshysy otandyq ǵalymdarmen ótken kezdesýde keıingi jyldary ǵylym salasynda birshama ózgeris bolǵanyn aıta kele, sheteldik ǵylymı ortalyqtarda bilimin shyńdap, tájirıbe jınaqtap júrgen mamandardyń qatary kóbeıip kele jatqanyn jetkizgen edi. Bul rette ózińizdiń Eýropada oqyp, kásibı qabiletińizdi arttyryp kelgenińizdi estidik.
– Iá. 2015 jyly magıstratýrany «Hımııa» mamandyǵy boıynsha támamdap, sol jyly Qazaqstan jol ǵylymı-zertteý ınstıtýtyna qyzmetke qabyldandym. Tutastaı alǵanda, tek bizdiń ınstıtýtta ǵana emes, jol qurylysy salasynda da hımııa mamany az. Aıtaıyn degenim, mysaly biz bıtým men tas qıyrshyqtary arasyndaǵy baılanysty (adgezııa) kóp jaǵdaıda fızıka-mehanıkalyq turǵydan zerttep jatamyz. Onyń nátıjesinde bul shıkizattardyń baılanysy álsiz ekeni anyqtalsa, kemshilikti qoldanylatyn qosylǵysh zattardan izdeımiz. Al eger hımııalyq turǵydan zerttep, qurylysta paıdalanylatyn zattardyń molekýlalaryna úńilsek, kóptegen sheshim taba alamyz. Iаǵnı jol qurylysynda hımııa baǵytyn damytyp, úlesin ulǵaıtý basty maqsatqa aınaldy. Sol sebepti 2016 jyly Qazaqstan jol ǵylymı-zertteý ınstıtýty Italııanyń Kalabrııa ýnıversıtetimen memorandým jasasyp, konkýrstyq negizde atalǵan oqý ornynyń «Hımııa jáne fızıkalyq hımııa» kafedrasyna oqýǵa tústim. Qýantarlyǵy, bizdiń ınstıtýtta mamandardyń bilimdi jetildirýge, ǵylymı izdenisterin yntalandyrýǵa udaıy kóńil bólinip keledi. О́zimnen bólek qanshama áriptesim sheberlikterin shyńdaýǵa múmkindik aldy.
– Ǵalym retinde qazir elimizde salynyp jatqan joldarǵa kóńilińiz tola ma?
– Shyndyǵyna kelsek, kemshilikter áli de bar. Onyń sebepteri de belgili. Elimizdegi birqatar joldy alyp qarasaq, oıdym-oıdym trassalar, bitpeıtin jaryqshaqtar men shuńqyrlar sekildi olqylyqtar kózge kórinip tur. Alaıda bul tek Qazaqstanǵa ǵana tán másele emes. Muny «álemdik dert» dep te ataýǵa bolady. Eger ár maman óz mindeti men istep jatqan jumysyna nemquraıdy qaramasa, bálkim joldarymyz áldeqaıda sapaly bolar ma edi degen oıǵa qalasyń?!
– Elimizdiń klımattyq ereksheligin eskersek, otandyq jol qurylysynda qandaı materıaldardy qoldanǵan tıimdi?
– Otandyq jol qurylysy bolǵan soń, birinshi kezekte ózimizde óndiriletin materıaldardy (qosylǵyshtardy) paıdalanǵan durys. Álbette, olardyń kólemi az nemese kóp deýge kelmeıdi. О́ıtkeni qazir jarııalanyp jatqan otandyq shıkizattar zerthanalyq zertteýlerden ótedi. Demek olardyń ekonomıkalyq tıimdiligi, sapasy, sanıtarlyq-epıdemııalyq qadaǵalaýdyń qorytyndysy boıynsha bir-birine saı bolýǵa tıis.
Bul rette otandyq ǵalymdardyń jetistikteri sheteldik ınnovasııalardan kem túspeıtinin aıta keteıik. Mysaly, ınstıtýt mamandary kúkirtti bıtýmǵa qosymsha nemese almastyrǵysh komponent retinde qoldanýǵa baılanysty zertteýlerdi qolǵa aldy. Bul qymbat bıtýmnyń shyǵynyn azaıtýǵa septesedi. Sonymen birge kúkirttiń kómegimen elimizdiń batys óńirlerindegi jol qurylysyndaǵy ózekti máselelerdi de sheshýge bolady. О́zderińiz biletindeı, Atyraý, Aqtóbe, Batys Qazaqstan jáne Mańǵystaý oblystarynda qıyrshyq tas óndirilmeıtindikten, jolshylarǵa qajetti shıkizatty basqa óńirlerden tasýǵa týra keledi. Bul tıimsiz. Sondyqtan bizdiń ǵalymdar jergilikti tabıǵı materıaldardy, onyń ishinde áktas pen teńiz qabyrshyǵyn qoldana otyryp, onyń negizinde jol qurylysyna berik jáne qolaıly kúkirtti-qıyrshyq tasty jasap shyǵardy. Sondaı-aq bıtýmnyń tutqyrlyǵyn jaqsartý úshin ónerkásip qaldyqtaryn – jylý-elektr ortalyqtary men qazandyqtardan shyǵatyn kómir shańy men kúldiń usaq bólshekterin qoldaný tásili zerttelip jatyr. Nanomodıfıkasııalanǵan materıaldy ázirleý qorshaǵan ortany lastanýdan qorǵap, aýadaǵy zııandy qaldyqtardy azaıtýǵa oń áser beredi.
Desek te eger jol salý úderisin belgili bir jerdiń klımattyq erekshelikterine baılanysty qarastyrsaq, onda sol óńirdiń topyraǵynan bastap joldyń juqa tozý qabatyna arnalǵan bıtýmdy, qıyrshyqtardy jáne arnaıy qoldanylatyn qosylǵyshtardy hımııalyq, fızıkalyq túrde zertteýimiz qajet. Tolyq zerthanalaq synaqtan keıin ǵana jol qurylysyna kirisýge bolady.
Sonymen qatar jol qurylysynyń sapasyn arttyrý aıasynda óńirlerdiń klımattyq erekshelikterine nazar aýdarylyp keledi. Bizdiń ınstıtýt kóp jyldan beri klımattyń joldarǵa áserin synap, zerttep jatyr. Osy maqsatta respýblıkanyń búkil aýmaǵynda túrli tereńdikte joldardyń jabyny men túbine temperatýra men ylǵaldy ólsheıtin 20 aspaptan turatyn 28 klımattyq ólsheý stansasy qoıyldy. Qajetti nátıjeler ınternet arqyly málimetter bazasyna jiberiledi. Zamanaýı klımattyq ólshemderdiń nátıjeleri belgili bir óńirge saı keletin jol-qurylys materıaldaryn paıdalanýǵa múmkindik beredi.
Indýstrııa jáne ınfraqurylymdyq damý mınıstrligi Avtomobıl joldary komıtetiniń tapsyrmasy boıynsha Qazaqstan jol ǵylymı-zertteý ınstıtýty jol-qurylys materıaldary men jańa tehnologııalardyń biryńǵaı bazasyn ázirlep keledi. Onda Tehnıkalyq keńespen maquldanǵan zerthanalar men tájirıbelik ýchaskelerde synaqtan ótkizilgen jáne árbir klımattyq aımaq boıynsha usynylǵan barlyq materıal men tehnologııalardyń tizilimi bolady.
Taıaý bolashaqta joldardy salyp, jóndeýge baılanysty jobalaý-smetalyq qujattamany jasaý kezinde jobalaýshy uıymdar jol-qurylys materıaldary men tehnologııalardy tek biryńǵaı bazadan ǵana alýǵa mindetti bolady. Bul kemshilikterdi joıyp, joldardy jaqsartýǵa oń yqpal etedi, sondaı-aq ár oblys pen aýdannyń ereksheligine sáıkes keletin materıaldardy qoldanýǵa jol ashady.
Qurylys materıaldary jóninde toqtalsaq, kóp jaǵdaıda óńirlerge jol sapasyn jaqsartýǵa paıdasy kóp tyń sheshimder týraly aqparat jetpeı jatady. Qazir ozyq tehnologııa dáýiri. Kún saıyn nebir jańa ónimder shyǵyp jatyr. Mysaly, jol jabyndaryn qosylǵysh zattarmen óńdeýdiń, plıtalardyń shógýi men buzylýyn jóndeýdiń, deformasııalyq tigisterdiń germetızasııasyn qalpyna keltirýdiń, jol tańbasynyń saqtalýyn qamtamasyz etýdiń tıimdi ádisteri, sondaı-aq kóktaıǵaq týraly erte habarlaıtyn jáne taǵy da basqa tyń tásilder men ónimder qarastyrylǵan. Dese de bul jańashyldyqty tek elordamen úlken memlekettik mańyzy bar qalalardyń aımaǵyndaǵy jolshylar ǵana qoldanyp júr. Sondyqtan Qazaqstan jol ǵylymı-zertteý ınstıtýty ǵalymdary ákimdikter men jol-qurylys kompanııalarynyń qyzmetkerleri úshin arnaıy semınarlar men oqytý kýrstaryn ótkizýdi qolǵa aldy. Onda naqty óńirlerde qoldanylýǵa tıimdi jańa materıaldar men tehnologııalar kórsetiledi.
– Elimiz 2060 jylǵa qaraı kómirtegi beıtaraptyǵyna qol jetkizýdi maqsat etip otyrǵany málim. Bul tusta jol qurylysy ındýstrııasyn ekologııalyq turǵyda qaýipsiz damytý úshin ne isteý qajet jáne qandaı máselelerge nazar aýdarǵan jón?
– Doktorlyq dıssertasııamnyń taqyryby – «Jasyl bıomaterıaldar jáne jol tósemine arnalǵan ozyq tehnologııalar». Ataýǵa nazar aýdarsańyz «Jasyl bıomaterıaldar» uǵymyn baıqaısyz. Bul degenimiz daıyndalyp jatqan bıtýmǵa arnalǵan qosylǵyshtar adam densaýlyǵyna qandaı da bir zııan keltirmeıtin, naqty aıtqanda tamaq ónerkásibinde qoldanylatyn qosylǵysh zattardy paıdalanýdy ańǵartady. Iаǵnı tek bıtýmnyń ózin qyzdyrǵanda adam densaýlyǵyna keri áser tıgizetin túrli gaz bólinedi. Al oǵan qosylatyn materıaldardan da sondaı gaz tarasa, onda jolshy mamandarǵa zııany tııýi múmkin. Mynany túsingenimiz abzal, biz tek joldy sapaly salýdy ǵana oılamaýymyz qajet. Sol joldy tósep jatqan qyzmetkerlerdiń de densaýlyǵyn eskerýimiz kerek.
– Ýaqyt jyljyǵan saıyn sıfrlyq tehnologııalar qarqyn alyp, kúndelikti ómirimizge qarqyndy túrde enip jatyr. Sizdińshe, taıaý keleshekte jol ınfraqurylymy salasynda jasandy ıntellekt adamdy almastyrýy múmkin be?
– Bul máselede tepe-teńdikti saqtap, tyń tehnologııalardy tek belgili bir úderisterde qoldanǵan tıimdi dep oılaımyn. Máselen, bizdiń ınstıtýttyń jas qyzmetkerleri qazir birqatar sıfrlyq qosymshany ázirlep, paıdalanýǵa usynyp keledi. Onyń ishinde GIS-kartasynda 639 otandyq kenish qamtylǵan jańa tehnologııalar men jol-qurylys materıaldarynyń biryńǵaı bazasy, kópirdi paıdalanýdyń basqarý júıesi (ol boıynsha pasporttyq derekteri bar elimizdiń Kópirler men jol ótpeleriniń elektrondy bazasy qurylyp, onda árbir nysannyń jaı-kúıin tekserý nátıjeleri qamtylady), sonymen birge barlyq bilikti jolshy týraly aqparatty qamtıtyn jol salasy mamandarynyń sıfrly bazasy syndy ónimder bar. Álbette, bul tyń sheshimder adamdy tolyǵymen almastyrmaıdy. Áıtse de qajetti mamandardy, materıaldar men aqparatty tabýǵa, jańa jobalardy ázirleýge kómektesedi. Ozyq ıdeıalardy damytýǵa múmkindik beredi.
– Otandyq ǵylymdy kommersııalandyrý úshin onyń ishinde Qazaqstan jol ǵylymı-zertteý ınstıtýty syndy ortalyqtardyń ónerkásiptegi úlesin arttyryp, ulttyq ekonomıkany nyǵaıtý jolynda qandaı amaldardy qolǵa alý qajet dep sanaısyz?
– Eń aldymen kózinde oty bar, óz mamandyǵyna beıjaı qaramaıtyn jas mamandardy daıarlaýǵa kóńil bólgen jón. Jas ǵalymdardy qoldap, qajetti qondyrǵylar jáne materıaldarmen, sondaı-aq álemdik elektrondy kitaphanaǵa tolyq qoljetilimdilikti qamtamasyz etý qajet dep esepteımin. Bul oraıda ózim eńbek etetin ǵylymı ınstıtýttyń materıaldyq-tehnıkalyq bazasy laıyqty deńgeıde jaraqtalǵanyn aıta ketken oryndy. Ár sala boıynsha úzdik sheteldik uıymdarmen tyǵyz qarym-qatynas ornatyp, tájirıbe almasýdy úzbeı jalǵastyrý kerek. Osy aıtylǵandardy qolǵa alsaq, elimizdegi ǵylym salasy jolǵa qoıylyp, onyń ekonomıkadaǵy róli de arta túsedi.
Áńgimelesken
Farhat QAIRATULY,
«Egemen Qazaqstan»
