Aıta almaǵan júrekjardy sóz edi...

Qazaq baspasóziniń qara shańyraǵy – “Egemen Qazaqstan” (“Sosıalıstik Qazaqstan”) gazetin uzaq jyl basqarǵan belgili memleket, qoǵam qaıratkeri, jazýshy, kósemsózshi Sapar BAIJANOV aǵamyz jer basyp aman júrgende búginderi 80 jasqa keler edi. Kúlip-oınap ortamyzdy toltyrar edi, basylymnyń 90 jyldyǵyn da barshamyzben birge toılar edi... Bul jalǵan dúnıede tórt qubylasy túgel kim bar. Shúkirshilik aıtatynymyz – Sapekeńniń artynda tom-tom kitaptary qaldy, ul-qyzdary, nemere-shóbereleri qaldy. Úlken shańyraqtyń tútinin tútetken súıikti jary Kúlásh tátemiz qaldy. Tómendegi maqala avtory Ulan Baıjanov – Sapekeń áýletiniń úlkeni. Zańger. Aǵamyzdyń 80 jyldyǵy qarsańynda perzentiniń áke týraly tolǵanystaryn oqyrman nazaryna usynǵandy jón kórdik. 1. QARAPAIYMDYLYQTYŃ ShYŃY On jeti jasqa deıin ata-ájemniń qolynda óstim. Bul, árıne, jurt tańǵalatyndaı asa bir kúrdeli oqıǵa emes. Tuńǵysh balany úlkenderdiń tárbıesine berý ulttyq dástúrimizge si­ńis­ti bolǵan ata-baba dástúrleriniń biri ǵoı. Budan qazaq utylǵan joq. Ýnı­ver­sıtettiń ekinshi kýrsynda oqyp júr­gende atam qaıtys boldy. Bala ke­zimizde biz Almatynyń SMÝ-15 ja­ǵynda turatynbyz. Belgili aqyn Shákir Ábenov qonaq bolyp kelip jatatyn qa­sıetti shańyraq. Osy tustan bir jaıdy taratyp aıta keteıin. Árıne, kúlli estııar balalar sekildi men de týǵan áke-sheshemniń kimder ekendigin jaqsy biletinmin, bul jerde ne qupııa bar. Sodan senbi kúni mektepten kelgen boıda býynyp-túıinip áke-sheshemniń úıine tartatynmyn. Saǵynysh pa, álde ákeniń aıaly alaqanyn saǵynǵandyq pa, ol jaǵyn tap basyp aıta almaımyn. Áıteýir, ortalyqtaǵy sol úı ózine qaraı magnıtshe tartatyn da turatyn. Ákem qataldaý edi. Qataldaý edi degende, bizdiń bir bilmestigimiz úshin daýys kóterip ashýlanbaıtyn. Bárin qas-qabaǵymen sezdirip otyratyn. Jurt biletindeı ol kisi Ortalyq Ko­mı­tette, odan soń “Egemen Qazaqstan” (“Sosıa­lıstik Qazaqstan”) gazetinde on jyldaı basshylyq qyzmette boldy. Partııanyń dáýirlep turǵan ýaqyty. Jaýaptylyq qandaı edi?! Túnniń bir ýaǵyna deıin erteń jaryq kóretin gazet betterin úıge aldyryp oqıtyn. Soǵan qaramastan, erteńinde jumys ornynan tabylatyn. Jáne sonyń arasynan ýaqyt taýyp únemi shyǵarmashylyq jumyspen de aınaly­sa­tyndyǵyn aıt­sa­ńyzshy! Ne degen qaırat-jiger! Biz ondaıda aıaǵymyzdy ushynan basyp, dybys shyǵarmaıtynbyz. Balamyz ǵoı, teledıdar kórgimiz keletin, ondaıda ákem de bizdiń janymyzǵa kelip az-maz tize búgetin-di. Sálden soń, onyń bizge berer túgi joqtyǵyn sezgen soń “pýstoı fılm, odan kitap oqyǵan­da­ryń paı­daly” deıtin de óshirip tas­taıtyn. Biz áke­mizge qarsy bir aýyz sóz aıta almaı­tyn­­myz. Qoryqqandyqtan emes, syı­la­ǵandyqtan, tárbıeden. Ol kisiniń aıt­qany zań. Qazirgi balalarǵa ondaı oǵash qylyq tanytyp, teledı­dardy tilge kel­meı són­dirip kórińiz, óńmeńdep óre túregeler edi. Ásireqyzyldan boıyn aýlaq ustaı­tyn, ustamdylyq pen qarapaıym­dy­lyqty medet tutty. Laýazymdy qyz­mette júrgende de dúnıe jınamaıtyn, qymbat jıhaz, máshıne, altyn-kúmis degenderdi janyna jýytpaıtyn. Bizdi mindetti túrde jeksenbi saıyn qala syr­tyndaǵy saıajaıǵa qara jumys isteýge aparatyn. Onyń ózi shap-shaǵyn edi, qural-saıman saqtaýǵa, jańbyrdan bas saýǵalaýǵa ǵana jaraıtyn. Jasyratyny joq, biz qarajattan qıyndyq kórmeı óstik. Soǵan qaramaı sol ákemniń ustam­­dylyǵy men qarapaıymdyly­ǵy­nyń arqasy bolar, jurttyń aıaǵyn ala túrli-tústi teledıdardyń ózin sek­se­ninshi jyldary ǵana kóre bastadyq. Onyń ózinde dostary men joldas­ta­ry­nyń qolqalaýymen. 1980 jyly Más­keýde Olımpıada ótip jatty, bokstan fı­nalǵa Serik Qonaqbaev shyǵatyn kúni ǵana satyp alǵanymyz áli esimde. Qarapaıymdylyq bizdiń sanamyzǵa da erte sińisti. Ákem bizderge “bestik baǵa, qyzyl dıplom, lenındik stı­pen­dııa úshin oqýdyń qajeti shamaly” degendi shegelep aıtatyn. Bárinen bu­ryn zerdemen uǵynǵan bilimdi qatty ba­­ǵa­laıtyn. Men mektepti óte jaqsy ba­­ǵamen támamdadym, sportpen aı­na­lystym, qatarymnyń aldy boldym. Biraq meni Máskeýge MIMO-ǵa jibermedi. Másele “barmaısyń” degen bir aýyz sózben bitti. Eshkim qarsy kel­gen joq, onyń sebebin de ejiktep tal­dap jatpady. Al inim Erlan Máskeý ýnı­ver­sıtetin qyzyl dıplommen bitirip shyqty. Bir jaǵynan kúlkili bolsa da endi aıtýǵa bolar, ákem qyzmettik kóligine bógde adamdy mingizbeıtin. Jurttyń júgirtpe sózderinen aýlaq júreıinshi deı me qaıdam, tipti anamyz Kúláshtiń ózine kóp keńshilik jasala bermeıtin. Birde, QazMÝ-diń zań fakýltetinde oqyp júr­gen kezim edi, sabaqtan ke­shigip qalatyn bolǵan soń máshı­ne­ńiz­ben jetip alaıyn dep ótindim. “Joq, bolmaıdy, úıden ýa­qytymen shyǵýǵa úıren”, dep tyıyp tas­tady. Ekinshi qaıtara suraýdyń ózi yń­ǵaı­syz edi. Buryn “depýtattyq zal” degen boldy ǵoı, laýazymdy qyzmetkerler áýe­jaıda sol jer arqyly ótetin. Is­sa­parǵa ákemdi kóbine-kóp men kútip alyp, shyǵaryp salatynmyn. Sonda aı­tam ǵoı baıaǵy: “Myna zaldan ótýge siz­diń de quqyńyz bar, múmkindikti nege paıdalanbaısyz?” d­egenimde: “Jaqsyǵa boı úıretý ońaı, ba­lam, al odan aıyrylý tym qymbatqa tú­sedi”, deıtin de jalpy zaldan ótetin. Bi­reýler úshin bul minez qojanasyrlyq sekildi bop kórinýi múmkin. Biraq biz biletin shyndyq solaı edi. 2. BELSENDILIGIM ISKE ASPADY Ákemniń syrqattanyp júrgen kezi edi. Aıta beretin jaman aýrý. Munyń aıaǵynyń nege aparyp soqtyra­tyndyǵyn ózi jaqsy bildi. Janyna batsa batqan shyǵar, biraq bizderge, balalaryna ony­syn asa kóp sezdire bermeıtin. Ba­rynsha kóńildi júrýge tyry­satyn. Zaman basqa, ýaqyt basqa ǵoı, áreketsiz qol qýsyryp qaıtip otyrarsyń. Sovmınniń aýrý­ha­nasyna bardym da dıagnoz qoıylǵan ki­tap­shany suratyp aldym. Dostarmen, ja­qyn-jýyq aǵaıyn­darmen aqyldastyq. Aýrýdyń uzyn-yrǵasyn nemis tiline aýdartyp Germanııaǵa jiberdim. Olar sol jaqqa shaqyrdy. Operasııa jasatý qajet boldy. Ákem alǵashynda kónbeı­tindeı raı tanytqanymen artynsha bizdiń usyny­sy­myzdy túsinistikpen qabyldady. Odan basqa amal da joq edi. Men qıyn sátterde ákemniń qasynda boldym. Bos ýaqyt – basty baılyq degenge kóbimiz onsha mán bermeımiz. Sol bos ýaqyttyń qadirin tolyq túsingen bir adam bolsa ol–meniń ákem edi. Bylaıǵy kúnderdi aıtpaǵanda aýyr syrqattanyp aýrýhanada jatqanda da shalqasynan túsip, alańsyz dem alǵandyǵyn kórmeppin. Únemi bir nárselerdi oqyp, únemi shuq­shıyp qaǵaz qarap otyratyn-dy. Ony aıtasyz, stýdent kezimizde jazǵy kanı­kýl­ǵa shyqqanda da dereý bizdi bir mekemeniń qara jumysyna ornalastyryp qoıatyn. Máselen, óz basym botanıkalyq baqta, oıynshyq fabrıkasynda jazda bir aı boıy jumys isteıtinmin. Sondaǵy taba­tynymyz 70-80 som. Onyń mánin keıin uǵynsam, bizdiń ýaqytymyz tekke ótpesin, aqshanyń da qalaı tabyla­tyn­dy­ǵyn jáne qadirin túsinsin degeni eken. Sodan boıǵa juqqan qasıet bolar, men de keıin ulymdy kanıkýlǵa shyǵysymen qara jumysqa ornalastyryp qoıatyn boldym. О́mirde áke men bala arasynda túsin­bestikterdiń bolyp jatatyndyǵy belgili ǵoı. Biz­diń basymyzdan ondaı oǵash oqıǵa ótpepti. Erjetip aqyl suraı barǵanda da: “О́ziń qalaı qaraısyń?” dep bar jaýap­ker­shilikti aldymen saǵan qaraı ysyratyn. Ol jaltarý emes, seni ózimen teń dáre­jede sanaǵandyǵy edi. Alǵash eńbekke ara­lasa bastaǵan jyldar ǵoı. Birde anaý jet­peıdi, birde mynaý jet­peıdi. Úılengensin, kóbirek tabys tapqyń keledi. 130 som aq­sha, jalaqynyń túri sol. Sosyn bir me­kemege jarty aılyqqa qo­symsha zańger bolyp ornalastym. Eki me­ke­meniń ort­a­syn­da zyr júgirip júrdik. Bir­de sol me­kemeniń basshysy “bizge bólim meń­ge­rý­shisi bolyp qyzmetke kelýge qalaısyń” degendeı ótinish aıtty. Jalaqysy táp-táýir. Syıaqysymen 350 som, ol kezde bul ekiniń biriniń qoly jete bermeıtin ja­laqy. Birden búıregim buryldy. Aqyl­da­sa­ıynshy dep ákeme keldim. “Bar­maı­syń”, dedi salǵannan. Nege bar­maı­tyn­dyǵymnyń sebebin taratyp aıt­pa­dy. Meniń máseleni sheship qoıǵandy­ǵym­dy bildi de, “óziń bil” dedi sózin salmaqtap. Sol jerde 1-2 jyldaı jumys istedim. Jaman bolmaǵan sekildimin. Biraq odan ilgeri óse almadym, ol turmaq úlken jı­nalystarǵa qatysýym da qıyndap ketti, issaparlarǵa shyǵarda meniń aty-jónim syzylyp qalatyn. Onyń syryn keıin túsindim árıne, ol mekemege basshylyq jasaıtyn mınıstr de, onyń orynbasary da ákemniń jaqyn dostary eken. Olar bolsa “dosynyń” balasyn ár jerge “súıreı” berýden qashsa kerek. Nesin qaıtalaı beretini bar, qulshynyp turǵan jas jigitpin, bir orynda úıelep qalǵym kelmeıtini belgili. Biraq meniń qyzmettik ósý jolym sonymen tuıyq­talǵan-dy. Amalsyzdan sol mekemede 3,5 jyl qyzmet istedim de, 87-shi jyly jalaqysy áldeqaıda tómen qyzmetke aýystym. О́zimshe belsendi bolǵym-aq kelip edi, biraq onym júzege aspady. 3. ShYǴARMAShYLYQ LÁZZAT Árıne, shyǵarmashylyq sharýamen aı­nalysyp, onyń lázzatyn molynan kór­gen­ge ne jetsin. Ákem sanaly ǵumyrynda partııanyń asa jaýapty jumystaryn moıynǵa júktese de, sonyń arasynan ózine kerekti ýaqyt taýyp shyǵarmashylyq ju­mys­pen aınalysatyn. Baryn berdi, jazamyn degenin jazdy, oıda júrgen ta­qyryptaryn qaǵaz betine tolyqtaı túsi­rip ketti dep aıta almaımyn. Oǵan múmkindigi de bolmaǵan shyǵar. Biraq soǵan qaramastan, artyna mol mura qaldyrýǵa tyrysty. Bul joly ákemniń kitaptarynyń mazmunyna, qandaı-qandaı máselelerdi sóz etkenine toqtalǵym kelmeıdi. Ol sirá, ádebıet­shi­lerdiń mindeti bolar. Biz osydan bes jyl buryn jazýshy Sapar Baıjanovtyń úsh tomdyq prozalyq shyǵarmalar jınaǵyn jaryqqa shyǵardyq. Oǵan óziniń janyna jaqyn shyǵarmalaryn kirgizýge tyrystyq. Men oryssha oqydym, ýnıversıtetti de oryssha bitirdim. Biraq bul ana tilin bil­meýge degen syltaý emes, bul jaǵynan óki­ni­­shimdi de jasyra almaımyn. Ákemniń el tushynyp oqyǵan dúnıelerin endi-endi ǵa­na shyn nıet qoıyp qolǵa ala bastadym. Keıde qat-qabat sharýanyń qaı­na­ǵan or­ta­synda júrip osynsha kitaptardy qa­laı ja­zyp úlgergen dep te tań qalamyn. “О́z sha­mamdy bilemin, – deıtin ákem, – men klas­­sık emespin, men pýblı­sıst, kósem­sóz­­shimin”, degenin de talaı márte estigem-di. Jasym otyzdan asa bastaǵanda áke men bala arasyndaǵy jaqyndyq, túsinistik óz jemisin bere bastady. Men úlkenderdiń tár­bıesinde boldym dedim ǵoı, ózimnen keıingi ini-qaryndastarymnyń áke sha­ńyra­ǵyndaǵy shýaqty kúnderin mysqaldaı qyzǵanǵan emespin. Bálkim, sál “syrtta” júrgendigim meni tez eseıtken shyǵar. Iá, áke balaǵa árkez synshy. Ol kisi meni alaqanyna salyp baǵyp-qaqpasa da, meniń bolashaǵymnan úlken úmitti bolǵandyǵyn jaqsy túsinemin. Áýletimizdiń qat-qabat sharýalaryn da barynsha birge aqyldasyp sheshetinbiz. Qurmetti demalysqa shyq­qan­nan keıin tipti jaqyndastyq, aǵa­ıyn-týystyń muń-muqtajdaryn da kóbine-kóp maǵan júktegendi ishteı unatyp turatyn. О́mir ǵoı, bireýiniń balasy jumysqa ornalasa almaı júredi, bireýleri oqýdan shy­ǵyp qalady, bireýine materıaldyq kó­mek qajet bolady. Bulardy kezinde ákem eshkimge aıtpaı-aq ózi tyndyratyn. Jáne úlken sharýa tyndyryp tastadym dep te mindetsimeıtin. Al senip tap­syrylǵan jumysty alyp júre al­maıtyndarǵa qat­ty renjıtin. Ákemizdiń ómir joly da taq­taıdaı tegis boldy dep te aıta almas edi­m. Ústinen orynsyz aryz-shaǵymdar da ja­zylyp jatty. Sonyń bárine salǵan jer­den daýys kóterip, shala búlinip ashý­la­nyp jatpaıtyn. “Qudekeńniń kózi túzý bol­syn”, deıtin de arqa-basyn keńge salyp, óz aýanymen júre beretin. Jaqyndyq degennen shyǵady-aý, óz qo­lym óz aýzyma jete bastaǵan soń taý eteginen shaǵyndaý úı satyp alyp, otbasymmen sonda turdym. Nege ekendigin bil­meımin, ákem bizben birge sol úıde turýdy unatatyn. Ásirese, ulym, nemeresi Ádilettiń ústine shań juqtyrmaıtyn. Oǵan urysqandardy kádimgideı jaý sanaıtyn. Bizdiń úıde alańsyz eki aptaǵa deıin turǵan kezderi boldy. Shydamaǵan soń sheshem telefon soǵady. “Ákelerińdi úıge jiberińder, el-jurt qaıda joǵalyp ketti dep izdep jatyr”, dep kádimgideı ótinish aıtady. Ákem ekeýmiz túnniń bir ýaǵyna deıin armansyz syrlasatynbyz, ómir, qoǵam, aınalamyzdaǵy tirshilik jaıly tolǵanysqa toly áńgimeler shertetinbiz. Sol kúnderdi qatty saǵynamyn bul kún, aqyldasatyn da adam joq... Aýyzeki tilde aıtyla beretin “tegin adam emes” deıtin úırenshikti tirkes bar ǵoı. Kezinde onyń maǵynasyna mán bermegen ekem. Qazir oıǵa alsam kóp nárseniń durys sheshimine endi kóz jetkizgendeımin. Áńgi­me­mizdiń bir tusynda ákem 1997 jyly jaman aýrýǵa shaldyqty dedim ǵoı, júdep ketti, kóz al­dymyzda jaǵdaıy nasharlaı bas­tady. Dárigerler eshqaıda apar­mańdar, aýrýdy odan ári qoz­dyryp alasyńdar dep qu­daıdyń zaryn qyldy. Kózi ashyq adambyz, táýekelge bel bý­dyq ta syrt elge operasııaǵa alyp bardyq. Germanııadaǵy bilikti professor­lar opera­sııa­dan keıin: “Siz saýyǵyp ketesiz, eń kemi on-on bes jyl ómirińiz uzarady”, degendi qaıta-qaıta aıtatyn. Ákem ondaıda jyly jymıyspen kúletin de qoıatyn. “Eki-aq jyl, eki jyl ómirimdi uzartsa, myna dári­gerlerdiń naǵyz áýlıe bol­ǵany”, dep ázildeıtin. On-on bes jyl de­gendi tipti aýzyna da almaı­tyn, qudaıdan suraǵany eki jyl edi. Operasııadan keıin artyq-kemi joq, tup-týra eki jyl ómir súrdi. Nege 7, nege 8-9 jyl aýzyna túspedi dep oılanamyn ǵoı keıinnen. Soǵan qaraǵanda naǵyz áýlıe meniń ákem eken! Ákeme sol 1997 jyldyń ma­my­rynda aýyr operasııa ja­saldy, al keler jyly men 40 jasqa toldym. Asa bir aýyz tol­tyryp aıtarlyqtaı oqıǵa emes, ákem aǵaıyn-týystardyń ara­syn­da boı jazǵysy keldi me, álde basqadaı oı-maqsaty boldy ma, bul toıdy meıramhanada atap óteıik dedi. Meniń dos-jaran­da­rym, jaqyn-jýyqtar jınaldy. Taǵy da ákemniń kóre­gendigin, áýlıeligin aıta kete­ıin. Jaryq dúnıedegi ómiriniń qanshaǵa sozy­la­tyndyǵyn qalaı sezip bilgen deseńshi! Álde ishki túısik­tiń áseri me?.. Kóziniń tiri­sinde áýlet kóshin ilgeri apa­ra­tyn azamatqa da senim artqy­sy kelgen bolar. Me­nen de jasy úlken, menen de ómir­diń qupııa syrlaryn kó­birek kórgen aǵaıyn-týys shú­kir, barshylyq edi ǵoı. “Baı­ja­novtar áýletiniń tizginin munan by­laıǵy jerde Ulan ustaıtyn bolady. Káne, kimde qandaı pikir bar, qarsy bolsańdar ol oıla­ryńdy da ja­syr­maı aı­tyń­dar”, dep dastarqan ústinde aǵynan jaryldy. Bálkim, bizge qaldyrǵan áke amanaty degenimiz osy bolar?! Qal-qadi­rimizshe sol mindetti oryndap júrgen­digime táýbe deımin. Bireýler suraq qoıady, Sape­keń qur­met­ti demalysqa shyq­qan soń orynsyz ótip ketken ýa­qyt­tyń esesin qaıtarý úshin shama­dan tys kóp jumys istedi ǵoı deıdi. Dem alýy ke­rek edi ǵoı deıdi. Al men múlde olaı oı­lamas edim, qaıta ákem kún­diz-túni ty­nymsyz ju­mys isteýi­niń arqasynda ǵana ómirin uzarta bildi. Ol kisi demalys degendi shyǵar­ma­shylyq lázzat dep túsinetin. Ádemi oı­la­ry aq qaǵaz be­tine dóńgelenip tús­ken sát­teri odan asqan baqytty adam bol­­maıtyn. Onysyn árıne, Kúlásh tá­teme oqyp beretin, qalam­das-áriptes­teriniń de pikir­lerin tyńdaı biletin. Shyǵarmashylyq lázzatqa bólený de kez kelgenniń mań­daıyna jazylmaǵan. 4. ÚLKEN PÁTER BIZGE BUIYRMADY Nurlannyń úlkenin baýyryna basty. Manas atty urpaǵy ákem qyrǵyz jerinde dem alyp jatqanda dúnıege kelgen-di. Nurlan menen de, Erlannan da buryn úı­lendi. Tuń­ǵysh nemeresiniń habaryn es­tigende ákem jú­regi jarylardaı qatty qýan­dy. Nemeresine batyrdyń atyn qoıý qajet bolsa, bizde de batyrlar jetkilikti edi ǵoı. Bul da jaqsy yrymǵa jory­ǵan­dyǵy shyǵar, táýbe, Manastan keıin de talaı nemereleri ómir esigin ashty ǵoı. О́zi kózi tirisinde segiz ne­me­resin kórip ketti. Úsh nemeresi otaý qur­dy. Sonyń biriniń toıyna qatysa almaǵany ǵana ókinishti. Qudaı tilegin ońǵaryp, 1983-1984 jyl­da­ry, bir jyldyń ishinde tórt birdeı ur­p­a­ǵynan tórt nemere súıdi. Senbi, jek­senbi kúnderi sol nemerelerin úıine jınaıtyn da, ýaqytynyń tapshylyǵyna qa­­ramaı solarǵa da kádimgideı kóńil bó­letin. Me­niń ulym Ádiletti tipti jaqsy kór­di. Az­dap erkeleý bolyp ósti, sosyn kishkene “du­rys júr, júgirme, ózgelerge tıispe” de­gendeı eskertý jasaımyz ǵoı. Bizdiń ol eskert­pe­mizdi de qabaq shyta qabyldaıtyn: “Bul balaǵa uryspańdar, bul tegin bala emes”, dep eskertetin. “Siz bizdi qalaı qatty usta­dy­ńyz, bularǵa so­nyń otyz paıyzyn jasa­ǵanymyz joq qoı”, degenimizge pálendeı qulaq asa qoımaıtyn. Erlan men qaryndasym Nazym ǵana áke jolyn jalǵastyryp jýrnalıstik maman­dyqty tańdady, Nurlan – qarjy sala­synyń mamany. Aıtaıyn degenim, ákem týmysynan ınternasıonalıst-ti, tiri jandy ultyna qarap bólmeıtin, bertinge deıin júzge, rýǵa bólinýdi de ishteı unatpaı júrdi. San túrli minezdi adamdar bolady ǵoı, ákem­niń qaı oblystyń týmasy ekendigin de aıyra al­maı júretinder jetkilikti edi. Su­ra­ǵandarǵa: “Onyń qajeti qansha?” dep birden betin qaıyryp tas­taı­tyn. Ákem baı­dyń tu­qymy bolǵan. Ata-ájesi 28-shi jylǵy kámpes­kege ushy­raǵan, qýǵyn-súrgindi de kóp kór­gen. Al ózi Jam­byl oblysynyń jerinde ómirge kelgen, áke-sheshesi kóship-qonyp jú­rip, aqyry Almaty oblysyna turaqtaǵan. Sa­par degen esimniń berilýi de tegin emes-ti. 76-nyń jeltoqsanynda atam qaıtys boldy. Ákem qazaq baspasóziniń qara sha­ńy­raǵy – “Sosıalıstik Qazaq­stannyń” bas redaktory. Asqa qara qurym el jı­naldy. Sonda Semeı óńirinen kelgen bir aqsaqal meni jeke bólmege shaqyryp alyp, biz­diń atame­ke­nimiz týraly buryn-sońdy es­ti­megen talaı-talaı tushymdy áń­gimeler aıt­ty. Bizdiń ata-ba­ba­myz­dyń súıeginiń Shyń­ǵystaý bókterindegi Qun­dyzdyda jatqan­dyǵyn alǵash ret sonda estidim. Keıin jurt aıaǵy basylǵan soń ákem­nen shym-shymdap osy jaıdyń an­yq-qanyǵyn suraı­myn ǵoı. Sondaǵy aıt­qany: “Sen qazaqsyń, suraǵandarǵa qazaq­pyn de de júre ber. Munan artyq sa­ǵan qandaı abyroı-ataq kerek!” deı­tin. Uly Abaıdyń 150 jyldyǵynda Se­meı óńirin­de ulan-asyr dúbirli toı ótkendigi kúlli jurtqa belgili. Sonda ákem ata­me-kenge baryp, arýaqtarǵa duǵa baǵyshta­tý­dyń reti endi keldi degendeı, bala-shaǵasyn eki má­shı­nege sa­lyp alyp, Shyńǵystaýǵa baryp qaıtty. Men bara alma­dym, sonyń aldynda ǵana má­shınemiz soǵylyp ja­ra­la­nyp qal­ǵan­myn. “Saǵan saqta­nyp júrý kerek, bi­rin­shi eskertý al­dyń, endigi joly abaı bol”, dedi de tastap ketti. Birimizden soń birimiz er jettik. Bizdiń úılenip, otaý qurýymyz týraly da úı-ishinde ara-kidik áńgimeler aıtyla ba­stady. Kúlásh tátemniń arman-maqsatyn túsi­ne­min. О́sip-óngen, kórgeni mol, elge belgili adam­darmen quda-jek­jat bolsaq deıdi ǵoı baıaǵy. Ákemmen ton­nyń ishki baýyndaı qa­rym-qatynasta júrgen dos-jarandarynyń ul-qyzdary da bizben birge eseıip qalǵan-dy. Ákem sonyń birin de tyńdamady, kúnnen-kún­ge kúsheıip kele jatqan “pro­ble­maǵa” bir­den núkte qoıdy. “Kimniń qyzy bol­sa onyń qyzy bolsyn, eń bastysy –úlken júrekti taza adam bolsa bolǵany. Súıikti jarlaryńdy ózderiń tańdańdar, biz emes, onymen sender turasyńdar”, dep bizge de birden “bostandyq” jarııa­lap jiberdi. Beıne... Áke beınesi! Jaqsy adam­nyń obrazy kún ótken saıyn alys­ta­maıdy, kún ótken saıyn jaqyndaı tú­sedi eken. Sońǵy ýaqyt bederinde osy qu­bylysty anyq ańǵarǵandaımyn. Ákem­niń este qalǵan árbir qımyl-qoz­ǵa­lysy qymbat, tipti eleýsizdeý degen is-áreketiniń ózi úlgi-ónege bolyp ja­dy­myzda máńgilik saqtalyp qalypty. Jáne solardy búgingi kúnniń bezbe­ni­men tarazylap kórgende áke beınesi odan ári somdalady, odan ári bıikteıdi. Bizdiń buryn Ortalyq Komı­­tet­­tiń menshigindegi eki bólmeli shaǵyndaý ǵana saıajaıymyz bolatyn. Úlken otbasy úshin munyń tarlyq etetini ras-ty. Jaz boıy sonda turatynbyz. Jetpisinshi jyl­dyń basynda ákem aǵa gazettiń bas­shy­lyǵyna aýysqan soń laýazymdy qyz­met­kerlerge beriletin keńdeý demalys úıine kóshińiz deıdi ǵoı. Árıne, keń jaı­ǵa kóship alǵanǵa ne jetsin. Nege eken­­digin qaıdam, ákem jeme-jemge kel­gende biz qalaǵan qyzmettik úıge qonys­tanýdy qalamady. Bireýden tar­typ alǵan joq, bári zań sheńberinen as­paı­tyn tirshilik qoı. “Qalaı boldy?” dep su­raımyz tyqaqtap. Bizder úshin ákem­niń ja­ýaby da qyzyq: “Bul qyzmette qansha turar deısińder. Oıda-joqta bosaı qalsaq, sol eski saıajaıymyzǵa da jete almaı qalyp júrermiz. Úırenisken meken-ja­ıymyzdy aýystyrmaı-aq qoıalyq”, dep qarap tur. Qazaqqa páter máselesi qaıdan she­shil­gen. Biz úshin sál túsiniksizdeý bol­ǵan taǵy bir jaǵdaıdy bastan keshtik. Al­matynyń kórikti bir jerinen shyǵar­ma­­shylyq odaq basshylaryna arnap ja­ńadan kelisken úı salynyp jatqan-dy. Ákem sol úıden tórt bólmeli páter ala­tyn bolǵan. Aldyn ala alatyn páte­ri­mizdi de bárimiz kórip shyqtyq. Bizge unaǵanda qandaı, turǵan jeri de keremet. О́ki­nishtisi, sol páter bizge buıyrmady. Másele bylaı bolǵan; Qazaqstanǵa “Pravdanyń” menshikti tilshisi jańadan qyzmet babymen kelip jatady. Ákem Jýrnalıster odaǵynyń tóraǵasy ǵoı, jaýaptylyqty moıynnan qalaı sy­py­ryp tastasyn. Tilshige páter kerek. Bi­raq ol ýaqytsha adam ǵoı, al taqa qı­na­­lyp bara jatsa biz turǵan eski páterdi jón­­dep berýge nege bolmasyn. Basqa adam bol­ǵanda bul jaǵdaıdy qalaı oılas­­­tyraryn kim bilsin, ákem sózge kel­­mesten: “Pravdanyń” tilshisine meniń jańa páterimdi berińizder”, depti. Bir jaǵynan kúlkili. Al ákem oǵan kóp qınala qoımaǵandaı pıǵyl tanytty. 5. “Sizdi jaqsy kóretinmin, áke!” Jas adamnyń júris-turysy kóbirek bolady ǵoı. Keıde úıge túnniń bir ýaǵynda oralatynbyz. Uıqy qanbaıdy. Biraq ákem ony elemeıtin, ol turmaq jańbyr jaýyp tur ma, qar jaýyp tur ma, báribir bizdi “turyńdar” deıtin bir aýyz “koman­dasymen” oıatyp alatyn da, apyl-ǵupyl kıinip stadıonnan taby­la­tyn. Júgiretin, fýtbol, badmın­ton oı­naı­­tyn­byz. Ákem badmınton oınaýdyń sheberi edi. Kúlásh tátem ekeýi oına­ǵan­da jurt kádimgideı tań qalatyn. Shı­raq­tyqty, jınaqylyqty, eptilikti ja­ny súıetin. Bárimizdi sportqa erterek baý­lydy. Men tipti úshinshi sy­nyp­ta oqyp júrgende fýtbol seksııasyna qa­tystym. Sodan jeti jyl boıy qol úz­genim joq. Qalalyq, res­pýb­­lı­kalyq fýt­­bol qurama komanda­larynyń qa­taryna qa­byl­dandym. Ákege balasynyń kish­kentaı jetistiginiń ózi úlken qýa­nysh qoı, aldyn ala menen qa­shan fýt­bol oınaıtynymdy surap biletin. Bir qarasam, ákem bir top jol­­dastarymen meniń fýtbol oınaǵa­nym­dy qyzyqtap, trıbýnada otyrǵanyn kóretinmin. Taǵy bir kóńilime unaıtyny ákem ózim degen joldastaryna barynsha adal edi, olarmen aralarynan qyl ótpeıtindeı dos bolyp ótti. Naǵyz dostyqty da sol kisilerdiń arasynan kóretinmin. Qazaq sóz ónerine óshpesteı iz qaldyrǵan Kákimjan Qazybaev, Uzaq Baǵaev, Sherıazdan Eleý­ke­nov, Kamal Smaıylov, Muqan Mama­ja­novpen qushaqtary ajyraǵan joq, Baı­myrza Dáýrenbekov, Qabysh Ýáıisov, Qýat­jan Dosjanov, Tóleýhan Kenjebaev, Kekil­baı Núsipbekov, Moldabek Shol­panbaev, Samratbek Káribaev, Anarbek Aıt­baev, Júnis Bektepov, Ǵafý Qa­ıyr­bekov, Kemel Toqaev, Tóregeldi Shar­manov, Dáýirhan Aıdarov ta ákemniń aýyz toltyryp aıtatyn naǵyz dostary-tyn. Búginderi bul kisilerdiń kóbi ómirden ozǵan, biraq olardan taraǵan urpaqpen dostyǵymyz, baýyrmaldyǵymyz jaras­qan, bir-birimizdi jaqsy bilemiz.. Osy tolǵanystyń bir tusynda ba­la­larymnyń men qaıda júrmeıin, qaı­da bolmaıyn oraıyn keltirip, telefon arqyly bolsyn, júzbe-júz kezdeskende bolsyn: “Áke, biz sizdi jaqsy kóremiz!” deıtin júrek jadyratar jaqsy sózderin únemi qulaǵyma jetkizip tura­tyn­dyǵyn aıttym ǵoı. Iá, bala ákesin jek kórýshi me edi, áke de bala d­e­gen­de etinen et kesip berýge daıyn turady. Bul arany tarqatyp aıta bastasańyz áńgime tipti túgesilmeıdi. Birinen biri jalǵasyp kete beredi. Men de shynymen ákemdi jaqsy kóretinmin. Sol úlkenderdiń tárbıe­sinde bolǵandyqtyń áseri bolar, kóziniń tirisinde sol jalǵyz aýyz sózdi de estirtip aıta almadym. Bál­kim, ishimnen myń-san márte qaıtal­aǵan da shyǵar­myn. Ony kim sanapty. Búgin... áke mereıtoıynyń qarsa­ńyn­da sol paryzdy óteýdiń sáti túsken tárizdi. Sizdi jaqsy kóretinmin, áke!.. Bul sózdi ol kisi báribir estıdi.Ishki túısik soǵan meńzeıdi. Estıdi. Estigende ornynan bir aýnap túser. Bizdiń qoldan odan basqa ne keledi?! Ulan BAIJANOV. _____________________________________________________ Sýretterde: S.Baıjanov jáne uly Ulan, 1968 j; Sapekeń nemeresimen birge. Avtor týraly anyqtama: Ulan Saparuly Baıjanov 1958 jyly  týǵan. QazMÝ-diń zań fakýltetin bitirgen. 1987-1991  jyldary Almaty qalalyq atqarý komıtetiniń mem­le­kettik-quqyqtyq bóliminiń meńgerýshisi qyzmetin at­qardy. 1991-1995 jyldary Almaty qalasyndaǵy ádi­let basqarmasynyń bastyǵy jáne Ádilet mı­nıstrliginiń alqa múshesi boldy. 1997-1999 jyl­dary “Qazaqtelekom” AQ vıse-prezıdenti, 1999-2002  jyldary QR memlekettik Kiris mınıstrliginiń vıse-mınıstri, al 2003  jyldan 2008 jylǵa deıin “QazMunaıGaz” AQ atqarýshy dırektory, “Qaz­MunaıTeńiz” AQ bas dırektorynyń orynbasary, “QazMunaıGazKonsaltıng” AQ prezıdenti, “Qaz­MunaıGaz” UK AQ apparat basshysy jáne Bıznesti qol­daý men quqyqtyq qamtamasyz etý jónindegi vıse-prezıdenti qyz­metterin atqardy. Qazir “Samuryq-Qazyna” AQ basqarýshy dırektory.