Impıchment máselesi kóterilgen soń Tramp jeńilgenin moıyndap, prezıdenttik bılikti Djo Baıdenge tapsyrýǵa kelisim berdi. Ol – AQSh-tyń 46-shy prezıdenti.

AQSh – tarıhta prezıdentteri kóp el. Búgingi tańda kózi tiri eks-prezı­dentteri de kóp. Djımmı Karter, Bıll Klınton, Djordj Býsh (kishi), Barak Obama saıasatta áli de belsendi. Olar­dyń bári Tramptyń saıasatyn synaýda.

Vashıngton, Djefferson, Lınkoln, Rýzvelt syndy prezıdentterdiń bıligi tusynda Amerıkanyń bedeli zor bol­ǵan. Bul kezeń – ósý, gúldený dáýirine jatqyzyldy.

AQSh prezıdentteriniń qaısysy saılaýda kópshilik daýyspen jeńiske jetken degenge kelsek, 1876 jyly Rat­ford Berchard Heız, Bend, 1888 jyly Garrıson jáne 2000 jyly Djordj Ýoker Býsh (úlkeni) múmkin bolǵan joǵary daýyspen jeńiske jetipti.

AQSh prezıdentteriniń bári baı bolmaǵan. Kópshiligi kedeı otbasynda dúnıege kelgen. Endrıý Djonson (1865-1869), Djeıms Abram Garfıld (1881) jáne Avraam Lınkoln (1861-1865), Bıl Klınton (1946) – eń kedeı otbasynan shyqqandar. Amerıkada adamdardyń qaı ultqa jatatyny, áleýmettik tegi mańyzdy emes. Bul rette sózińe sendirý, halyqty óz jaǵyńa tartý máselesi mańyzǵa ıe.

AQSh prezıdentteriniń ǵylymı dárejesi esepke alynbaıdy. Áıtse de, Ýılıam Haýard Taft (1909-1913) pen Tomas Výdro Vılsonnyń (1913-1921) ǵylymı dárejeleri bolǵan. Ekeýi de – zańger-doktor. Alaıda olardyń akademık, professor ataqtary bolmaǵan.

Prezıdenttik bılikte eń uzaq bolǵan Franklın Delano eken. Rýzvelt (1933-1945) – úsh tolyq merzimge AQSh pre­zıdenti bolǵan tuńǵysh saıasatker. Al eń qysqa merzimge prezıdent bol­ǵan – Ýılıam Genrı Garrıson. Ol 1841 jyly nóserlep jaýǵan jańbyrǵa qaramastan, eki saǵattyq ınaýgýrasııa kezinde tapjylmaı turǵandyqtan, sýyq tıgizip alǵan. Ol prezıdenttik bılikke kiriskennen keıin 32-shi kúni ókpege tıgen sýyqtan qaıtys bolǵan.

AQSh-tyń 11 prezıdenti – áskerı ortadan shyqqan general shendiler. Olardyń qatarynda – Djordj Vashıng­ton, Endrıý Djekson (1829 – 1837), Ýılıam Genrı Garrıson, Zakarı Teılor (1849-1850), Franklın Pırs (1853-1857), Sımpson Grant (1869 -1877), Ratford Berchard Heıs, (1877-I88I), Djeıms Abram Garfıld (1881), Chester Alan Artýr (1881-1885), Bendjamın Garrıson (1889-1893) jáne Dýaıt Deıvıd Eızenhaýer (1953-1961) bar.

Amerıkalyq prezıdentterdiń ınaýgýrasııalyq sózderi qarapaıym bolyp keledi. «Men» esimdigin ınaý­gýrasııalyq sózinde qoldanbaǵan jalǵyz prezıdent – Teodor Rýzvelt. Avraam Lınkoln, Franklın Delano Rýzvelt jáne Dýaıt Deıvıd Eızenhaýer taqqa otyrar saltanat sátinde «men» sózin bir-aq ret qoldanǵan.

Amerıkalyq saıasatkerlerdiń ishinde joǵary memlekettik laýazymdardy saılanbastan atqarǵan saıası tulǵa da bar. 1973 jyldyń qazan aıynda vıse-prezıdent Spaıro Agnýdyń otstavkaǵa ketýine baılanysty ókil­der palatasyndaǵy respýblıkalyq kóshbasshy Djerald Rýdolf Ford vıse-prezıdent bolyp taǵaıyndaldy. Sol jyldyń jeltoqsan aıynda bul usynysty AQSh Kongresi maquldady. 1974 jyly tamyzda Djerald Rýdolf Ford Rıchard Nıksonnyń otstavkaǵa ketýine baılanysty avtomatty túrde AQSh prezıdenti bolyp iske kiristi. Osylaısha, Djerald Rýdolf Ford vıse-prezıdent jáne AQSh prezıdenti laýazymdaryn saılaýsyz-aq atqardy.

Vashıngtonnyń ortalyǵyndaǵy klassısızm stılindegi ǵımarat – 1800 jyly AQSh prezıdentteriniń rezıdensııasyna aınaldy. Olar bul ǵımarat­ty 1809 jyly «Aqúı» dep atap ketti. Bul ǵımarat jaqyn mańdaǵy qyzyl kirpishten salynǵan ǵımarattarmen salystyrǵanda, sulbasy appaq bolyp kórinedi. Sondyqtan prezıdent Teodor Rýzvelt 1902 jyly ǵımaratqa resmı túrde «Aqúı» ataýyn bergen.

AQSh-ta tyıym salý týraly zańnyń bastamashysy prezıdent bolǵan. 1919 jyly AQSh Senaty prezıdent Výdro Vılsonnyń vetosyna qarsy alkogol (quramynda 0,5 paıyzdan astam alkogol bar) sýsyndardy óndirýge, tasymaldaýǵa jáne ishýge tyıym salatyn «qurǵaq» zań qabyldaıdy. Sol zańnyń bastamashylary alkogoldy áleýmettik zulymdyqtyń qaınar kózi dep sanaıtyn yqpaldy dinı birlestikter­den shyqqan. Alaıda zańdy saqtaý múm­kin bolmaǵan. Amerıkalyqtar ony ár­túrli jolmen aınalyp ótýge tyrys­qan. «Qurǵaq» zańnyń engizilýiniń negizgi nátıjesi alkogoldy jasyryn óndirýdiń keń taralýyna, jasyryn dúkender men barlardyń paıda bolýyna jol ash­qan. Qylmystyq sındıkattar zańsyz alkogol saýdasynda úlken kapıtal jınaǵan.

Memlekettik atrıbýttar sol eldiń minezin, qaýqaryn bildiredi. AQSh-tyń negizin qalaýshylardyń biri – Bendjamın Franklın jańa mem­leket­tiń eltańbasynda búrkit emes, kúr­ketaýyqty beıneleýdi usyn­ǵan. Birin­shiden, búrkitter búkil álem­de kez­desedi, al kúrketaýyq – taza amerı­kalyq qus. Ekinshiden, Franklın atap ótken­deı, «búrkittiń moraldyq qasıetteri kúmándi, óıtkeni ol jyrt­qyshtyqpen ómir súredi».

AQSh Qarýly kúshteriniń quramy general prezıdentterden góri Djon Kennedıge erekshe qurmetpen qaraıdy. Ol densaýlyǵy nashar bolǵandyqtan, áskerı qyzmetke jaramsyz dep tanyl­ǵan. Biraq ákesiniń (sol kezde Uly­brıtanııadaǵy AQSh elshisi)  yqpa­lyn paıdalanyp, 1941 jyly flot qura­ma­syna jazylyp,  japondarǵa  qarsy tor­pedalyq qaıyqtyń komandıri bolǵan.

AQSh-tyń  jańadan saılanǵan  pre­zıdenti Djo Baıden – Barak Oba­ma­nyń tusynda vıse-prezıdent bolyp, saıa­sattyń san qyrly joldarynan ótken tulǵa.

Ermek JUMAHMETULY,

jýrnalıst