Alaıda oqytyp, tálim-tárbıe berip jatqan aldyńdaǵy shákirtke Torǵaı tarıhy týraly myń ret aıtqannan góri, bir ret bolsa da kózben kórgenge eshteńe jetpeıtini shyndyq. Osy­ǵan oraı «Rýhanı jańǵyrý» baǵ­dar­­­la­masy aıasynda «Týǵan jer» baǵy­ty boıynsha Y.Altynsarın atyn­daǵy Arqalyq memlekettik pedago­gıkalyq ınstıtýtynyń rektory S.Qýanysh­baevtyń qoldaýymen «Tarıhı Torǵaı – qart Torǵaı», «Eskertkishter – el tarıhy», «Elimniń tarıhy – ultymnyń tarıhy» degen ataýlarmen Torǵaı jerine tanymdyq maqsatta birneshe márte ekskýrsııa uıymdastyrylǵan bolatyn.

Arqalyq qalasynan tań aldynda shyqqan quramynda ınstıtýt professor-oqytýshylary men stý­dent­teri bar avtobýs orta jolda Aman­geldi aýdanyna qarasty Tasty eldi me­keninde oryn tepken kıeli orynǵa taǵzym etpeı kete almadyq. Bul – osy­dan eki jyl buryn salynǵan, bıik­ti­gi 15 metr bolatyn 1916 jylǵy Tor­ǵaı kóterilisi jetekshileriniń biri Nurma­ǵam­bet Kókembaıulynyń alystan men mundalap kórinetin kesenesi bolatyn. Halyq arasynda Keıki batyr atanyp ketken babamyzdyń bas súıegi araǵa 95 jyl salyp baryp, elge jetkizildi.

Kóp uzamaı Torǵaıǵa da kelip jettik. Negizinde Qazaqstannyń kez kel­gen aýdan ortalyqtarynda bolýǵa tıisti sol jerdiń tarıhynan syr sher­tetin jalǵyz murajaı bolýy barly­ǵy­myz­ǵa tańsyq emes. Al Qazaqstanda oblys ortalyǵy emes, bir ózinde qa­tary­­nan bes murajaıy bar aýdan orta­­lyǵy baryn estip pe edińiz?! Al biz bar­ǵan Jangeldın aýdanynyń orta­lyǵy Torǵaı kentinde bir emes, qatary­nan 5 murajaıdyń jumys isteýin kóp­shilik bile bermeıdi. Bizdiń negizgi maq­satymyz da halqy az bolsa da (aýdan ortalyǵynda 5 myń ǵana halyq turady eken) murajaıy kóp Torǵaı kentin aralap, onyń tarıhymen murajaı jádigerleri arqyly tanysýǵa bolatyn.

Bizdi «Jangeldın murajaılar kesheniniń» dırektory ataqty qoǵam qaıratkeri bolǵan, kezinde Ahmet Baı­tursynuly negizin salǵan «Qazaq» ga­zetin qaıta jańǵyrtqan marqum Qo­­ǵabaı Sársekeev aǵamyzdyń týǵan qa­ryn­dasy Sársekeı Gúlbaný Qulet­qyzy bastaǵan bir top murajaı qyzmet­kerleri qýanyshpen qarsy aldy.

«Aldymen Shaqshaq Jánibek tarhan murajaıynan bastaǵanymyz jón, sebebi bar tarıhtyń bastaýy osy jerde» – dep jol kórsetken Gúlbaný Qu­let­qyzy tanymdyq saparymyzdy kent ortalyǵynda ornalasqan Tarhan Jáni­bek batyr murajaıynan bastady.

Murajaıdy aralaý barysynda bar­lyǵymyzdy tańǵaldyrǵan bir jaǵ­daı, ol barlyq murajaılardyń derlik halyqtyń óz yqtııarlyǵymen, erte zamandardan kele jatqan dástúrli asarlatý ádisimen salynýy bolatyn. Bul Torǵaı jurtshylyǵynyń óz eliniń tarıhyna, ata-babalardyń júrip ótken jolyna degen úlken qurmeti dep qaraýymyz kerek.

Murajaıda HVII-HVIII ǵasyrlar­daǵy qazaq halqynyń jońǵar shap­qyn­shylyǵyna qarsy azattyq kúre­siniń tarıhyna baılanysty múlik­tik jáne qujattyq materıaldar jı­nas­tyrylǵan. Stýdentter batyr babalary Jánibek tarhan men halqy­myz­dyń sol jyldardaǵy azattyq jolyn­daǵy kú­­resin aıqyn kórsetetin Oryn­bor qa­la­­­sy­nyń muraǵattary men mura­jaı­­la­ryn­da saqtalǵan materıaldarmen tanysa aldy. Olardyń arasynda asa qundy bolyp tabylatyn Reseı pat­sha­synyń 1743 jylǵy 11 shilde kúngi jarlyǵyna sáıkes Shaqshaq Ján­i­bekke tarhan ata­ǵy berilgeni týraly, batyrdyń 1747 jyl­­dyń 24 shilde­de orys patshaıymy Eka­­terınaǵa jol­danǵan hatynyń kó­shir­meleri, ótken zaman­dardyń mú­lik­tik muralary, qarý-ja­raq­tary, Tor­ǵaı qalasynyń eltańbasy sııaqty asa qundy materıaldar qoıylǵan.

Sonymen qatar murajaıda qazaq halqynyń ult retinde aman qalýy ekitalaı bolyp tarazy basyna túsken aýyr HVIII ǵasyrdyń kartasy, Jánibek batyrdyń zamandastary Buqar jyraý, Qazybek, Tóle, Áıteke bıler, Abylaı han, Bógenbaı, Qabanbaı batyrlar ómir­lerinen mol maǵlumat beretin jádi­gerler de barshylyq.

Buryn estimegen qulaqty eleń et­kizgen bir jańalyq, Jánibek tarhan qol­ǵa ustaǵan týdyń qıyndysynyń saq­talýy. Osy murajaı salynǵan kez­de basynan aıaǵyna deıin janynda bol­ǵan Gúlbaný Quletqyzynyń sózine qara­ǵanda, muraǵatqa jádigerler eldiń túkpir-túkpirinen jınalǵan. Solardyń biri – Shaqshaq Jánibek batyrdyń týy. Muraǵatqa alyp kelgen kezde tý bútin bolǵan. Qýanyshtan bolar, álde tarıhı jádigerlerdiń qundylyǵyn túsinýge quldyq sanamyz ol jyldary kedergi keltirdi me, qaıdam, qazaqtyń yrymymen juǵysty bolsyn dep ashylý saltanatyna jınalǵan halyqqa jyrtys retinde taratylyp jiberilgen.

Ult tarıhynda tereń ózgeristerdiń bas­­talýyna túrtki bolǵan tarıhı oqı­ǵa­larǵa arnalǵan keń kólemdegi dıa­rama salý qajyrly eńbekti, qara­jatty, ultjandylyqty talap etedi. Qazaq­standa qazirgi tańda biz biletin tarıhı oqıǵalarǵa, iri tulǵalarǵa arnalǵan tórt dıarama bar. Onyń biri Semeı qala­syn­daǵy Abaı Qunanbaıulyna arnal­sa, ekinshisi Oral qalasyndaǵy Jáń­gir hannyń dıaramasy, úshinshisi Almaty qalasynda bolsa, tórtinshisi osy Tor­ǵaıda ornalasqan. Shyndyǵyna kelgende, Qazaqstanda tuńǵysh salynǵan da jáne ýaqyt jaǵynan tez arada bitken de osy Torǵaı dıaramasy.

Torǵaıdaǵy dıarama HVIII ǵasyr­daǵy batyrlar zamanynan syr sher­tetin Ańyraqaı shaıqasyna arnalǵan. Re­s­pýb­lıkadaǵy bul tuńǵysh dıarama­ny Almatydan arnaıy túrde shaqyr­tyl­ǵan sýretshi S.Pojarskıı bar kúshin sala otyryp, aınaldyrǵan 10 kúnniń ishinde bitirgen. Kórermen zalyna kelgen 50 adam erkin túrde kóre alatyn ponoramany beıneli túrde soǵys maıdanyndaǵy kórinistermen osyndaı az ýaqyt aralyǵynda toltyrý, tipti aqylǵa qonbaıtyndaı kez kelgen adam múmkin emes sharýa dep aıtar edi, biraq shyndyq osy.

Torǵaı halqy tektilerdiń mekeni dep tegin aıtylmasa kerek. Ǵalym ári jazýshy Zeınolla Qabdollov «Tor­ǵaı – ulttyń uıasy» degende osyny meń­zese kerek dep oılaımyn. Oǵan biz Amankeldi batyr kóshesinde ornalasqan Ahmet Baıtursynuly men Mirjaqyp Dýlatulynyń ádebı murajaıyn aralaý barysynda kóz jetkizgendeı boldyq. Murajaı esim­deri Alty alashqa tanymal, búkil qazaq hal­qynyń maqtanyshyna aınalǵan, ómir­­leriniń sońyna deıin bir-birin aǵaly-inilerdeı syılap ótken qos bir­deı tulǵanyń murasyn zerttep, nasıhat­taý maqsatymen 1991 jyldyń maý­sym aıynda ashylǵan. Murajaı aldynda eki birdeı tulǵaǵa eskertkish qoıylǵan.

Murajaı kireberisiniń qara túnek­tenip beınelenýi Ahmet pen Mirjaqyp ómir súrgen aýyr kezeńniń kórinisin kózi­­ńizge elestetedi. Jádigerler qo­ıyl­ǵan qabyrǵalarǵa temir tormen 1929, 1932, 1937 sandarynyń sıpat­talýy kelýshilerge 1930-jyl­dar­­daǵy qazaq zııaly qaýymynyń basy­na túsken nebir surapyl oqıǵalar­dyń bet-perdesin túsinýge, «ult qaımaq­tary­nyń» qasiretti de aıanyshty taǵdyryn bir sátke bolsa da eske túsirý arqyly olar­dyń esimderin umytý múmkin emes­tigin taǵy bir eskertkendeı bolady.

Eki arysymyzdyń ómiri men qoǵam­dyq qyzmetine baılanysty murajaı­ǵa qoıylǵan asa qundy qujattar men qoljazbalarynyń kóshirmeleri baǵa jetpes baılyq, zertteýshi úshin taptyrmas dúnıe dep te aıtar edim. Ahań men Jaqańnyń Orynbor, Tashkent qalalarynda baspadan jaryq kórgen kitaptarynyń alǵashqy basylymdary, olar jaıly zertteýler men jınaq­tar, ómir­­leriniń qıly kezeńderin­degi kýá­lik­­teri men fotosýretteri mol qamtylǵan.

Torǵaı tarıhtyń qaı kezeńinde de talanttarǵa kende bolǵan emes. Qazaq ádebıeti men ónerine, bilimi men mádenıetine qomaqty úles qosyp, eldiń abyroıyn Qazaqstanda ǵana emes, shetelge deıin tanytyp júrgen Torǵaı óńiriniń talantty týmalary búginde barshylyq. Muny murajaıdyń ekinshi betine ornalastyrylǵan Torǵaıdyń ataqty adamdarynyń ómirbaıandary­na arnalǵan jádigerlerden baıqadyq. Olardyń arasynda akademık-ekono­mıst Kenjeǵalı Saǵadıev, tól teń­ge­mizge tuńǵysh qol qoı­ǵan Ǵalym Baınazarov, Torǵaı obly­sy­­nyń ákimi bolyp, eldiń rýhanı mu­ra­­synyń saq­talýyna eleýli úles qos­qan Jaqan Qosabaev, bar ómirin sý sharýa­shyly­ǵynyń damýyna arnaǵan, melorasııa jáne sý sharýashylyǵy mınıstri bol­ǵan Narıman Qypshaqbaev, halyq aqyny Nurhan Ahmetbekov, qazaqtan shyqqan alǵashqy zańgerler­diń biri Ahmet Birimjanov, fızıka-matematıka ǵylymdarynyń doktory, Qazaq memlekettik ýnıversıtetiniń rek­tory bolǵan Asqar Zakarın, qazaq­­tyń kórnekti aqyny Qaınekeı Jar­­ma­ǵam­betov, ataqty kompozıtor Ba­qyt­­jan Baıqadamov, qazaqtan shyq­qan tuńǵysh oqymysty ǵalym apamyz Názıpa Quljanova, syrly aqyn Syrbaı Máýlenov, lırık aqynymyz Ǵafý Qaıyrbekov taǵy da basqa qoǵam jáne memleket qaıratkekrleri men aqyn-jazýshylardyń ómirbaıandaryna qatysty qundy jádigerler saqtalǵan.

Torǵaıdaǵy biz barǵan úshinshi mura­jaı halyq aqyny Nurhan Ahmet­bekovke arnalypty. Syrt qaraǵanda shaǵyn bolyp kóringenimen murajaı ishi aqynnyń sırek kezdesetin qoljaz­ba­laryna, otbasynan qalǵan jádiger­lerge toly bolyp shyqty. Nurhan aqyn týraly áńgimelep bergen Gúlbaný Qulet­qyzy onyń aqyn ǵana emes, sonymen qatar kúıshi, tamasha ánshi bolǵandyǵyn aıtty. Onyń dáleli aqynnyń «1916 jyl», «Jeńis» atty kúıleriniń halyq arasynda qazir de oryndalyp júrgeni. Kózimizge beti ábden sarǵaıǵan sol kezdegi ortalyqtan shyqqan gazettiń betine sýreti beınelengen aqynnyń fotosy tústi. Qazaqy shapanmen, qolyna dombyra ustap túsken aqyn­nyń bul fotosy arqyly 1958 jyly Máskeý qalasynda ótken qazaq óneri­niń onkúndigine qatysqan óner adam­darynyń quramynda bizdiń aqyn aǵamyzdyń bolǵandyǵyn bildik.

Álibı Jangeldın tarıhı-memo­rıal­dyq murajaıy – ǵylymı-mádenı mekeme bolyp tabylady. Murajaı kórnekti qoǵam jáne memleket qaıratkeri, ataq­ty saıahatshy Á.Jangeldınniń ómiri men qoǵamdyq qyzmetin nasıhat­taý maqsatynda ashylǵan. Murajaıdyń Bas qor saqtaýshysy Lázzat Ertasovanyń sózine qaraǵanda, Áli­bı Jangeldın jastaıynan oqýǵa qumar, alǵyr, bilýge, tanýǵa, úırenýge tal­pyn­ǵan jastardyń aldyńǵy qa­taryn­da bol­ǵan. Osy talpynysy ony 1910-1912 jyl­dar aralyǵynda álemdi aralaýǵa, saıa­hatqa shyǵýyna alyp kelgen. Bul saıa­hat qazaq ulynyń kóziniń ashylýyna, kózqarasynyń qalyptasýyna, ult­tyq sanasynyń oıanýyna áser etpeı qoımady.

Negizgi úlken zalǵa qaıratkerdiń kúreske toly ósý jolyn kórsetetin qujattar men fotosýretter kóshir­meleri toptastyrylǵan. Ásirese onyń Torǵaı, Orynbor, Qazan qala­laryn­daǵy oqý oryndaryndaǵy oqyǵan kezeńin­degi kýálikteri, saıahatqa shyǵa­tyny týraly 1916 jyly Máskeýdiń «Ýtro Ros­sıı» gazetine bergen habarlandyrý, Da­lalyq ólke tótenshe áskerı ko­mıs­sary­nyń kýáligi sııaqty qundy qujattar saqtalǵan.

Murajaıǵa sonymen qatar jalpy Jangeldın aýdanynyń qurylý tarıhyna baılanysty jádigerler qoıyl­ǵan. 1917-1920 jyldar aralyǵyndaǵy almaǵaıyp zamannyń kórinisin beretin jádigerlerdiń arasynda sol zaman­nyń qarý-jaraqtary, halyq arasynan jınaqtalǵan qural-saımandar men tur­mystyq zattar stýdentterdiń qy­zy­­ǵýshylyǵyn týǵyzdy. Ataman An­nen­kovtyń buıryǵymen 17 adam atyl­­ǵan halyq arasynda «partızandar saıy» atalyp ketken adamdardyń tizi­mi beril­genderdiń tusyna túrmede jat­qan Ha­kim­bek Tokınniń óleń joldary jazylǵan:

«Biz kórmedik bir sáýlesin  jaryqtyń,

Biz ketermiz qurbany bop halyqtyń.

Halqym kórer bostandyqtyń  shuǵylasyn,

Biz turarmyz haq tórinde tarıhtyń».

Iá, tarıh betterinde olardyń esimderi máńgi qaldy, urpaq olardy umytqan joq.

Torǵaıdaǵy biz barǵan óziniń atyn­daǵy kóshede ornalasqan Altyn­sarın murajaıynyń zaldaryn aralaý barysynda búkil ultqa tanymal, qazaq balasy úshin tuńǵysh mektep salǵan Ybyraı babamyzdyń aǵar­tý­shylyq jolynyń izin ańǵarýǵa bolady. Murajaı jádigerleri aǵartý­shy­nyń týǵan halqyna jan aıamaı eńbek etip, urpaqtaryna úlgi-ónege bolar­lyq, tálim alarlyq, rýhanı nár bolar­lyq baı mura qaldyrǵandyǵyn dálel­degen­deı aldymyzda saırap turdy. Bar kúsh-jigerin mektep isine, bala oqytý jú­ıe­sin jaqsartýǵa jumsaı kelip, «Maǵan jaqsy muǵalim bárinen de qymbat, ol – mekteptiń júregi» degen qanatty sózi osy kúnge deıin qunyn joıǵan joq.

Murajaıda Y.Altynsarınniń ómiri men qyzmetine arnalǵan kitap­tar, zattar, Y.Altynsarınniń kitap­tary, mektebiniń maketi, fotosýret­ter, estelikter saqtalǵan. Mura­jaı qyz­met­keri Albına qaryndasymyz­dyń sózine qaraǵanda, Torǵaı obly­sy­­nyń ınspektory bolǵan kezde Y.Al­tyn­sarınniń kúshimen 80-nen asa mektep ashylypty. Tańǵalmasqa sharań joq. Oqý quraldary jetispegen, materıaldyq-tehnıkalyq jabdyqtalýy qıyn patsha ókimetiniń qatań baqylaýynda bolǵan sol kezeńde qazaq jerinde sonshama bilim oshaqtarynyń ashylýy úshin qanshama kúsh-jiger, ójettilik, qaırat, qaıtpas minez kerek. Bul erlikpen para-par, oǵan sóz joq. Murajaıda Ybyraı ashqan mektepterdiń tizimi karta arqyly syzba jolmen berilgendigin kórdik. Sózimizdi murajaıdaǵy mura­ǵat­tyq qujattar, baǵa jetpes fotomaterıaldar kýálandyrady. Murajaı Altynsarın mektebiniń túlekteri, kórnekti aqyn-jazýshylar, mádenıet qaıratkerleri, ǵalymdar, aǵartýshylar týraly qyzyqty materıaldarmen tolyqtyrylǵan.

Torǵaılyq aqyn Shámil Muha­med­­janovtyń «Meıli batyr, meıli ǵalym, danasyń, Báribir sen týǵan jerge balasyń» dep jyrlaǵanyndaı, qaı jerde júrsek te, qandaı mamandyq ıesi bolsaq ta aldymen óz týǵan jerimizge taǵzym etýimiz – basty mindetimiz eken­digin umytpaýymyz abzal.

Roman AIMAǴAMBETULY,

Y.Altynsarın atyndaǵy Arqalyq memlekettik pedagogıkalyq ınstıtýty janyndaǵy «Rýhanı jańǵyrý» jobalyq keńsesiniń dırektory