Ustaz

Ǵulama rektor Tólegen Táji­ba­evpen: «tek jýrfakta ǵana oqı­myn!» dep ózim arpalysyp jú­rip túsken jýrnalıstıka bóli­mi­niń 1948 jylǵy meńgerýshisi Qaı­yr­jan Nurǵojauly Bekhojın ek­en. Aqı­qa­tynda ol qazaq jýrna­lıs­te­­riniń keńestik kezeńdegi tárbıeshisi edi. Ol meniń Taýman Salyq­baı­uly Amandosovtan da burynǵy us­tazym! Oqýǵa túsken 1948 jyl­dan bastap sanasam, ol dúnıeden ótken 1979 jylǵa deıingi aralyq­ta 32 jyldyq ǵumyrymdy birge ótkizdim deýime ábden bolady. Men onyń 1954-1956 jyldarda tuń­ǵysh aspıranty da boldym. As­pırantýrany bitirgen 1956 jyl­dan bastap, 1979 jyldyń sáýir aıynyń aıaǵyna deıin onymen birge qazaq jýrnalıstıkasy tarıhy ka­fedrasynyń assısenttiginen pro­fessory dárejesine deıin kóteril­gen ustaz boldym. Tipti biraz jyl qudaıy kórshi de boldyq. Dám- tuzymyz jarasty. Aıaq-taba­ǵy­myz aralasty. Jup jazbaı oıda da, toıda da birge júrdik. Jaqyn bolǵanymyz sondaı, minez, jú­ris-turys jaǵynan Qaırekeńniń aına-qatesiz «kóshirmesine» aı­nal­­dym. Ásirese, ustazdyqta! Ásirese, shákirtterden emtıhan alýda. Máselen, Qaırekeń ózi dáris oqıtyn qazaq jýrnalıs­tı­ka­sy tarıhy páninen ózi ustazdyq etken 32 jyl aralyǵynda aldy­nan ót­ken shákirtteriniń birde –birine eshqashan da «úshtik» baǵa qoıyp kórmegen ustaz. Qanshama jyldar­dan ­beri­ men de solaı jasap kelem. Esime qazir túsip otyr. Meniń shákirtterden emtıhan alýda Qaı­rekeńniń kóshirmesine aınalýy­m­nyń tarıhy bylaı boldy. 1956 jyly aspırantýranyń sońǵy kýr­synda oqyp júrgenimde bir kúni ǵylymı jetekshim ózine shaqyryp aldy da: – Ábilfaıyz, men bir aıǵa Máskeý, Peterborǵa ǵylymı is-saparǵa ketip baram. Qazaq bas­pa­sózi tarıhynan oqıtyn dárisimdi endi sen oqısyń. Ol jaıynda fakýltet dekany Mamanov, rektor Darhanbaev joldastarmen kelisildi. Soǵan daıyndal. Emtı­han­dy da óziń alasyń, – dedi. – Qaıyrjan aǵa-aý, oǵan meniń shamam kelmeıdi ǵoı! Daıyn­dy­ǵym da joq. Sondyqtan dáris oqý­dy basqa bir bilikti ustazǵa tap­sy­ryńyz! OlláHı, olaı etýge me­niń daıyndyǵym jetpeıdi! – dep men azar da bezer bolyp edim, jum­saq adam sııaqty kórinetin us­tazym tıisti jerinde qatal da eken. Men álgindeı degende, onyń she­gir kózi shaqyraıyp ketti. Teń­bil aqsary óńi alaburtyp, býryl shashy tipti tikireıip ketipti. – Nege daıyndyǵyń bolmaı­dy? Aspırantýrada eki jyldan beri qoı baǵyp júrmisiń?! Qazaq keńes baspasóz tarıhyn zerttep júrgen joqpysyń! Men qazir dá­ri­simdi sol kezeńge deıin jetkizdim! Sen dáristi óziń zerttep júr­gen sol kezeńnen bastaısyń, bil­diń be?! – dep dúrse qoıa berdi. Biraq, odan ári ol tez jum­sar­dy. Ádepki, Qaırekeń qalpyna tús­ti. Endi ol áńgimeni múlde bas­qa jaıdan bastady. – Ábilfaıyz, sen bilemisiń, búr­kit balapanyn ushýǵa qalaı baý­­lıtynyn? – Joq, bilmeımin! – Bilmeseń, aıtaıyn. Búrkit ushý­ǵa úıretý úshin, balapany ós­ip, qanattary ábden qataıdy-aý degen kezde, ony myqtap búrip ustap, aspan zeńgirine kóteriledi. Sosyn ana búrkit endi balapandy bo­sa­týǵa bolady-aý degen bıiktikte ony tómen tastap jiberedi. Ba­la­panǵa da jan kerek. Qulap ja­zym bolmas úshin, ózi qanatyn qa­ǵyp, jantalasady. Biraq, búrkit ana ony janaı ushyp, balapa­ny­nyń mańynda bolady. Qanatyn qa­ǵa almaı, qulap bara jatsa, ba­la­panyn arqasymen kóterip demeıdi. Mundaı «ushýǵa úıretý dá­ri­sin» qyran analar álde neshe ret ja­saıdy. Sóıtip, olar urpaǵyn ushý­ǵa úıretip shyǵarady. Bildiń be!? – Bildim!.. – Endeshe, sol! Al, biz adam­byz! О́ıte almaımyz. Biraq, búr­kitshe baýlýymyz – qıyndyqqa salý, óz betimen jumys jasaýyna múmkindik berý. Al, sonymen, ke­ńes qazaq baspasózi haqynda biraz derek bar ǵoı, ózińde? – Bar. О́lkelik, gýbernııalyq qazaq gazetteri haqynda. – «Qyzyl Qazaqstan» jýr­na­ly jaıynda she? – Bar. «Temirqazyq», «Sana», «Tań», «Abaı» jýrnaldary jó­ninde de. – Mine, kórdiń be? «Daıyn­dyǵym joq» deısiń! Budan artyq ne daıyndyq kerek! Menen Fe­tı­sovtyń myna bir «Zarojdenıe kazahskoı pýblısıstıkı» degen ki­tabyn al. Dárisińde bul kitapty da paıdalan. Bir aıtaıyn degenim: dáris oqýǵa daıyndyq barysynda, bir jaǵynan keńes qazaq baspasózi tarıhynyń oqýlyq baǵdarla­ma­syn da daıarlaı júrshi... Bizde ulttyq baspasózimizdiń tarıhy jaı­ynda áli ne oqýlyq, ne ádis­te­melik, ne oqý baǵdarlamasy joq. Bul oraıda ekeýmiz sonydan jol salyp, bárin ózimiz jasaıtyn shy­ǵarmyz. Ol jaıly issapardan oralǵan soń aqyldasarmyz. Sonymen, men jýrnalıstıka bólimi qazaq bólimshesiniń 3 kýrs shákirtterine dáris oqı bastadym. Maýsym aıy basynda olardan Qaı­rekeń jasaǵan bıletterdi jaı­yp, emtıhan aldym. Ol kezde atalǵan pánnen, Qaı­rekeń aıtqandaı, oqýlyq ta, oqý baǵdarlamasy da joq edi. Emtıhan tapsyrǵan kezde shákirt­te­rim­di qı­na­ǵan jaı osy boldy. О́ıt­keni, olar­dyń qolynda paıdalanar baǵ­dar­lama bolmady. Al, qa­zaq jýrna­lıstıkasy tarıhy da ul­an-ǵaıyr derekti pán: qaı gazet, qaı jýrnal, qashan shyqqan? Qaı­da shyqqan? Kim shyǵarǵan? Kó­tergen máseleleri, pro­blemalary, jazǵan taqy­ryp­ta­ry. Qatysqan avtorlary kimder edi? — Jýrnalıstıka tarıhy degen osy suraq­tardyń jıyntyǵy ǵoı. Pán­niń baǵdarlamasy bolsa, onda bári kór­setilgen bolar edi. Al, ondaı baǵ­darlama joqtyqtan emtıhan tap­sy­rýshy biraz shákirt álgindeı su­raq­tarǵa jaýap bere almaı, ábden qınaldy. Ondaı kezde men ózimshe «jomartsyp» stıpendııadan qaǵyl­masyn dep, janym ash­yp (ol kezde «úshtik» alǵandarǵa da stıpendııa taǵaıyndala beretin) «maltyǵan­dar­dy» «úshtik­pen» jóneltkenmin. Issapardan oralǵan Qaıyrjan aǵa taǵy meni ózine shaqyrdy. Ish­imnen «aspırantyńyz bizge durys dáris bere almady» dep shá­kirt­ter shaǵymdanǵan ǵoı dep oı­lap, taı­saqtasam da amalsyzdan onyń qa­byldaýyna keldim. Ol kabınetinde birdeńe jazyp otyr eken. – Á, Ábilfaıyz, senbisiń? — dep meni kórgennen ornynan ushyp turyp, qolymdy aldy. – Keshir. Ishke kirgenińdi ań­da­maı qalyppyn ǵoı. Qalaı? Aman­by­syń? Rahmet! Dáristi jaqsy oq­ypsyń. Kýrsta boldym. Shá­kirt­ter rıza ózińe. Bári maqtap jatyr... endi, qazaq baspasózi tarıhynyń keńestik kezeńiniń oqý baǵdar­la­ma­syn óziń jasa. Meniń júgimdi je­ńil­det. Kelesi oqý jylynan ol ke­zeńnen dáris oqýdy tike ózińe tap­syram, – dedi jaıdary pishinde. Qaıyrjan Nurǵojaulynyń aý­­zynan álgi madaq sózderdi estigende, ústimnen aýyr júk túskendeı boldy. – Júgińizdi jeńildetýge de, oqýlyq baǵdarlama jasaýǵa da ázirmin, Qaıraǵa, – dedim men. – E, ol jaıynda esime durys saldyń ǵoı! Aldymen oqý baǵ­dar­lamasyn jasap, kelesi jyldan bas­pasóz tarıhynyń keńestik ke­ze­ńinen dáris oqýdy ózińe aldyn ala tapsyryp qoıaıyn dep edim. Sosyn, shákirtterge qoıǵan «úsh­tik» baǵań haqynda aıtpaq edim. – Sonda «úshtik» alǵandar sizge shaǵymdandy ma? – Joq, olar olaı jasaǵan joq. Qaıta: aspırantyńyz ózińizdeı «jo­mart» eken dep madaqtady. Aı­taıyn degenim, jalpy shákirt­terge baǵa qoıý jóninde. Shákirtke qoıylǵan baǵa – jalpy onyń bo­lashaq adamdyǵyna beriletin ba­ǵa. Jalpy, ustaz qoıǵan baǵa shá­kirtke: «Sen bolashaqta sondaı bol degendi ańdatady». Sondyq­tan, men ustaz bolǵaly eshbir shá­kirtime «úshtik» baǵa qoıyp kórgen adam emespin! О́ıtkeni, em­tıhanda búgin bilmegenin shákirttiń kúni erteń azamat bolǵanda biletinine senem. Jalpy shákirtke senimmen qarap, ony ózińmen teń azamat sanaý kerek! Onyń ar-namysyna tı­meı retti jerinde kótermeleı bilý kerek! Ustazdyń basty bir mindeti osy! ...О́ziń jaıly shá­kirt­terden jaqsy dáris bergenińdi estip: «qa­ta­rymyzǵa taǵy bir jaqsy ustaz qosylatyn boldy ǵoı!» – dep qýa­nyp, ózińe osy «qupııam­dy» aıtpaq úshin de shaqyryp ed­im qaraǵym. Osy jaǵyn da oılan­ǵaısyń!... – dep syr aqtarǵan edi ustazym. Onyń bul sózi jadymda jat­ta­lyp qalǵany sondaı, men de shá­kirtte­rim­niń eńbegin Qaı­re­ke­ńe uq­sap «úshtiksiz» baǵalap kelem... Qaıyrjan Nurǵojauly qoı aý­zynan shóp almaıtyn, qaq-soq­pen jumysy joq, tiri pendeniń ala jibin attamaıtyn, qysqasy, bireýge bolmasyn demeıtin, ja­ýy­na da jaqsylyq jasaýǵa daı­yn, jylposty da, jaǵympaz, qý­dy da, aldampaz alaıaqty da pende ǵoı dep sanaıtyn asa qarapaıym, asa kishipeıil, asa kisilikti adam edi. Tózimdi, ústinen túıe basyp ótip jatsa da yńq etpeıtin, jer shaı­qalyp, dúnıe astan-kesten bo­lyp jatsa da qozǵalmaıtyn, ós­ek-aıańmen isi joq, asa salıqaly kisi bolatyn. Jáne asa ańǵal, aıt­qanǵa kóngish te, sengish edi. Mundaı minezdi, mundaı qa­sıet­ti jandy kim jek kóredi? Son­dyqtan, ony tutas fakýltet, tipti ýnıversıtet ujymy asa qaster­leıtin, syılaıtyn. Ony ásirese, Taýman Salyqbaıuly er­ek­she jaq­sy kóretin. Jáne ony: «Shal!»  dep atap, oǵan qatty erkelep, qur­dasyndaı qaljyńdasatyn. Mine, Qaıyrjan Bekhojın – osyndaı áýlıe adam edi. Meniń naq osy paıymdaýymdy Almaty­daǵy Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq­tyń ulttyq ýnıversıtetinde 1946-1979 jyldar aralyǵynda jýr­nalıstik bilim alǵan ul-qyz­dardyń qaı-qaısysy da teriske shyǵarmasa kerek! О́ıtkeni, Qaırekeń óz kezinde Aqań men Jaqańdar sııaqty qazaq jýrnalıstıkasy ósse eken, ór­ken­dese eken degen armanmen kún keship, sol armanmen janyn jomart etken jandardyń biri bo­la­tyn. Ol sol jan jomarttyǵymen áýlıe ustazǵa aınalǵan adam edi. O, totalıtarlyq zamannyń qa­tal ýaqyty! Sondaı áýlıe ustaz­dy da qyspaqqa alǵanyn qaıter­siń! 1948-1952 jyldar araly­ǵyn­da Qaırekeń de jýrnalıs­tıka­myz­dyń «kishkentaı ultshyly» – «Bekma­ha­novtyń quıyrshyǵy» atan­dy. Qý­dalaý kórdi. Onyń sondaǵy jazyǵy – «Túrkistan ýáláıaty», «Dala ýá­láıaty» gazetterine zertteý júrgiz­geni edi. Biraq, ol qandaı qysymǵa da syr bermeı, tózip baqty. Mań­daı terin tógip jazǵan ǵylymı eń­beginiń ýaqtyly baǵalanbaýyna da qansha jyl syr bildirmeı shydady. Sondaı jany pák ustazy­myz­dyń búginde týǵanyna 100 jyl to­lyp otyr. Sony eske ala oty­ryp, ustazymyzǵa janynyń ján­nat­ta bola berýin tileımiz! Ábilfaıyz YDYRYSOV, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, jazýshy, professor.