Qazaqstanda bul prezıdenttik ınstıtýtty engizý, táýelsizdikti nyǵaıtý jáne táýelsiz memleket­tiń memlekettik bas­qarý júıesin qalyptastyrý máse­lesinen bas­taý alady. Sondyqtan ol mem­lekettik qyzmet pen kadr daıyn­daýdy qolǵa alýdy talap etti. Sebebi eski partııalyq-keńestik memlekettik qyzmetshiler jańa jaǵdaıda jumys isteýge da­ıyn bolmaı shyqty. Tipten, olar jańashyl sheshimderge ashyq jáne jasyryn túrde de qarsylyq tany­typ, jańa mindetterdi iske asyrýǵa baǵyttalǵan umty­lys­tarǵa kedergi keltirip baqty.

Demokratııalyq qoǵam men naryq qaty­nastaryna negizdelgen ekonomıka qurý­ǵa laıyq kadrlardy birden ósirip shyǵarý múmkin bolmady. Basynda kóz­qarastary keńestik ákimshildik-ámir­shil­dik ıdeologııa sheńberinde qalyp qoı­maǵan, ózinshe oılaý qabi­leti bar-aý degen adamdardy qyz­metke tartyp, amaldaı turýǵa týra keldi. Bul úderistiń ońaı júre qoımaǵany da anyq. Tek 1995 jyly ǵana memlekettik qyzmet týraly alǵashqy zań qa­byl­danyp, Memlekettik qyz­met isteri jónindegi agenttik quryl­­dy. Osy­laısha memlekettik qyz­mettiń merıto­kratııa qaǵı­dat­taryna negizdelgen qazaq­standyq modeli qalyptasa basta­dy. Mem­lekettik qyzmetshiler saıası jáne ákimshilik dep ekige bólindi. Nátı­je­sin­de memlekettik apparatqa saıası úde­ris­­ter­diń yqpalyn báseń­detýge jaǵdaı týdy.

Degenmen, memlekettik qyz­met júıe­sinde kemshilikter áli de bolsa saqtaldy. Ol mem­le­kettik bılik organdary ara­syn­­daǵy deńgeılik jumys bóli­­ni­sin tolyq sheshe almady. Son­­dyqtan bolar, bul jaǵ­daı jo­ǵarydan tómen qaraı ba­ǵyt­­talǵan barlyq atqarýshy bılik arasynda keıbir jumys túr­leriniń qaıtalanýyna ákelip soq­ty jáne onyń qyzmetiniń tıim­diligine teris áserin tıgizdi. Onyń ústine ortalyq bılik ózine tıe­sili emes fýnksııalardan ary­lýǵa, memlekettik basqarý júıe­si ashyq jumys isteýge asa asyq­pady. Sonymen qatar bılikti or­talyqsyzdandyryp, memlekettik quzyrettiń bir bóligin jergilikti organdarǵa berý máselesi tolyǵy­men sheshimin tappady.

Sonaý 1991 jyldan beri úki­mettik meke­melerdiń qury­lym­­dyq udaıy óz­ge­ris­terge ushyraýy olardy uıym­das­tyrý­dyń ońtaıly nusqalarynyń bertin­ge deıin tabyla qoıma­ǵan­­yn kórsetse kerek. Son­dyq­tan da burynǵy kem­shi­­lik­terdi joımaq túgil, onyń jańa túr­leri paıda bolyp otyr­dy. О́ıt­keni, bul jumysta júıe­lilik pen sabaqtastyq bolma­dy. Ortalyq mem­le­kettik or­gan­dardyń birde joıylyp, bir­de qaıta qurylýlary, olar­dyń uıym­dastyrýshylyq-qu­qyq­tyq pishinderiniń ózger­ýiniń jıilep ketýi osyndaı beı-bereketsizdikterdiń keń qulash jaıýyna ákelip soqtyrdy. Máselen, 1997 jyl men 2000 jyldyń arasynda memlekettik organdardy qaıta qurý máselesi boıynsha Prezıdenttiń 20 Jarlyǵy shyqsa, 1999 jyldyń basyndaǵy Úkimettiń quramyna qatysty Jarlyqqa 13 ózgeris pen qosymsha engizilgen eken.

2003 jyldyń aqpanynda Úkimet be­kit­­ken memlekettik bas­qarý deńgeıleri ara­­syn­daǵy quzyretterdi mejeleý týra­­ly tujyrymdama da jer­gilikti jerler­de tolyqqan­dy mem­lekettik bılik qurý máse­lesin aıaǵyna deıin sheshe almaı, ony jergilikti ózin-ózi bas­qarý zańy sheń­berinde qa­ras­tyrý uıǵaryldy. Artynsha bul zańǵa ózgerister engizilip, Qarjylyq kodekstiń qabyl­danýy jáne júzden astam ár­túrli quzyretterdiń jergilikti deńgeıge túsirilgenine qara­mas­tan, aımaqtardaǵy memlekettik basqarý júıesi jańa talaptarǵa saı jumys isteýge beıimdele almady. Keri­sinshe, jergilikti at­qarý­shy organ­­dar men olardaǵy memlekettik qyz­met­shilerdiń sany ósip ketti. Sony­men qatar jergilikti atqarýshy bılik­­tiń atqaryp otyrǵan qyz­metiniń retsizdigi men kóp baǵyt­ty­lyǵy onyń qurylym­dyq turaq­syzdyǵyna ákelip soqty. Or­talyq jáne jergilikti basqarý­dyń ara­syndaǵy baılanystyń sıpaty jer­gilikti basqarý júıe­siniń tıim­dili­gin arttyrýǵa kóp yq­pal ete almady. Sondyqtan mem­lekettik qyzmet jó­nin­degi zańna­manyń tek laýazymy­nan aıy­ry­lyp qalmaýdy oılaı­tyn qyz­met­shilerden góri, nátı­jege baǵdar­lanǵan kadrlardy daıar­laýǵa kedergi keltiretin ol­qy­lyq­taryn joıý qajet boldy.

Ol tek joǵarydan tómen qaraı emes, sonymen birge kóldeneńinen de, ıaǵnı quzyretterdi Úkimetten mınıstr­lik­terge, ortalyqtan aımaqtarǵa qaıta bólý arqyly da júrgiziletindigi eskerildi. Bul rette áńgime memlekettiń rólin qysqartý týraly emes, kerisinshe, memleketti epti basqarýdy damytý haqynda boldy. Endeshe, memlekettik apparatty re­for­malaý naqty nátıjege jetýge ba­ǵyt­talýy shart edi. Ákimshilik reforma eldiń odan ári damyp, órkendeýine ser­pilis beredi dep esepteldi. Bul reforma mem­lekettik qyzmetti de jetildirýge baǵyt­talýy kerek edi. 

Jalpy alǵanda, 2000 jyl­dardyń ekinshi jartysyn­da júr­gizilgen ákimshilik refor­manyń aldynda úlken mindet­ter turdy. Qyzmet babymen basqa óńirge aýysqan kezde óz «nókerlerin» qasynan tastamaıtyn ákimder, korporatıvtik basqarýdyń ujym­dyq jaýapsyzdyqqa ákelý múmkindigi, memlekettik iri baǵ­dar­lamalardyń aıaǵyna deıin oryndalmaýy, mınıstrlerdiń olardyń nátıjesi bo­ıynsha naqty esep berýi men jeke jaýap­kershilikteriniń bolmaýy, so­ǵan qara­maı jańa baǵdarlamalardy usy­nýǵa áýestenýshilik, memle­ket­tik me­ke­­me­lerdegi bitpeıtin qaı­ta qurýlar, mem­­­lekettik bas­qarý organdary jumy­synda sabaq­tas­tyqtyń joqtyǵy sııaq­ty ózek­­­ti máseleler maman­dar ara­synda da, qo­ǵam­da da qyzý tal­qyǵa tústi. Ásirese, sabaq­tastyq prob­lemasy qoǵam denesine ja­bys­qan jazylmaıtyn indetke aınaldy.

Memlekettik organ­dardyń qyz­metinde sabaqtastyqtyń tolyq saqtalmaýy reformalardy tııanaqty júrgizip, naqty nátıjelerge jetýge múmkindik bermedi. Sebebi jańa mı­nıstr burynǵysynyń isin joqqa shy­ǵaryp, jumysyn qaıta qurýdan bas­tap, ártúrli oryn­dy-orynsyz bas­tama­lar­dy alǵa tartyp, upaı jınaýmen aınalysty. Bylaısha aıt­­qanda, mı­nıstr­likter men vedomstvo­lar synaq alańyna aınal­dy. Memlekettik meke­me­ler­degi ret­siz jáne eshbir qa­jet­­ti­­lik­ke ne­gizdelmegen qu­ry­­lym­dyq qaı­­ta qurýlar men ba­sym­­dyq­tary­nyń jıi ózgeriske ushy­raýy mem­lekettik qyz­met­tegi bere­ke­sizdikke ákelip soqty. Mem­­le­kettik qyzmetshilerdi eseń­giretip, kadr saıasatyn turaq­syzdandyrdy. Qarjyny ıgerý basty kór­setkishke aınalyp, jalpy sandyq kór­setkish­pen áýestenip, naqty nátıje, sapa, is júzindegi ha­lyqtyń ál-aýqaty sııaq­ty má­se­­leler jete eskerilmedi. Sóz ben is úılespeı, qoǵamdyq ómir­de sáı­­kes­­sizdikter oryn ala bastady.

Árbir jańa ákim kadrlardy aýystyryp, aımaq basqarýdyń qurylymyn óz yńǵaıyna qaraı aýystyryp otyrdy. Ol úshin óziniń adamdaryn otyrǵyzý maq­satynda ákimder ádette zańmen úılese bermeıtin ártúrli ádis-tásil­derdi qoldanýǵa, óziniń únemi «alǵa basyp» otyr­ǵanyn kórsetip, upaı jınaý maq­satynda, tipten, «komandasymen» kóz­boıaý­shylyqqa barýdan da taıynbady. Osydan baryp aýdandyq, qalalyq jáne ob­lystyq depýtattardyń yqpa­ly bir­tin­dep azaıa bastady. Jer­gilikti elıtany quraǵan máslı­hattardyń depýtattary, kásip­kerler, ártúrli mekemeler men uıym­dardyń basshylary, rektorlar jáne t.b. ákimderdiń yq­pa­lyna ilikti. Jer­gilikti bılik baqylaýsyz bol­dy. Ákim­derdiń quzyreti kúsheıdi. Máslı­hat­tar solardyń basty tiregine aı­nal­dy. Sondyqtan ákimder óz­derine yńǵaıly máslıhattardy jasaq­taýǵa tyrysty. Jergilikti turǵyndar depýtattaryn kórýden qaldy, olardy tanymaıtyndaı jaǵdaıǵa jetti. Más­lıhattardyń jumysy jyl sanap nasharlaı berdi. Budan ákimder utpasa, halyq odan eshbir paıda kóre qoımady.

Bul jaǵdaı halyqtyń bılik­ke degen «ókpesin» qara qazan­daı qylyp, piki­rin durys jaq­qa ózgerte almady, keri­sin­she, olar­dyń arasynda narazy­lyq kóńil kúıin týdyryp otyrdy. Onyń ústine memlekettik qyzmetke qabyl­­­daǵan kezden bastap, qoly­nan is kele­­tin­derdiń ju­mysta kele­si satyǵa kóterilýi ártúrli ja­san­dy kedergilerge tap bolyp, ádil sheshilmeı jatty. Bul – mem­lekettik apparattaǵy tártip­tiń álsi­rep, áleýmettik-rýha­nı ahýal­dyń nashar­laǵan­dyǵy­nyń, onyń moraldyq quldy­raý­ǵa ushyraǵandyǵynyń jáne ish­teı qarsylyq áleýetiniń artqan­dyǵynyń kórsetkishi edi. Al onyń ar jaǵynda jal­py bılikke degen senimsizdik pen oppo­zısııalyq pıǵyldyń paıda bolýynyń aýyly da alys bolmady.

Osynyń barlyǵy, túptep kelgende, memlekettik organdardyń deń­geıiniń, memlekettik qyz­met­shilerdiń jaýap­kershiliginiń tómen­degenimen, ákim­shilik baı­lanystardyń joqtyǵymen baı­­lanysty boldy. Iаǵnı refor­many tereń­detý máselesi at­qarý­shy bılik tar­maǵyn qaıta qurý men qoǵamdy demokratııa­landyrý úderisin damytýdy talap etti. О́ıtkeni ákimshilik re­for­­manyń nátıjeliligi mem­le­ket­­tik apparattyń kásibı deń­geıin kóterýge, onyń qyz­meti­niń tıimdiligi men ónimdiligine, ashyq­­tyǵyna baılanysty edi. Sol sııaqty bul jemqorlyqty te­jep, azamattardy eldiń áleý­met­­tik-ekonomıkalyq problema­laryn sheshýge tartý men mem­leket­tik qyzmetshilerdiń jaýap­ker­shiligin arttyrýdy kózdedi. Mem­lekettik qyzmette laýazymdy saq­taýǵa ǵana emes, kerisinshe, ba­sqarý­shylyq nátıjelerge jetýge baǵ­darlaný qajettiligi týyndady.

2007 jyly memlekettik bas­qarý jú­ıe­sin reformalaýdyń tujy­rym­dama­sy anyqtalyp, refor­malardy iske asy­ra­tyn mem­le­kettik organdardyń ózara is-áre­ketteriniń tıimdiligine qol jet­­kizýdiń mindettiligi men túpki nátı­jege baǵdarlaný sııaqty má­se­lelerge úlken mán berile bas­tady. Ol úderister men prosedý­ralardy, memlekettik qyzmet kór­setýdi jáne memlekettik appa­rat­tyń qyzmetin úılestirýdi jetildirýdi talap etti. Mun­daǵy maqsat – memlekettik organdardyń ókilettiliginiń jetispeýinen onyń qyzmetinde aqaýdy boldyrmaý jáne olardyń qolyna, kerisinshe, artyq bılik shoǵyrlandyrý ar­qyly qyzmet babyn teris paı­da­lanýǵa jol bermeý edi. Onyń taǵy bir mańyzdylyǵy áleý­mettik saıasattyń ákimshilik re­for­­masymen tikeleı baılanys­ty bolatynyn eskerý qajettiliginde­ edi. О́ıtkeni, mem­lekettik qyzmetshilerdiń eńbe­giniń ádil baǵalanbaýy, jalaqy­­lary­nyń te­ńes­t­irilýi tıim­di ju­mys istep júrgen­derdi boı­kú­ıez­dikke uryndyrdy. Mem­le­kettik qyzmetshiler áreket­sizdik kór­­set­keni úshin jaýap­kershilikke tar­tyl­maı­tynyn, óreskel qate jiberse jazalanyp, mansabynan aıy­ryl­maıtynyn bildi. Son­dyq­tan daǵ­darystyq jaǵdaı týyn­daı qalǵanda memlekettik qyz­­met­shi­ler turǵyndarmen jumys isteýge beıim bolmaı shyqty.

2000 jyldardyń ekinshi jar­tysynda júrgizilgen ákim­shilik reforma qoǵam tarapynan qyzyǵýshylyqpen qatar, synı kózqaras, tipten, qarsy­lyq ta týdyrdy. О́ıtkeni bul is-sharanyń Qazaq­stannyń bolashaǵy úshin taǵ­dyr­sheshti máni bar edi. Onyń ústine ákim­shilik reformany júrgizýdiń ájep­táýir táýekeli bolǵandyǵyn da eskergen jón. Sebebi bul qaıta qurý mem­le­ketten óziniń basqarýshylyq qu­ry­lym­darynyń barlyǵyn reformalaýyn talap etti. Osy turǵydan alyp qa­raǵanda, bul problemaǵa synı kóz­qarasty ustanǵandar­dyń arasynda atal­ǵan is-shara­nyń syrt kórinis úshin istelip jat­qandyǵyna jáne eń bastysy, ákimshilik re­for­­many tereń jáne jan-jaq­­ty saıası reformalardan keıin júrgizý qajettiligine nazar aýda­ryl­ǵandyǵyn atap ótken jón. Ekinshi sózben aıtqanda, olardyń pikirleri ýaqyty kelgen saıası qaıta qurýlardy ákimshilik reformalarmen almastyrýǵa jol bermeý kerek degendi ańǵartty. Munyń kadr máselesine tikeleı qatysy bar. Sondyqtan da Elbasy Nursultan Nazarbaev elge pat­rıottyq sezimi bar, saıası beıtarap, iske adal berilgen, kásibı turǵyda daıyn­dalǵan kadrlardan turatyn memlekettik apparattyń qajettiligine úlken mán berdi. Ol sonymen birge memlekettik organdardyń jumysyna baǵa bergende jemqorlyq deńgeıiniń tómendeýin, turǵyndarǵa qyzmet kórsetý mádenıetin, úkimettik emes uıymdarmen, buqaralyq aq­parat quraldarymen baılany­syn jáne memlekettik organ­nyń ashyqtyǵyn eskerýdiń mańyzdy­lyǵyn atap ótti.

О́ıtkeni, jemqorlyqqa qarsy kúres­tiń naqty jumys istep, nátıje bere­tin tásilderin engizý, kadrlardyń jıi al­masýyna tosqaýyl qoıý jáne basqa da kóptegen máselelerdi sheshýge, olar­dyń oryndalýyna baqylaý jasaý­ǵa qoǵam ókilderin tartý burynǵy­sha ma­ńyz­dylyǵyn joımady. Bul sheneý­­nik­terdiń oıyna kelgenin istep, ákim­shi­lik reformanyń mánisin túsirýge jol bermeýdiń bir joly boldy. Bul úshin ózin-ózi basqarý júıesi de qajet boldy. Osy baǵyttaǵy jumystar 2000 jyl­dardyń aıaǵyna qaraı oryn alǵan álemdik daǵdarystyń saldarynan kidirińkirep qaldy. Desek te, endigi jerde tek esep berýdi ǵana oılaıtyn emes, turǵyndarǵa qyzmet etýge yntaly memlekettik qyzmetshi kerek edi. Sonda ǵana salyq tóleýshi aqshasynyń qalaı jumsalyp, nege jaratylyp jat­qandyǵyn bilip, zań buzylǵan kezde kimniń naqty kináli ekendigin biler edi. Bıýd­jettik josparlaýdy túpki nátıjege baǵdar­laýdyń qajettiligi de osydan týyndaǵan bolatyn. 2010 jyl­dary bılik deńgeıleriniń arajigin ajyratý, yqshamdy jáne tıimdi atqarýshy bılikti nyǵaıtý ju­mysy jalǵasyn tapty. Bes ıns­tı­týsıonaldyq reforma, 2017 jyl­ǵy bılik tarmaqtarynyń quzyret­terin qaıta qaraýdyń nátı­jesinde mem­le­kettiń saıası júıesi nyǵaıyp, qoǵam­dyq ómirdi jańǵyrtýǵa baǵyt alyndy.

Sondyqtan Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev qoǵamdyq sura­nysqa saı keletin memlekettik basqarýdyń jańa tıimdi jáne ádiletti modelin qurý kerek dep sanaıdy. Prezı­dent kótergen máseleler 2007 jylǵy sarapshylardyń synı eskertý­lerimen úndesip jatyr. Demek, bul mem­lekettiń óz basqarýshylyq qury­lym­daryn túbegeıli qaıta qurý min­detterin sheship, merıtokratııa qaǵıdalaryn tolyq iske asyra almaǵanyn kórsetedi. Osy­ǵan baılanysty Memleket basshysy memlekettik qyzmetshilerdiń kópshiligi ózgeristerdiń qajet­tiligin túsine almaı, eskishe jumys isteýdi jalǵastyra otyryp, eldegi jańarý úderisterine kedergi jasaýda dep atap aıtty. Prezıdenttiń «memlekettik qyzmetshiler – halyqtyń bir bóligi, halyq úshin jáne halyqtyń arasynda jumys isteıdi» degeni de bekerden-beker emes. О́ıtkeni, olardyń jumysyna azamattar baǵa beredi, al bılik bolsa, turǵyndardyń talap-tilekterine qulaq asýy qajet. Ol úshin, árıne, tıisti saıası tetikter jasalýy shart jáne naqty nátıjege qol jetkizý úshin bıliktiń ár basqan qadamy qoǵamǵa túsinikti de ashyq bolǵany abzal.

Árıne, jańa kezeńde jańa mindetterdi oryndaýǵa qabiletti kadrlardy iriktep alýdyń mańyz­dylyǵy arta túspek. Son­dyqtan Qasym-Jomart Toqaev «Jańa baǵyt bilimdi, batyl, bastamashyl, isker jáne adal oryn­daý­shy­lardyń bolýyn kózdeıdi. Mem­lekettik apparatta bilimdi, kásibı, epti, adal maman­dar bolýy kerek. Mundaı azamat­tar bizde jetkilikti me?», degen edi. Pre­zı­dent «Táýelsizdik bári­nen qymbat» baǵdarlamalyq maqa­lasynda mem­lekettiń basty mindeti retinde jastar­dyń boıyna memleketshildik rýhyn sińirý, olardy qoǵam múddesine adal etip tárbıelep, el ıgiligine qyzmet etýge jumyldyrý ekendigine basa nazar aýdardy. «Bılik organ­daryndaǵy azamattar, eń aldymen, ulttyq múddege berik bolýǵa tıis», deıdi Memleket basshysy.

Qazirgi kadrlardyń arasynda zamanyna saı birneshe tilde sóıleı biletin, keminde eki dıplomy bar, áleýmettik jelige shyǵa biletin azamattar barshylyq. Biraq, bul faktiler memlekettik qyzmettegi jaǵdaıdyń túzelip ketkeniniń kórsetkishi bola almaıdy. Biz úmit artyp otyrǵan búgingi sheneýnikterdiń talaıy burynǵydan da jabyǵyraq, óz qyzmetine qatysty synǵa kóp mán bermeıtin, aqtalýǵa epti bolyp alǵan. Olar BAQ ókilderimen kezdesýge de onsha qushtarlyq tanytpaıdy, suhbattaryn baspasóz qyzmeti ázirleıdi, áleýmettik jelige shyǵýy da arnaıy daıyn­dyǵy bar kómekshileri arqyly uıymdastyrylady, kóp­shiliktiń aldyna shyǵyp, turǵyn­darmen tikeleı suhbat­tasyp, til tabysýǵa onsha mashyq­tanbaǵan. Onyń ústine ondaı­lar bı­likke qatysty aıtylyp jatqan mindi túzetý kerektigin túsinýge, ol jaǵ­daıdy ózgertýge ynta­ly ma, urpaq sabaq­­tas­­tyǵyn jalǵas­tyrýǵa qaýqary jete me eken? Joq, álde qyz­metterin minsiz atqaryp júr­gen­dikterine jurtty sen­dirýge tyrysyp, ózderine shań juq­tyr­maýmen áýestenip otyr ma? Áıteýir, bul arada jasan­dylyqtyń bolmaǵany ıgi.

Búgin Qazaqstanda 100 myńǵa tarta memlekettik qyzmetshi ártúrli deńgeıdegi memlekettik mekemelerde jumys istep júr. Bul – úlken kúsh. Eger olar ózderiniń halyq aldyndaǵy jaýap­­ker­­shiligin tolyq túsinse, boı­­laryna memleketshildik rýhyn si­ńirip, ult­tyq múddege berik bolsa, Otanyna súıis­pen­shilik­terin is júzinde bir kisideı kór­sete bilse, kez kelgen bıikti baǵyn­dyrýǵa bolady. Ol úshin Prezıdentimizdiń: «...biz qýatty táýelsiz memleketimizben ǵana ult retinde jer betinde saqtalamyz» degen sóziniń mánin túsiný jáne osy uǵymǵa saı ór minez ben ulttyq namys qajet.

Japsarbaı QÝANYShEV,

qoǵam qaıratkeri, saıasattanýshy