1924 jyl, 7 qarasha, Tashkent qalasy.Uly qazan tóńkerisiniń  7 jyldyq me­re­kesi úlken saltanatpen toılaný­da. Kó­shelerde yǵy-jyǵy halyq. Sherý. Revo­lıýsııany dańqtaǵan plakattardy, qyzyl týlardy kótergen el sap túzep, ándetip keledi. Olardyń aldyńǵy qap­talynan 14 jasar bala júgirip shyq­ty. Sol ıyǵynda – dorba, joǵary kótergen oń qolynda – gazet. «Qara qyr­ǵyz gazeti! Qara qyrǵyz ga­­zeti! Alyńdar, joldas­tar!» dep tynymsyz aıqaılap, júgirip keledi. Bul bala qyr­ǵyzdyń tuńǵysh basylymy – «Erkın Too» («Erkin Taý») gazetiniń shabarmany Ma­masaly Ab­dýkarımov bolatyn (bul kisi keıin «Qyzyl Qyrǵyzstan» dep atalǵan osy gazet redaktorynyń orynbasary boldy). Redaksııa ujymy «balanyń qo­ly jeńil» dep alǵashqy sanynyń boıaýy keppegen nusqalaryn bala arqyly elge shyǵarýdy uıǵarǵan eken.

«Kyrgyz Týýsýnyń» «Erkın Too» dep atal­ǵan alǵashqy nómirlerin shyǵarýǵa bel­sene qatysqan, 1998 jyly 98 jasynda dúnıeden qaıtqan akademık Hýseın Qarasaev «Erkın Too» dep qoıdyq atyń­dy» degen jáne basqa da estelik jazýlardy qaldyrǵan.

«Men Qazaq pedagogıka ınstıtýty fı­­lologııa fakýltetiniń birinshi kýrsyn­da oqyp júrgen kezimde Osmonqul Alıev (gazettiń birinshi redaktory – N.B) ózine shaqyryp aldy da: «Sen «Erkın Too» gazetinde jumys isteıtin bolasyń. Bir jaǵynan oqýyńdy oqı beresiń. Qaraqoldan Sydyq Qarashevty aldyrdyq. Senimen birge oqyp júrgen Mustafa Aqmatov ta korrektor bolyp jumys isteıtin bolady. Maqalalar jazdyrý kerek. Maqala jazýǵa jattyqqan adamdar bizden áli shyqqan joq. Qazaq tiliniń orfografııasy­men tolyq tanyssyń. Gazetke shyqqan ma­qa­lanyń orfografııasyna sen jaýapty bolasyń. 7 qarashada birinshi sanyn shyǵarý kerek. Op-ońaı is dep qarama. Bú­ginnen bastap joǵary qyzmetterdegi jaýapty adamdarǵa baryp, maqala jazdyr.Olardyń jazǵandaryn jaqsylap óńdep shyq. Odan keıin men ústinen qaraımyn. Komsomol degen jigerli bolady. Eger úl­ken qyzmettegi adamdar mekemesinen ta­byl­masa, úılerine bar. Qysqasy, maqala jaz­dyrasyń. Tashkenttiń eski shaharynda birinshi tıpografııa bar. Gazetimiz sodan shyǵady», dedi.

Gazet shyǵarý shynynda da ońaı bol­maǵan. Arab tańbalaryna negizdelgen qyrǵyz álip­bıiniń jasalǵanyna az ǵana ýa­qyt ótip, áli tolyq meńgerilmegen kez. Bas­pahanada qyrǵyz áripteriniń qa­lyp­tary bolmaǵan. Sol kezde Tash­kentte shyǵyp jatqan qazaqtyń «Aqjol», ózbektiń «Qyzyl О́zbekstan» gazetteriniń myryshtan quıylǵan árip­teri paıdalanylǵan. Bel­gileı ketsek, qyr­­­ǵyz gazetiniń alǵashqy árip terýshisi Qyr­­­ǵyzstandyq qazaq Salyh Tleý­baev bol­ǵan. Bul kisi maqala jazyp, tilshilik qyz­metti de atqarypty.

Qyrǵyzdyń ana tilindegi birinshi ga­zetin shyǵarýǵa sol kezdegi oqyǵan azamattar, jetekshi qyzmette júrgen memleket qaıratkerleri túgel qatysqan. Olar­dyń qatarynda Abdykerim Sydyqov, Iýsýp Abdrahmanov, Ishenaly Arabaev bar. 1922-1924 jyldary Tashkentte Túr­kistan ASSR-iniń Halyq aǵartý komıssarıatyn basqaryp turǵan I.Arabaev 1923 jyly arab áripteriniń negizinde keńes dáýirindegi birinshi qyrǵyz álipbıin jasaıdy. Onyń 1924 jyly jaryqqa shyǵarǵan «Qyrǵyz álippesi» jáne jyl aıaǵyna taman shyqqan «Erkın Too» eldiń saýatyn ashqan oqýlyqtyń rólin atqarǵan. I. Arabaev burynyraq, 1911 jyly Ýfa qalasynan qyrǵyz jáne qazaq balalaryna arnalǵan «Álippe» kitabyn shyǵarǵan eken.

«Erkın Too» gazeti 1927 jyldyń 16 qazanynan bastap «Kyzyl Kyrgyz­stan», 1956 jyldan bastap «Sovettık Kyr­gyzstan», 1991 jyldan bastap «Kyr­gyzstan Týýsý», birneshe aıdan keıin «Kyrgyz Týýsý» dep shyǵa bas­taǵan. Osy jyly gazettiń bastapqy «Er­kın Too» atyn qaıtaryp alýdyń sá­ti kelgendeı bolǵan. Biraq joǵary jetek­­shilik qyrǵyz jáne orys tildi eki gazettiń atynda «qyrǵyz» degen sóz mindetti túrde bolsyn dep shart qoıǵan. Sol kezde men «Sovetskaıa Kır­gızııa» gazetinde jumys istep júrgen edim. Redaksııada bir ǵana qyrǵyz ju­mys isteıtin, ujym «qyrǵyz» degen sózdi qosqysy kelmegen, amaldarynyń joǵynan qazirgi «Slovo Kyrgyzstana» atyn tańdap aldy. «Kyrgyzstan Týýsý­nan», «Kyrgyz Týýsýna» ótý egemen­diktiń alǵashqy jyl­daryndaǵy saıası sheshim boldy. Bu­dan keıin baryp, el «Qyrǵyzstan Res­pýblıkasy» emes, «Qyrǵyz Respýb­lıkasy» dep ataldy. Báse, 1924 jyly gazettiń alǵashqy sany jaryq kórerde uıym­dastyrýshylar jáne gazet shyǵarýǵa qatysqandar gazetke at qoıýdy talqylaǵan. Kópshiligi «Taý» degen sóz bolýy kerek, qyrǵyz eli taýly jerdi mekendeıdi. Taý – bizdiń tire­gimiz.Taý bıiktiktiń joralǵysy des­ken. Qandaı taý? Qyrǵyzstan taýy ma? Sovetstan taýy ma? Aqyrynda Ishenaly Arabaevtyń usynýymen gazetke «erkindik alǵan el» maǵynasynda «Erkın Too» degen at tańdalady. 1924 jyldyń 14 qazanynda bir aýmaǵy Túrkistan ASSR-iniń quramynda Tashkentke qaraǵan, taǵy eki aýmaǵy Áýlıeata men Vernyıǵa qaraǵan qyrǵyz eliniń tutas Qara-qyrǵyz avtonomııalyq oblysy qurylǵan. Sóıtip sovettik qyrǵyz memleketiniń irgesi qalanǵan. Tuńǵysh gazettiń jaryq kórýi osy oqıǵamen, qyrǵyz eliniń ózin ózi basqaryp erkindik alýymen tikeleı baılanysty. Al endi qyrǵyzdyń «qara qyrǵyzdan» arylýy qazaq eliniń «kırgız» ataýynan arylýmen baılanysty.

Nazarbek BAIJIGITOV, 

Qyrǵyz Respýblıkasy Úkimeti «Qyrǵyz Týy» gazetiniń jaýapty hatshysy

Bishkek