Elbasy Nursultan Nazarbaev BUU-nyń Sý konvensııasy mú­she­leriniń segizinshi sessııasynda «Sý adamzattyń shekteýli qory já­ne onyń jetispeýshiligi álem aımaqtarynyń turaqty damýyna kedergi keltiredi» degen bolatyn. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev ta Qazaqstan halqyna Joldaýynda aýyz sý máselesin sheshýge aldaǵy úsh jyl­ǵa 250 mlrd teńge bólinetinin aıt­qan edi. «Qazaqstan-2050» Stra­tegııasynda da sý kózderine ıe bolý geosaıasattyń mańyzdy fak­tory retinde belgilengen.

Aýyz sý máselesindegi prob­le­manyń jetkilikti ekenin sý re­sýrs­taryn basqarý men onyń jumysyn qadaǵalaý birneshe mınıs­trlikke júktelgeninen-aq baı­qaýǵa bolady. Máselen, Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi sý sharýashylyǵyndaǵy nysan­dar men tehnıkalardyń qolda­nylýyn baqylasa, Energetıka mı­nıstrligi sý sapasyna jaýap­ty. Al aýyz sý men jerasty sý qor­lary Indýstrııa jáne ınfra­qu­rylymdyq damý mınıstr­ligi­ne mindettelse, aýyz sý sa­pasyn ba­qylaý, sý nysandary­nyń sa­­nıtarlyq jaǵdaıy Den­saý­­lyq saqtaý mınıstrliginiń quzy­­re­tinde. Ekologııa, geologııa jáne ta­bıǵı resýrstar mı­nıstrligi bolsa sýdy qolda­ný, sý qoryn qor­­ǵaý, sýmen qam­tamasyz etýdi baqy­laıdy. Osynyń barlyǵy Esep komı­teti júrgizgen tekseriste de eske­rilgen. Negizinen, 1995 jylǵa deıin Sý komıteti óz aldyna der­bes mekeme bolǵan-dy.

Parlament Senatynyń depýtaty Qaırat Qojamjarov bul qurylymnyń 8 ret qaı­ta qurylyp, ártúrli mı­nıstr­­likterdiń qolastyna ót­­kenin aıtady. Sáıkesinshe, uıym­nyń mindetteri, strate­gııa­sy, tipti mamandary da ózge­ris­ke túsýge májbúr bol­dy. Jalpy, egemendik alǵa­ly sý máselelerin sheshýge mem­leket qazynasynan tek baǵ­dar­la­ma­lyq qujattar sheń­berinde 790 mlrd teńge kóleminde qarjy bó­lingen. Al 2011 jyldan beri qaraı sýmen qamtamasyz etý sha­ra­laryna 589 mln teń­ge jum­salǵan. «Aq bulaq», «Aýyz sý» baǵdarlamalaryna 1,2 trln teńge qarastyrylǵan. 2003 jyly halqymyzdyń 53 pa­ıyzy ǵana aýyz sýmen qam­tylsa, búginde bul kórset­kish 77 paıyzǵa jetken.

2003 jyly 9 shildede Sý kodeksi qabyldandy. De­gen­­men bul qujatta sý sha­rýa­shyly­ǵy qurylǵy­lary, memleket­tik monıtorıng pen baqylaý júrgizý ere­je­­leri sııaqty qo­symsha 6 akt eskerilmegen. Oǵan qosa, sý sharýashylyǵyna qa­­tys­­ty jo­ǵaryda atalǵan 6 qu­­­ry­­lym­nyń arasyndaǵy ózara baı­lanys rettelme­gen. Sony­men birge sý sha­rýa­­shy­lyǵy ny­sandary men qu­ryl­ǵy­lary­nyń tir­keýi de ja­sal­maǵan. Esep ko­mı­teti júr­giz­gen aýdıt nátı­jesinde, gıdro­teh­nıka­lyq qurylǵylardyń kóbi eskirgeni anyqtaldy. Gı­dro­­teh­nıkalyq quryl­ǵy­lar­dyń jóndeýi men rekon­st­rýksııasynda da qurylys jáne bıýdjet zańnamasyn buzý faktileri tirkelip, 21 mlrd teńge tıimsiz qolda­nyl­­ǵany anyqtaldy. Máse­len, Jezqazǵan qala­syn­­daǵy Es­kýlın sý jet­kiz­gi­shi­niń qurylysy ke­zin­de teh­nı­ka­lyq keńes polı­etı­lendi qu­byr­lardy shynyplas­tıka­lyq qubyrlarmen aýys­ty­rýdy uıǵarady. Bul jón­deý­ler 385 mln teńgege jos­parlana­dy. Qurylys aıaq­talǵan soń gıdravlıkalyq tekserýler kezinde 69 jarylys tirkelip, olardy qaı­tadan polıetılen­di qubyr­larmen aýystyrý qa­jet­­tigi týyndaıdy. Buǵan jo­ǵary­daǵy somaǵa qosymsha 1,1 mlrd teńge jumsalady. Al «Astana sý arnasy» MKU  Nur-Sultan qalasy boıyn­sha ózderine tıesili 1361 sha­qyrym qubyrdyń 28 paıyzy 30 jyldan beri, 32 paıyzy 10 jyldan beri qoldanylyp kele jatqanyn aıtady. Al barlyq qubyrdyń 40 paıyzy (539 shaqyrym) jańa­dan or­natylǵan, qol­danys mer­zimi 10 jylǵa jet­pegen. Qurylym aqpa­raty­na súıensek, elorda­daǵy qubyrdyń 41,5 paıyzy eskirgen. Búginge deıin onyń 10 paıyzy ǵana jóndeýden ótipti. Sondaı-aq aýdıt barysynda smeta baǵasyn tym joǵary kórsetý faktileri de anyqtalǵan. Aýdıt aıasyn­da tekserilgen 10 sý sharýa­shy­lyǵy nysanynda-aq smeta baǵa­syn asyrý 5,5 mlrd teń­ge bolyp otyr. Jalpy, Sý re­sýrstary komıtetiniń 2,5 mlrd teńge kóleminde qarjy zań­na­masyn buzý, 26,3 mlrd teńgeni tıimsiz paıdalan­ǵany, 189 tehnıkalyq aqaý anyqtaldy.

Sý resýrstary salasyn­da­ǵy qurylǵylardyń eskirýi men jańartylmaýy sebebi­nen sý­dyń da úlken shyǵy­ny bo­la­tynyn eskergen jón. Kommýnaldyq jeli­ler­diń 57 paıyzy eskirgen bolsa, jyl saıyn olardyń 5 pa­ıyzy ǵana jańartylady. 2018 jylǵy sý shyǵynyn esepteıtin bolsaq, bir ǵana Almaty qalasyndaǵy kór­setkish 33 paıyzdy kór­setip otyr. Bul degenimiz jy­ly­na 74 mln tekshe metr sý ne­mese 4 mlrd teńgeniń bos­­qa ket­keni. Jalpy, norma bo­­ıynsha 1 adam aıyna 11,7 tek­she metr sý qajet eteti­nin eskersek, bul jarty mıl­lıon­ǵa jýyq turǵyny bar qala­nyń 1 jylda jumsaıtyn mólsheri. Sýdy ysyrap etý kórsetkishteri basqa qalalarda da joǵary. Nur-Sultan, Shym­kent qalalary men Jambyl, Aqtóbe, Qostanaı oblystarynda 13-16 paıyz shamasynda. Qoryta aıtqanda, 2018 jyly 218 mln tekshe metr sýdyń zaıa ketkeni, sáı­­­kesin­she 16 mlrd teńge kóle­min­de shyǵyn kelgeni málim boldy. Osy salaǵa jaýapty qurylymdardyń sýdy únem­deý qurylǵylaryna tıis­ti nazar aýdarmaıtynyn da aıta ketken jón. Respýb­lıka­myz­da­ǵy 1117 uıymnyń aınalymdy sýmen qamtý tehnologııa­syn tek 131 uıym engizgen, bul – jalpy kórsetkishtiń 11,7 paı­yzy. Sý shyǵynynyń ha­lyq­aralyq statıstıkasyna qaraıtyn bolsaq, elimizdiń jaǵdaıy qýantarlyq emes. Qazaq­stan 40 paıyzdyq kór­set­kishpen AQSh (11%), Reseı (21%), Ulybrıtanııadan (23%) keıin tur.

Respýblıkamyzdaǵy sý qoı­­malary men sý toǵan­dary­nyń kóbi jekemenshikke ótkeni belgili. 309 sý qoıma­synyń 89-y memleket, 191-i kom­mýnaldy, 35-i jeke tul­ǵa­lardyń qaraýynda. 2006 jylǵy derekke súıensek, olar­dyń 45-i apattyq jaǵ­daıda bolǵan. Al sońǵy esep boıynsha, 433 sý toǵany­nyń altaýynyń ǵana qaýipsizdik deklarasııa­sy bar. Olardyń qoldanys mer­zimi 40 jyldan asqanyn da es­kergen jón. Áý basta sý sharýa­shy­lyǵy nysandaryn jeke tul­ǵa­lar­dyń menshigine berý arqyly olardyń jaǵdaıyn jaqsartý kózdelgen-di. Alaı­da, toǵan men qoıma ıeleriniń olarǵa ınvestısııa tartpaı, paı­dany ózderi ıemdenip kel­geni belgili. Oǵan 43 adam­nyń ólimine sebep bolǵan Qyzyl­aǵashtaǵy oqıǵa dálel.

Sýdyń zaıa ketýi bir másele bolsa, elimizdiń sý qory – ekin­shi másele. О́ıtkeni jerasty sý qorynyń kólemi tek 30-50 jyl buryn anyqtalǵan. Sodan beri jańartylǵan aq­­parat joq. Jerasty sý qory­nyń da jaǵdaıy múshkil. О́ıtkeni gıdrogeologııalyq sańy­laýlar sý qorlaryna úlken qaýip tý­ǵyzyp otyr. Al olardyń sany az emes, Esep komıtetiniń tek­serisi nátı­­jesinde 1740 eke­ni anyq­tal­dy. Geografııa ıns­tı­týty­nyń ǵalymdary respýb­lıka­nyń sý qory jyl saıyn tómendep kele jatqanyn aıtady. 1960 jyldary sý qory 120 tekshe kılometr bolsa, qazir­de onyń kólemi 101-diń sha­ma­synda. Sý qorynyń 56 pa­ıyzy ǵana Qazaqstanda orna­la­syp, qalǵan 44 paıyzy trans­shekaralyq ózender arqyly keletini málim. Osy oraıda Dúnıejúzilik bank sýdyń jetispeýshiliginen 2050 jyly IJО́ kórsetkishi 6 paıyzǵa tómendeıtinin habar­laıdy. Al Dúnıejúzilik resýrs­tar ınstıtýty búgin­de 2 mlrd adamnyń sý tap­shy­ly­ǵy bar jerlerde ómir sú­rip jatqanyn aıtady. Jer sharynyń 70 pa­ıyzy sý eke­nin eskersek, sý tap­shyly­ǵy­nyń bolýynyń ózi paradoks. Tehnologııa men ja­san­dy ıntellektiniń damýy da aýyz sý máselesiniń túıi­nin tappaı otyr. Al sońǵy 50 jyl­­daǵy álemde bolǵan 507 qaq­tyǵystyń sebebi – sý. Onyń 21-i áskerdiń aralasýymen aıaqtaldy.

Sýdyń da suraýy baryn tek turmysta emes, mem­leket­­tik deńgeıde qara­maýy­myz­dyń saldarynan mem­leket bıýdjetiniń de, sý qory­nyń da tıimsiz paıda­lan­ǵa­ny anyq­talyp otyr. Qys­qa­sy, sý­dyń aınalasynda shý kó­be­ıip tur. Az sýdyń ózin únem­­men paıdalaný bylaı tur­syn, sýǵa qa­tys­ty qar­jy­nyń aıa­ǵyn qur­dymǵa jibe­rý de halyq­tyń qazy­nasyna úl­ken sal­maq túsiredi. Esep komı­teti­niń tekserisi osynyń aı­ǵa­ǵy. Endeshe, memleket sý re­­sýrstaryn tıimdi paı­­dala­ný­­men qatar, oǵan bó­lin­gen qar­­jyny da qatań qada­ǵalaý qajet.