Sonaý 1950 jyldary Ja­mal Omarova, 1960 jyldary Roza Baǵlanova apalarymyz Moń­ǵolııadaǵy qazaq aýyldaryn aralap án salǵan. Ata-ájelerimiz, áke-sheshelerimiz ol kisilerdi kózimen kórip, ánin óz aýzynan tyńdaǵandaryn maqtanyshpen aıtyp otyratyn. Qazaqstandyq ánshi-kúıshilerdiń Mońǵolııaǵa saparlamaǵany kemde-kem desek, artyq aıtpaǵandyq bolar edi.

Sondaı dúldúl ánshilerdiń biri, bıyl týǵanyna 70 jyl tolyp otyrǵan qazaqtyń sońǵy sal-serisi, qazaq án óneriniń antologııasy, tipti tutas ensıklopedııasy ispetti telegeı teńiz talant ıesi Jánibek Kármenov te 1989 jyly jazýshy Ákim Tarazı, aqyn Ulyqbek Esdáýletovtermen birge Baıólke aımaǵy, ıaǵnı qazaqtardyń bir mekeni Qobda betine barǵan edi. Atyna, ánine radıo arqyly burynnan qanyq ondaǵy qandastarymyz Jákeńdi tikesinen tik turyp qarsy aldy.

– Bárimiz de aýyldan shyqtyq, ándi aýyldan bastaıyq, mundaǵy qazaqtardyń aýylyn kóreıik, – dep, alǵashqy konsertin О́lgeı qalasyndaǵy aımaqtyq mýzykaly drama teatrynda ótkizý jónindegi usynystan bas tartty.

Aýyldarǵa aımaqtyq partııa komıtetiniń ıdeologııa isin basqarǵan hatshysy Habsator Omaruly ózi bastap, Mońǵolııa Jazýshylar odaǵy aımaqtyq bólimshesiniń basshysy Kákeı Jańjuńuly qostap, eki jeńil mashınamen jolǵa shyqtyq. Gazet, radıo tilshileri qastarynan bir eli qalǵan joqpyz. Jánibek ekeýimiz qurdas ekenbiz, etene tanysyp, bir apta boıy erkin shúıirkelesken edik. Jákeńniń áýeletken ánderi ǵana emes, kó­ńil eliter áserli áńgimeleri de júrekke jattalyp qaldy.

150 shaqyrymdaǵy Delúún sumynyna jol tartyq. Jolaı Tulba sumynynda Ákim degen shopannyń úıinen dám tattyq. Jánibek shanaǵy shómishtiń basyndaı ǵana, turqy qoldyń qa­ry­nan aspaıtyn kip-kishkentaı qara dombyrasyn kúmbirletip, úsh-tórt úıli aýyldyń shal-kem­pir, qatyn-balasyna birneshe án salyp berdi. Aýyl adamdary dán rıza.

Sol kúni keshte Delúún su­my­nynyń shaǵyn klýbyna syımaǵan aýyl turǵyndarynyń konsertke kirgenderi de, kire almaı qal­ǵandary da armanda edi. Sahna tórinde tek Jákeń: basynda taqııa, ústinde kesteli qazaq shapan. Qolynda tomardaı qara dombyra.

Men buryn-sońdy ánshiniń tyńdaýshy qaýymdy ánmen, naqtyraq aıtqanda án áýenimen tánti etkenin kórsem de, áserli áńgimesimen baýraǵanyn kórmep­pin. Jákeń bul saparda birde-bir konsertin ánmen bastaǵan joq. Ylǵı da áńgimemen bastaldy. Áńgime bolǵanda, uzyn-sonar áńgime. Bir ǵajaby, sol uzyn-sonar áńgime tyńdaýshysyn ja­lyq­­tyrǵan joq, qaıta elitti, baýrady, balqytty. Jurt aýyz­darynyń sýy quryp tyńdady.

Jákeń áýeli qazaqtyń keń saharasyn taýymen, tasymen, ózenimen, kólimen túgeldeı kó­rer­­menniń kóz aldyna eles­tetti: «Qaıran qazaǵymnyń basynan ǵasyrlar kerýeninde ne ót­pedi! Qoı ústine boztorǵaı jumyrt­qalaǵan jumaq jyldar da, kózderinen qandy jas sorǵalap, tabandary tasqa tilingen lań jyldar da ótti. Sol zamannyń qaısysynda da qazaǵym qara dombyrasy men qara óleńin jandaryna serik etti. Muńyn ánmen shaqty, syryn ánmen shertti. Shattyǵyn ánmen shalqytty. «Elim-aı» dep eńiredi. «Aǵajaı Altaı» dep egildi, dep Jákeń tógile sóılep kep, ıne shanshar oryn joq, lyq toly zalǵa rıza sezimmen bir qarap alady da, taǵy da aǵytylady: «Sondyqtan qazaqtyń án óneriniń baı mu­rasy endi ólmeıdi, óshpeıdi. Bo­lashaqqa jetkizetin myna siz­derdiń ortalaryńyzdaǵy «boqmuryndar» – erteńniń atpal azamattary».

Sál-pál paýza. Omyraý qaltasynan kúmis qursaýly múıiz shaqshasyn shyǵaryp, kók buıra nasybaıdy alaqanyna úıdi. Sosyn ernine basty da áńgimeni ári qaraı sabaqtady. Tyńdaýshylar úzdige tústi.

«...Qazaqtyń baıtaq dala­synyń batysyndaǵy án qandaı!!! Keıde Qorqyttyń qobyzy kúńi­rengendeı, keıde Aqjaıyq pen qart Kaspııdiń tolqyny shý­laǵandaı. Sol tolqyn aspanǵa án bolyp órlegendeı, tómenge quldyrap júrekke tógilgendeı. Teńizdeı tasyǵan, nóserleı sorǵalaǵan tókpe ánder. «Qaıran Muhıt, qaıran Sary, qaıran Bala Oraz. Solar bolmaǵanda Ǵarıfolla aǵamyz da bolmas edi».

Áńgime osylaı tógile berdi, órile berdi. Bári jarasyp tur. Bári qazaqy. Sosyn «Sary bı­daıdy» sar jeldirdi. Toı-dýmanda qolyna dombyra alyp, «áý» dep án salatyndardyń aýzy­­nan túspeıtin «Sary bıdaı» Jákeńniń oryndaýynda quby­lyp, qulpyryp ketti.

Erteńinde О́lgeı qalasynda Ákim Tarazı, Ulyqbek Esdáýlet úsheýi jazýshylarmen, teatr ártisterimen degendeı jeke kezdesýler ótkizdi. Jákeń radıo stýdııasyna kóp án jazǵyzdy.

Sol kezde aımaqtyq qazaq radıosynyń tilshisi retinde Já­keńmen suhbat da júrgizgenmin. Ánshi sol suhbatynda: «Bala kezden tek ánshi bolýdy, jaı ánshi emes, tyńdaýshysyn tebirente biler halqymnyń súıikti ánshisi bolýdy armandadym. On úsh jastan keıin qolymnan dombyra túsken emes, sol armannyń shyńyna jetpesem de, kúni bú­gin jeteginde kelemin, arman shyńy bıiktep barady» degen edi, qarapaıymdylyqtyń qalpyn tanytyp.

Shyn máninde Jákeń án óne­riniń shyńyna sol kezde-aq jetip qoıǵanyn ańǵarmaǵan sııaqtymyz. Baıaǵy ózi aıtatyn «Qadiri bolmas pendeniń ortańda tiri júrgende». Kóbimiz qadirin pánıden kóshken soń tanyp júrmiz. Qaıran qaza­ǵymnyń óner alamanyndaǵy óren júırik, qaqpan bel qarageri edi-aý Jákeń!

Bodaýhan TOQANULY,

jýrnalıst