– «Egemen Qazaqstannyń» júz jyl­dyq mereıtoıy qarsańynda ga­zettiń burynǵy basshylarynyń bi­ri retinde ózińizben áńgimelesýdi jón kórdik. Siz basqarǵan tusta «Ege­men­ Qazaqstan» qandaı gazet edi? Siz gazetke qandaı jańalyq alyp kel­­dińiz?

– Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda gazettiń taralymy az boldy. El­diń ekonomıkasy da qalt-qult etip turǵan shaq. Men gazetke týra sondaı kezde bas redaktor bolyp taǵaıyndaldym. «Bas redaktor qandaı bolsa, gazet sondaı bolady» degen eskiden kele jatqan sóz bar. Bul táýelsizdik zamanynda Sher­han Murtaza, Ábish Kekilbaıuly syndy myqty adamdar basqarǵan gazet. Meniń aldymda solar salyp ketken joldy jalǵastyrý, gazetti ári qaraı jetildire túsý mindeti turdy. Oǵan qosa gazettiń tırajyn kóterý máselesin de kún tártibinen túsirgenimiz joq.

Gazetke kelgen kúnnen bastap jýr­nalısterdiń áleýmettik qorǵalý má­se­lesin qolǵa aldym. Áleýmettik ja­ǵynan qorǵalmaǵan, úısiz-kúısiz, «memlekettik qyzmetshi» deıtin sanatqa kirmegendikten, kezekpen baspana da ala almaıtyn jýrnalısterge baspana áperýge barynsha kúsh saldym. Ekinshiden, sol kezeńderde men jýrnalıst retinde Prezıdentpen birge resmı saparlarǵa shyǵa júrip, kóptegen tarıhı oqıǵalarǵa kýá boldym. Sonyń eń bir mańyzdysy – el ordasynyń qazirgi Nur-Sultan qalasyna kóshirilýi. Bul sheshimdi Elbasy Aýstralııaǵa barǵanda qabyldady. Sıdneı, Melbýrn qa­lalaryndaǵy issapar bitken soń Kan­­berraǵa keldik. Gúl jaınaǵan Kanber­rany kórgen soń Prezıdent Nur­sultan Nazarbaev sol kezdegi Úki­met bas­shy­syna telefon shaldy da, «kósh­ke daıyndalyńdar», dedi. Men osy tarıhı oqıǵanyń kýágeri boldym. Mu­ny «Egemen Qazaqstan» arqyly ha­lyqqa birinshi bolyp jetkizdik. Sondaı-aq taǵdyryma Joǵary keńeske depýtat bolǵan kezimde astanany Almatydan Aqmolaǵa kóshirýge daýys berý, «Egemende» isteı júrip ono­mastıkalyq komıssııanyń múshesi retinde Aqmolany Astana dep ataýǵa daýys berý jazylypty.

Aýstralııadan elge oralǵan soń Elbasy kóp uzamaı kóshti bastady. Almatynyń áýejaıynan shyǵaryp salyp turmyz. Bir kezde Nuraǵań Alataýǵa qarap turyp: «Biz Alataýǵa syımaı bara jatqan joqpyz. Biz Alataýdy qımaı baramyz» dedi. Sosyn bizge burylyp qarap, «Egemen» de kóshýi kerek» dedi. Bul sóz bizge jaılanyp otyrýǵa bolmaıtynyn kórsetti.

– Onyń aldynda daıyndyq jasamap pa edińizder?

– Aqyryndap daıyndalyp jat­qanbyz. Biraq álgi sózden keıin edel-jedel kóshýge týra keldi. Aqmolada aldymen tilshiler qosyny ashyldy. Birneshe jýrnalıske úı satyp alyp berdik. Sol kezeńderde Aqmola ob­ly­synyń ákimi Jánibek Káribjanov deı­tin azamat edi. Birinshi orynbasary Qýa­nysh Alpysbaev. Qalanyń ákimi Amanjol Bólekbaev. Bul kisilerdiń bárimen kezinde komsomol uıymynda qatar qyzmet atqarǵandyqtan, jeke ara-qatynasymyz da túzý edi. Kóship kelgen bette kómek suradyq. Árıne joǵary jaqtan da usynys tústi. Dese de jeke adamdardyń qarym-qaty­nasy sheshýshi ról atqarǵanyn aıtýy­myz kerek. Gazet redaksııasy bu­ryn­­ǵy Selınograd aýdandyq partııa komı­tetiniń bos ǵımaratyna ornalasty. 25 adamǵa úı alyp berdik. Aqmoladan bes bólmeli páter alyp, oǵan otbasyn qur­maǵan jastar kóship keldi. «Al endi jaǵdaılaryń jasaldy. Jazý – senderge sert» dedik.

– Kamal Smaıylov pen Sherhan Mur­tazanyń ataqty hattary da Siz­diń tusyńyzda jazylyp, jarııalan­ǵan joq pa? Sonyń mán-jaıy qalaı bo­lyp edi?

– Qazaqstannyń Halyq jazýshysy, ustazym Sherhan Murtazany jumysqa shaqyrǵanymda ol kisi birden kelispeı, jótkirinip uzaq oılandy. О́ziniń sondaı minezi bar edi. Biraq áńgimeniń sońynda kelisip, óziniń talabyn qoıdy. «Batyr Ýálıhan, saǵan keliseıin. Biraq tala­bym bar. Meniń jazǵanymdy kúzemeısiń, túzemeısiń. Qysqartyp alyp tastamaısyń. Sondaı bolǵan jaǵdaıda ǵana kelisemin». Men ýáde berip, ekeýmiz qol alystyq. Men sol sózimde turdym.

Sheraǵań «Egemen Qazaqstanǵa» keńesshi bolyp keldi. Sol kezderi op­pozısııalyq gazetterdiń biri «Sherhan Murtaza «Egemenniń» bosaǵasynda otyr» dep jazypty. Oǵan Sheraǵań «Ege­men Qazaqstannyń» bosaǵasy joq – bári tór» dep jaýap berdi.

Osy kezde Kamal Smaıylov pen Sherhan Murtazanyń ataqty hattary jarııalandy. Bul hat shynyn aıt­qanda kezdeısoqtyqtan týdy. Bir kúni Kamal Seıitjanuly maǵan maqala alyp keldi. Umytpasam «HHI ǵasyr – Qazaqstannyń ǵasyry» ǵoı deımin. Ká­mekeń áleýmettik-ekonomıkalyq máse­lelerdi saraptaý jaǵynan iri maman edi. Maqalada statıstıkany jaqsy paı­dalanǵan. Ony gazetke jarııalap jiberdik. Ertesine tańerteń kabınetke Sheraǵań keldi. Qolyna gazetti búktep ustap alǵan. Keldi de gazettiń búkteýin jazdy. «Ýásh, men mynany oqyp shyqtym. Jaqsy eken. Biraq Kamaldyń jazǵanyndaı Qazaqstan jarqyrap tur ma? Men endi osyǵan jaýap jazsam bola ma?» dedi. Kelistim. Ol kisiniń tez jazatyn qasıeti bar edi. Ertesine jazǵan maqalasyn maǵan alyp keldi. Ol eki qalamgerdiń oı bólisýi boldy. Jeke pikirleri. Resmı ekonomıkalyq saraptama emes. Sodan gazetke shyǵyp ketti. Qoǵamda rezonans týdy. Jurt «kelesi nómir qashan shyǵady?» dep kútetin boldy. Bul hattarda úlken áleý­mettik máseleler kóterildi. Búgingi aıtyp júrgen máseleler sol hattardyń ishinde qozǵalǵan edi. Bolashaqtyń aq­paraty qandaı bolatynyn Kamal Smaıylov boljap jazdy. Ǵalamtordyń kúsheıetinin, aqparattyq qaýipsizdik máselesi aldan shyǵatynyn jazdy. Sheraǵań buǵan jahandaný ulttyq qasıetterimizdi joıyp jibermeı me, ábjylandaı arbap, jastardyń sana-sezimin ýlamaı ma degen mazmundaǵy jaýap jazǵan. Eki qalamger sol ýaqytta zamannyń sózin sóıledi. Qazir biz sol máselelermen betpe-bet kelip otyrmyz. Áleýmettik jeliler elimizdiń saıa­satyna áser etip jatyr. Ártúrli deń­geıde soǵan arqa súıep otyrǵan adam­dar bar. Qazir 2700-deı BAQ tir­kelgen bolsa, sonyń 30 paıyzy ǵana Úki­mettiń qolynda, qalǵan jetpis paıyzy jekelegen adamdarǵa, partııalar men qoǵamdyq uıymdarǵa tıesili. Aqparat alýdyń kózi de, joly da keń. Bul aqparattardyń qaısysy ótirik, qaısysy shyn deıtin másele shyqty. Aqparattyq qaýipsizdik máselesimen betpe-bet kelip otyrmyz. Oǵan qosa áleýmettik jeliler adamdardyń saıası belsendiligin tym arttyryp jiberdi. Munyń jaqsy da, jaman da jaǵy bar. Árıne qazirgi qoǵamdaǵy jaǵdaıǵa birden baǵa berý qıyndaý. Bul jerde uly adamdardyń oılaý júıesiniń keńdigin, bolashaqty dál boljaǵanyn aıtqym kelgen.

– Sizdiń tusyńyzda taǵy qandaı máseleler kóterildi, qandaı isterge bas­tamashy boldyńyz?

– Ol tustaǵy eń úlken sharýa –  «Egemen Qazaqstan» gazetin Asta­naǵa kóshirý prosesi oıdaǵydaı aıaq­taldy. Ekinshiden, sol kezeńderde Qazaqstannyń tarıhyn túgendeı bas­tadyq. Bir jyl boıy Qazaq handyǵynan bergi kezeńge deıingi eldiń tarıhy jazyldy. Oǵan Mámbet Qoıgeldi, Talas Omarbekov, Bereket Káribaev, Búrkit Aıaǵan syndy ǵalym tarıhshylar tartyldy. Gazet betinde máıekti materıaldar shyqty. Ol kezeńderde bul máseleni kóterý qıyndaý edi. Bul da halyq tarapynan úlken qoldaý tapty. Baspasózge jazylý naýqany kezinde Almaty, Jambyl, Ońtústik Qazaqstan oblys­taryna gazettiń kóshpeli májilisin uıym­­dastyryp, halyqpen kezdestik. Bul issaparlardyń basy-qasynda Sher­han Murtaza, Ádil Dúısenbekter júrdi. Aqyryn-aqyryn gazettiń tırajy da, bedeli de ósti. Jýrnalıster qalyp­tas­ty. «Aıtylǵan sóz – atylǵan oq» degen aıdarmen birinshi betke saıa­satta júrgen jaýapty tulǵalardyń ol­py-solpy, qısynsyz sózderin jarııa­lap júrdik. Ol sózderge eshqandaı túsi­nikteme jazbaı, sol kúıinde basyp otyr­dyq. Bir kúni joǵary laýazymdaǵy Tólegen Jú­keev habarlasyp, rahmetin aıtty. «Áı, myna bizdi uryspaı, soqpaı, qı­paqtamaı óz sózimizben ózimizdi ba­ýyzdap jatyrsyńdar ǵoı» dedi. Bul da jýrnalıstik ádisterdiń biri. Sondaı-aq gazettiń qyz-kelinshekterge arnalǵan «Syrǵalym» deıtin qosymshasyn ash­tyq. Ony Jumagúl Solty shyǵardy. «Jas qazaq» degen qosymshasyn ashtyq. Oǵan Ǵabıt Músirep basshylyq jasady. «Bizdiń taqyrypty alyp ketti» dep basqa gazettermen teketireske de túsip qalǵan kezimiz bar. Bul da bizdiń izdenisimiz edi. Nátıjesinde gazet qa­lyp­tasyp, oqyrmandar ornyqty.

– Sizdiń esimińiz kóshi-qonǵa qatys­ty da jıi aıtylady. 90-jyldarda bastalǵan kóshi-qonǵa «Egemen Qazaq­­stan» gazeti qanshalyqty ún qos­ty?

– Iá, kóshi-qon máselesi ol jyldarda óte ózekti bolatyn. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynda ásirese Mońǵo­lııadan kelgen qandastarymyz qaıta keri kóship ketip jatty. Sebep – kelgen adamdarǵa durys jaǵdaıdyń jasalmaýy. Jýrnalıst Gúlzeınep Sádirqyzyna «Qazaq kóshi qaıda barady?» degen taqyryppen saraptama maqala jaz­ǵyzyp, ony gazetke shyǵardyq. Sosyn gazetti Májilistegi komıtet tóraǵasy О́mirbek Joldasbekovke jiberdik. Maqa­lany oqyp shyqqan Joldasbekov komıtette talqylap, aqyn, saıasatker Ákim Ysqaqqa kóshi-qonǵa baılanys­ty zań jobasyn daıyndaýdy tapsyrady. Solaısha Parlamentte eń alǵash­qy qazaqsha zań jobasy daıyn­daldy. Nátıjesinde atamekenge oral­ǵan qazaqtardyń sany bul kúnderi mıl­lıonǵa jetti.

– Sizdiń «El men Er», «Prezıdent» atty kitaptardyń avtory ekenińizdi bile­miz. Siz bul kitaptardy jan qa­laýy­­ńyzben jazdyńyz ba?

– Árıne. Eger kóziń túsip oqyǵan bolsań, ol kitaptardaǵy maqalalardyń qatardaǵy qara maqalalar emes ekenin baıqar ediń. Onyń ishinde bos maqtaý, kópirme sózder joq. Bári derlik derekke qurylǵan. Derek bolǵanda da «keshe Qazaqstan Prezıdenti AQSh Prezıdentimen kezdesti. Kezdesýde my­­nadaı máseleler talqylanyp, mynadaı sheshim qabyldandy» deıtin emes, úlken tulǵalardyń dıktafonǵa jazyl­ǵan oı-pikirlerin qorytyp, ony suhbat, pýblısıstıkalyq maqala, es­se túrinde daıyndadym. Elbasynyń Sıngapýrǵa barǵan saparynda Lı Kýan Iýmen suhbatyn jazyp alǵam. Ma­laızııaǵa barǵan saparynda bolǵan suhbattaryn da dıktafonǵa túsirgem. Osy tektes kólemdi suhbattar, ózim kýá bolǵan túrli oqıǵalar Elbasy jaı­ly kitaptardyń jazylýyna túrt­ki boldy. Jurt bile bermeıtin nárse­lerdi jarııalap júrdim. Mysaly, Pre­zıdent Mońǵolııaǵa barǵan saparynda qazaqtardy ataqonysyna aýdarý­dyń kedergileri týraly másele kóte­rildi. Ol kezeńderde kóship kelgen qazaqtardyń maldaryn Mońǵolııa úkimeti asyl tuqymdy mal dep alyp qa­latyn. Prezıdent osy máseleni aıt­ty. Máseleni sheshýdi surady. Sonda Mońǵolııa prezıdenti Reseı men Mońǵolııa arasyndaǵy 45 kılometr jerdiń máselesin, Qazaqstan men Baıanólgeı arasynda áýejoly baılanysyn sheshýdi surady. Bul máseleler keıin sheshildi.

– Jerge baılanysty eske túsip otyr. Soljenısynnyń «Kak nam obýs­troıt Rossııý» maqalasy da sol kezeń­derde ataǵy jer jaryp turdy emes pe? Osy máseleler keıin qalaı ret­teldi?

– Iá, soltústik óńirlerdi orystyń jeri degenge ákep tiredi ǵoı. Ondaı áń­gi­meni aýzy baryp qalaı aıtqanyn túsinbeımin. Biraq Elbasy bul daýǵa núkte qoıǵan sol kezde. Onyń da kýási bolǵanymdy aıtaıyn. «Egemende» basshy kezim. Elbasy Nursultan Nazarbaev pen Reseı prezıdenti Borıs Elsın Kremlde kezdesti. Tańerteń kirgen. Kesh­ke deıin shyqqan joq. Biz jýrnalıster qaýymy Kremldiń ishinde eshqandaı aqparatsyz qaldyq. Bir kezde orys jýrnalısteri arqyly «Elsın men Nazarbaevtyń arasynda kúrmeýi qıyn kúrdeli másele kóterilip, sol sheshilmeı jatyr» degen aqparat jetti. Jýrnalıstıkanyń negizgi qasıeti ne? Ol birinshi bolyp suraq qoıý emes pe? Suraqty basqalar qoıǵannan keıin kómeskide qalyp qoıasyń. Qos prezıdent jýrnalısterdiń aldyna shyqqan kezde alǵashqy lekpen aldyńǵy qatarǵa shyqtym da: «Borıs Nıkolaevıch, Kreml kýlýarynda Nursultan Nazarbaevpen ekeýińizdiń arańyzda kúrmeýi kelmeıtin nárseni sheshý qıyndap ketti degendi estip qaldyq. Osy máseleni sheshe aldyńyzdar ma? Siz qalaı oılaısyz Nursultan Ábishuly?» dep suraqty qo­ıyp jiberdim. Elsın ózi iri kisi. Eki ıy­ǵyn selkildetip kúlip, «ondaı áńgime bolǵany ras. Sizderdiń Nazarbaevtaı Prezıdentterińiz turǵanda, ol máseleni sheshtik. Biz bárin nóldik deńgeıden bastaıtyn boldyq» dep jaýap berdi. Sosyn nóldik deńgeı degenge Nazarbaev túsinikteme berdi. Nóldik deńgeı dege­nimiz – Qazaqstannyń Reseıge qaryzy joq. Reseıdiń Qazaqstanǵa qaryzy joq. Barlyq máseleni baıaǵydaı barter jaǵd­aıynda emes, tıisti máselelerge qarjy tólep sheshemiz. Baıqońyrdy paıdalanǵany úshin olar qarjy tóleıdi. О́z ofıserlerimizdi daıyndaǵanymyz úshin biz qarjy tóleımiz. Iаǵnı, shekaramyz burynǵy qalpynda qalady. Shekarany bir eli olaı, bir eli bulaı deıtin másele bolmaıdy. Strategııalyq áriptes bolamyz. Nátıjesinde solaı boldy. Qazaqstan shekarasy máselesi oıdaǵydaı sheshildi ǵoı.

– Qazir aqparattar eń aldymen áleý­mettik jelilerge shyǵatyn bol­dy ǵoı. Siz áleýmettik jelini paıdalanasyz ba?

– Jeke paraqsha júrgizbeımin. Bi­raq habardar bolyp otyramyn. Suh­battarǵa shaqyrǵanda túkten habarsyz bolsań óte yńǵaısyz. Paraqsha júr­gizeıin desem ýaqytty jep qoıa­tyn sııaq­ty. Onyń ornyna ózimniń shyǵar­mashylyǵymmen aınalysqandy durys kóremin. Osy kúnderi Jambyl týraly roman-etıýd jazyp bitirdim. Kenesary han, Naýryzbaı, Sadyq sultan týraly Abylaıhanovtar atty derekti hıkaıattyń sońǵy núktesin qoıdym.

Jýrnalıstıkada, saıasatta kóp júr­dik. Aǵymdaǵy máselelerge kóbi­rek nazar aýdaryppyn da, shyǵarmashy­lyqtan kishkene tosyndap qalyppyn. Endi óz shyǵarmashylyǵyma kóbirek kóńil bólip júrmin.

– «Aqmolla aqynnyń ómiri men tvor­chestvosy» taqyrybynda kandı­dattyq, al «Qazaq ádebıetindegi dinı-aǵartýshylyq aǵym» taqyrybynda doktorlyq dıssertasııa qorǵadyńyz. «Jádıtshil jyrlar», «Máshhúr Jú­sip» atty ǵylymı eńbekterińiz ta­ǵy bar. Ádebıettegi din taqyryby siz­di nesimen qyzyqtyrdy?

– Jalpy, ómirde kezdeısoq jaǵ­daılar bolyp jatady. Men áýeli ǵylymda aýdarma máselesimen aınalystym. Almatydaǵy ataqty №12-shi qazaq orta mektebin bitirgem. Oryssham da táýirleý. Ýnıversıtette K.Sh. Qa­na­­fıeva degen ǵalym ustazymyz ma­ǵan Saltykov-Shedrınniń «Pýtem do­rogoıý» degen áńgimesin aýdaryp kelý­di usyndy. Men «Jol-jónekeı» degen at qoıyp, aýdaryp apardym. Ustazymyz «osyny damyt, osymen aınalys. Men seni ózime shákirt etip alam» dedi. Sóıtip júrgende kafedra meńgerýshisi, ataqty Beısenbaı Kenjebaev shaqyrdy. Ol menimen áńgimelesip, «sen aýdarmańdy qoı da, úlken ádebıettiń máselesimen aınalys. Men saǵan dinı-aǵartýshylyq taqyrybyn bereıin. Kitabı aqyndar bar. Biz solardy ádebıet tarıhyna oraltýymyz kerek. Tarıhta azdy-kópti iz qaldyrǵan adamdardyń báriniń attary atalyp, túgendelýi tıis» dedi. Qysqasy, men dinı taqyrypqa solaı keldim.

– Sizdiń osy kúnge jetýińizge, tul­ǵa retinde qalyptasýyńyzǵa naqty kimderdiń yqpaly boldy? Sizdi ómir­de kimder qoldady? Jalpy, ózińizdi arman-maqsaty oryndalǵan, ómirde joly bolǵan adamdardyń qataryna qosasyz ba?

– «Taǵdyrymdaǵy tulǵalar» degen kitabym bar. Sol kitapta ómir jolymda kezdesken, qoldaý bildirgen, maǵan yqpaly tıgen adamdardyń barlyǵy týraly jazdym. Eń aldymen, «Jetisý» gazetine jumysqa alǵan Sarbas Aq­taev aǵam týraly aıtqym keledi. Oqý­­dy bitirgen kezde aspırantýraǵa syrt­­taı qabyldanyp, alty aı boıy jumyssyz júrgen kezim boldy. Ol kezde qazirgideı gazet-jýrnal kóp emes. Sanaýly ǵana. Solardyń biri – «Je­tisý» gazeti. Onda jeti jyl qyzmet iste­­dim. «Qazaq jýrnalıstıkasynyń bala­lyǵy «Ulandy», jastyq shaǵy «Jas Alashty», danalyǵy «Egemen Qazaqstandy» basqarǵan jalǵyz jýr­nalıst retinde men ózińmen maq­ta­nam. О́zimnen shákirtim ozdy dep aıtyp júrem» degen Sarbas Aqtaev usta­zymnyń sózi men úshin eń joǵarǵy marapat. Sol sııaqty Sherhan Murtaza­men qyzmettes bolǵanymyzdy jańa aıttym. Beısenbaı Kenjebaev, Myrzataı Joldasbekov, Ábish Kekilbaev, Farıza Ońǵarsynova, Rymǵalı Nurǵalı syn­dy kezinde syılasqan, qoldaǵan tul­ǵalar týraly arnaıy jazdym. Al endi arman-maqsat kóp qoı. Ekiniń bi­riniń mańdaıyna jazyla bermeıtin qyzmetter istedim. Qyzmet qýyp, qa­lam­dy tastap ketken kezim bolǵan emes. Qandaı qyzmette júrsem de, qalamyma súıendim. Jýrnalıstıkada da, ǵylymda da, saıasatta da óz jolymdy taptym dep esepteımin.

– Shá­kirt­terińiz týraly da aıta ketseńiz. Olar kimder?

– Shákirtterim kóp. Olar san túrli salada qyzmet atqaryp júr. Olardyń bári­niń basyn biriktiretin qalam at­ty qudiret. О́z basym Baýyrjan Oma­rov, Beıbit Isabaev, Beısenbaı Súleımenov, Ǵabıt Músirep, Ǵalymjan Meldeshov, Tórehan Danııarov, Talǵat Aıtbaev, Qultóleý Muqash, Seıitqazy Zeber­hanuly, Joldasbek Dýanabaev syndy azamattardy óz shákirtterim dep maqtanysh­pen aıta alamyn.

– Áńgimeńizge rahmet.

Áńgimelesken

Aıgúl SEIIL,

«Egemen Qazaqstan»