Qazaqstannyń tarıh ǵylymy keńestik kezeńde qalyptasty. Árıne, tarıhshylar eńbekterinde sol dáýirdiń áseri boldy. Kommýnıstik ıdeologııa qazaq ta­rıhyn obektıvti shyndyq turǵysynan ashyp kórsetýge múddeli bol­ǵan joq. Soǵan qaramastan jańadan ashyl­ǵan ınstıtýtta qyzmet jasaǵan tarıh­shy­­lar el tarıhynyń qupııa betterin ashýǵa, tarıhı shyndyqty halyqqa jet­kizýge tyrysty. Qazaqtyń kásibı ta­rıhshysy Ermuhan Bekmahanov Ke­nesary Qasymuly bastaǵan ult-azat­tyq kóterilistiń shyndyǵyn jazǵany úshin aıyptaldy. Bek Súleımenovke de taptyq, partııalyq prınsıpten aýyt­qydy dep kiná taqty, sottady. Osyn­daı qýdalaýlarǵa qaramastan qazaq tarıhshylary Aqaı Núsipbekov, Álkeı Marǵulan, Manash Qozybaev, Ramazan Súleımenov, Keńes Nurpeıisov, Grıgorıı Dahshleıger, t.b. ǵalymdar qazaq halqynyń tarıhyn keshendi zertteýge qol jetkizdi. Qazaq tarıhshylary KSRO-nyń qatal tártipteri zamanynda-aq qazaq jeri álemdik órkenıettiń quramdas bólshegi bolǵandyǵyn, qazaq halqynyń álem halyqtarymen birge tereń tarıhy men memlekettiligi bolǵanyn dáleldep ketti. Sondyqtan Tarıh ınstıtýtynyń negizin salǵan aǵa býyn tarıhshylarǵa eshbir ókpe aıta almaımyz. Olar Qa­zaqstan tarıhyn tolyqqandy zertteý jumystaryn bastap, neni jáne qalaı jazý kerektigin kórsetip bere aldy. Men de fılosofııalyq turǵydan arǵy tegimiz tý­raly zertteýler júrgizip, kóshpendi ómirdi biraz zerdelep kórdim.

Qazaqstan tarıhshylarynyń bú­gingi býyny osy ardagerler jasaǵan dástúrdi jalǵastyryp jańa beleske, zamanaýı tarıh ǵylymdarynyń talaptaryna saı deńgeıge kóterýge mindetti. Eń basty talap – obektıvti tarıhı shyndyqty ashý, kórsetý jáne dáleldeý. Ekinshi dú­nıejúzilik soǵys júrip jatqan kezde Qazaqstanda jeke Tarıh, arheologııa jáne etnografııa ınstıtýtynyń qurylýy beker emes. Bul sharanyń jalpymemlekettik, jalpyulttyq mańyzy zor bolatyn. KSRO basshylyǵy tarıh ǵylymy men halyq­tyń tarıhı sanasyn tárbıeleý­diń memleket tutastyǵyn, halyqtyń saıası birligin qamtamasyz etýdegi rólin jaqsy túsindi. Ásirese KSRO qu­ramyndaǵy halyqtardyń ózara dos­tyq tájirıbesi, ortaq maqsat-murat­tary, birlesken sharýashylyǵy, al­daǵy mindetteri, kommýnıstik qury­lysty damytý máseleleri birinshi ke­­zekke shyqty. Halyqtyq tarıhı kon­teksinde onyń otarlaý saıasatyna qar­sy azattyq kúresteriniń jarqyn betteri de sóz boldy. Árıne bıliktegi Kom­partııa, Keńes halyqtarynyń tarı­hyn marksıstik, taptyq metodo­logııa turǵysynan zertteýdi kún tártibine qoı­dy. Kommýnıstik ıdeo­logııa prın­sıpterine sáıkes kelmeıtin tarıhı faktiler aıtylmady, burmalandy nemese teriske shyǵaryldy. Sondyqtan keńestik dáýirdegi tarıh ǵylymynda «aq tańdaqtar» (zerttelmegen oqıǵalar) tym kóp boldy.

Shyndyǵynda halyqtyń tarıhı jady, tarıhı sanasy – asa qýatty sýbek­tıv­ti faktor. О́z halqynyń da­­mýy­nyń kezeń­derin, joldaryn basynan keshirgen aýyrt­­pa­shylyqtaryn, qaıǵy-qasiretin, jeńis­teri men jeńilisterin bilgen, olarǵa obek­tıvti baǵa bere alatyn adamdary bar elder ǵana básekege qabiletti. Ondaı halyq­tar tarıhtan durys sabaq alady, qatelikterin jyldam túzeıdi, Otanyn, elin, jerin qorǵaýǵa ár kez daıyn bolady. Ekinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde KSRO-ny bılegen stalındik top osy qubylystyń mańyzy men mazmunyn uqty. Kompartııa bıligi qazaq halqynyń tarıhı damýyn­ zertteýdiń qajettiligin sezindi. Qa­zaq halqyn sosıalıstik, kommýnıstik qurylysqa belsendi tartýdyń bir joly oǵan óz tarıhyn bilgizý, saıası-áleý­mettik dúnıetanymyn keńeıtý dep eseptedi. О́kinishke qaraı, tarıhı bilim men tanymǵa degen memleket pen qoǵamnyń zárýligi tarıhı shyndyqty tolyqqandy ashýmen, kórsetýmen ulaspady. Jumysshy taby men eńbekshi buqaranyń ómiri men talap-tilekterin qa­byspaıtyn qandaı qubylystar bol­masyn sosıalıstik qoǵamǵa jat, býr­jýazııalyq taptyń múddesine jaqyn degen kózqaras ústemdik qurdy. Taptyq prınsıpti ustanǵan keńestik tarıh ǵylymynyń aýqymy tar boldy. Ol jalpyhalyqtyq, jalpyulttyq múd­delerdi tolyqqandy qorǵaı almady. Sonymen qatar proletarlyq ınter­nasıolızm prınsıpinen de tarıh ǵy­lymy shyǵa alǵan joq. Ádilet pen shyn­dyq qanalǵan jumysshylar men eńbek­shi buqara jaǵynda dep eseptelindi. Ortalyqqa, Máskeý múddesine qaı­shy keletin pikirlerdiń barlyǵy antıso­vettik, antıhalyqtyq ustanymdar retin­de qýdalandy.

Táýelsiz Qazaqstan qurylǵanǵa deıin halyqtyń tarıhı bolmysy men tarıhı sanasy burmalandy, aýyr deformasııaǵa ushyrady. Qazaq halqynyń memleket­tiligi myńjyldyqtar basynda paıda bolǵandyǵy, qazaq etnosynyń obek­tıvti etnogenezi, túbi bir túrki halyq­tary odaǵy, qazaq halqynyń óneri­niń, mádenıetiniń, salt-dástúrleriniń tabıǵaty men mazmuny, otarshyl­ ım­pe­rııalardyń qazaq halqyna qar­sy júrgizgen etnosıdtik otarlaý saıasa­tynyń mán-maǵynasy, qazaq halqyna ólsheýsiz eńbek sińirgen kóptegen tarıhı tulǵalar esimderi men qyzmetteri, t.b. mańyzdy taqyryptar tarıhshylar nazarynan tys qaldyryldy. Qa­zaqqa órkenıet pen mádenıet Reseı men Batystan ǵana ákelingen, qazaq ór­kenıeti múldem bolmaǵan degen jańsaq, shyndyqtan alshaq tarıh ǵy­lymy ústemdik quryp keldi. Batys­tyq basymdylyqtar qoǵamdyq sanada birinshi orynda turdy. Qazaq tili, tarıhy men mádenıeti «ekinshi sortty» qun­dylyqtar retinde taıyz qabyldanýy qazaq halqynyń ulttyq belgileriniń kómeskilenip, margınaldanýyna jol ash­ty. Halyqtyń sanasy, oıy, tarı­hı jady máńgúrttengeni aqıqat. Qazaq halqynyń tarıhı sanasyndaǵy daǵdarysy ulttyq rýhanı aýrýǵa ulasty.

Táýelsiz Qazaqstan qurylǵan kún­nen bastap qazaq halqyn, barsha qazaq­standyqtardy otarlyq sanadan tazartý jumysy bastaldy. «Batpandap kir­gen aýrý mysqaldap shyǵady» degen halyq maqalyn osy qubylysqa qatysty aıtýǵa bolady. Sanany, tarıhty, mádenıetti otarsyzdandyrýdyń kúrdeli úderisi bastaldy. О́kinishke qaraı, áli de halyqtyń basym bólshegi otarlyq sanadan qutyla almaı otyr. Osy jaǵdaı qazaq ulty ókilderiniń birshama qomaqty bólsheginiń óz ana ti­lin bilmeýinen, qazaq halqynyń ulttyq gýmanıstik dástúrlerinen maqurym qalýynan, qazaqstandyq otanshyldyq psıhologııasynyń álsizdiginen, ekolo­gııalyq mádenıettiń tómendiginen, t.b. aýyt­qý qubylystarynan anyq baı­qalý­da. El halqy tastúıin, birtutas Qazaq­stan memlekettiligi ıdeıasy tóńi­reginde toptasýynyń álsiz, bılik pen halyqtyń arasyndaǵy túsinýshiliktiń nashar bolýynyń, bılik pen halyq­tyń arasyndaǵy qaıshylyqtyń oryn alýynyń jáne etnosaralyq janjal­dar­dyń sebepteri men túp tamyry osynda.

Sondyqtan Qazaqstan halqynyń tarıhı sanasyn tárbıeleýdiń memlekettik mańyzy zor. Tarıhı bolmys pen tarıhı sana – memleket tutastyǵynyń kepili bolatyn qubylystar qatarynda. Memlekettiń kúsh-qýaty belgili dárejede halyqtyń tarıhı sanasynyń, saıası mádenıeti men rýhanılyǵyna táýeldi ekendigin eshýaqytta umytpaýymyz kerek. Damyǵan memleketterdiń barlyǵy óz hal­qynyń durys, shyndyqqa negizdelgen tarıhı sanasynyń tárbıe­lenýine erekshe nazar aýdaratyny son­dyqtan.

Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etno­logııa ınstıtýty el halqynyń tarıhyn tereń zertteý arqyly onyń durys baǵyttaǵy tarıhı sanasy men tarıhı jadyn qalyptastyrý jolynda qyzmet etýde. Instıtýt maqsaty – Qazaqstan Respýb­lıkasynyń egemendigin nyǵaıtýǵa óz yqpalyn tıgizetin tarıh ǵylymy salasyndaǵy irgeli ǵylymı zertteýlerdi júrgizý. Sonymen qatar ult­taný (etnologııa), antropologııa, tarıhnama jáne derektaný ǵylymdarynyń zertteý arnalaryn keńeıtý.

Qoǵamnyń qarqyndy damýy talap­taryna sáıkes Qazaqstan bıligi de ǵy­lymdy jan-jaqty damytýdy qolǵa alý­dyń qajettiligin erekshe sezinip otyr. Prezıdent Q.Toqaev ǵylymdy qar­­jylandyrýdy kóterýdi Úkimetke tapsyr­dy. Aldaǵy birer jylda ǵylymǵa bólinetin qarjy artady. Qazaqstan ǵylymdary elimizdiń ekonomıkalyq-áleý­mettik jańarýyna, tarıhy men máde­nıetiniń órkendeýine baılanys­ty ózekti problemalardy ózderi tolyq­qandy zertteýge múmkindik alady degen sóz. Prezıdent Q.Toqaev qazaq ǵy­ly­myn qaıtadan atqa qondyrý isin qolǵa alýda. Sebebi Qazaqstannyń damýy máselelerin qazaq ǵalymdary te­reń biledi, túsinedi jáne zertteı alady. Prezıdentimiz Qa­zaqstan qoǵa­mynyń ǵylymı turǵydan sheshiletin máse­lelerin shetel ǵalymdary men sarap­shylarynyń qolyna berip qoıýdy toq­tatatyn mezgil jetti dep esepteıdi. Prezıdenttiń bul ustanymyn Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń Ǵy­lym ko­mıteti tikeleı oryndaýǵa kiris­ti. Osyǵan deıin ǵylymı jobalardy mem­­lekettik granttarmen zertteý konkýrsy 3 jylda bir ret jarııalanatyn bolsa, endi konkýrstyq granttardy ıemdený úshin bolatyn shara jıi jarııalanatyn boldy. Onyń ústine jas ǵalymdarǵa arnalǵan ǵylymı grant­tar konkýrsy da ár jyl saıyn ótki­ziledi. Demek, jumys isteımin, ózekti ǵylymı taqyrypty zertteımin degen ǵalymdar úshin dańǵyl jol ashylǵany aqıqat. Ǵalymdar qaýymdastyǵy Pre­zıdent Q.Toqaevtyń ǵylymda ustan­ǵan jańa saıa­satyn tolyq qýattaıdy. Olar Qa­zaq­stan tarıhynyń zerttelmegen «aq­tańdaqtaryn» tolyqtyrýǵa belsen­di kirisýde. Qazir qazaq halqynyń mem­lekettiliginiń qalyptasýy men damýy máselesi, Altyn Orda handyǵynyń Eýra­zııadaǵy túrki halyqtarynyń taǵdyryna yqpaly, ult-azattyq kúrester tarıhy, qazaq ultynyń etnogenezi, otarshyl ımperııalardyń Qazaqstannyń damýyna tıgizgen yqpaldary, qazaq halqynyń etno­demografııalyq damýy sııaqty ózek­ti máseleler keshendi zerttelý ústinde.

Meniń Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologııa ınstıtýty týraly ja­zýym­nyń erekshe sebebi bar. Bul ıns­tıtýt meniń taǵdyryma áser etti. 1949 jyly men Tarıh ınstıtýtynyń joldamasymen KSRO ǴA Fılosofııa ıns­tıtýtyna aspırantýraǵa tústim. Qazaq­standa ol kezde fılosofııa ǵylymy qalyptaspaǵan edi. Tarıh ınstıtýty quramynda birneshe ǵylymı jumys isteıtin bólim ǵana boldy. Men osy ıns­tıtýtta júrip belgili qazaq tarıhshylary S.Pokrovskııdiń, A.Marǵulannyń, E.Bekmahanovtyń, B.Súleımenovtiń, G.Dahshleıgerdiń áńgimelerin estip, eńbek­terin kórip kóp úlgi-ónege, bilim jı­naq­tadym. Máskeýde ǴA aspırantýrasyn oqyp júrgende osy bilim arqasynda aldyńǵy qatarly fılosoftar arasyna tez sińisip kettim.

Tarıh ınstıtýtynda maǵan erekshe jaqyn bolǵan azamattyń biri, sol kezde jas ǵalym G.F.Dahshleıger bolatyn. Ol ınstıtýttyń ǵalym-hatshysy retinde kúndelikti jumystardy uıym­das­tyratyn. О́zi birtindep bilimdi, al­­­ǵyr ǵalymdar qataryna qosyldy. Kún­diz ınstıtýt jumysymen júrse, tún­de ǵylymmen aınalysatyn naǵyz ǵalym bolatyn. Men Máskeýden dıs­ser­tasııa qorǵap qaıtyp kelgenimde Grıgorıı Dahshleıger Qazaqstanǵa tanymal ǵalym bolypty. Instıtýt ujymy G.F. Dahshleıger sııaqty ondaǵan ǵalym­dardy daıyndap, Qazaqstannyń tarıh ǵylymynyń damýyna ólsheýsiz úles qosqany aqıqat.

Búgingi tańda Tarıh jáne etnologııa ınstıtýty sol dástúrdi jalǵastyrýda. О́zim ınstıtýtqa jıi baryp turamyn. Ujymmen onyń atqaryp jatqan ǵylymı jumystarymen jaqsy tanyspyn. Ins­­tıtýt uıymdastyrǵan kóptegen ǵy­lymı sharalarǵa qatysyp, baıandamalar jasap júrmin. Sondyqtan 75 jyl tol­ǵan ǵylymı mekemeniń jaǵdaıy men bolashaǵy týraly gazet oqyrmandarymen oı bólisip otyrmyn.

Sońǵy jyldarda ınstıtýt ujymy Qazaq­stannyń tarıh ǵylymyn damytýǵa eleýli úles qosty dep batyl aıtýǵa bolady. Osy merzim aralyǵynda ınstıtýt ǵalymdary kóptegen monografııalyq zertteýler, birtalaı tarıhı qujattar jınaǵyn jarııalapty.

Memlekettik qarjylandyrý 2017 jyldyń maýsym aıymen salystyrǵanda 30 esege kóbeıdi. ǴZI retinde Tarıh jáne etnologııa ınstıtýty tolyqqandy qyz­­met atqaratyn, ózine memleket pen qo­ǵam júktegen talaptardy oryn­daý­ǵa qabiletti, el halqynyń tarıhı sanasy men jadyn tárbıeleýge qol jet­kizgen, ǵylymı aınalymǵa aýqymdy jańa­lyqtary bar aqparattar men qujattar en­gizýge qabiletti ǵylymı mekemeler qa­taryna qosyldy. Árbir atqarylatyn joba Qazaqstan tarıhynda mańyzy zor taqyryptarǵa arnaldy. Instıtýt ǵalymdary Qazaqstan tarıhyndaǵy Uly Dalanyń orny men róline qatysty «Qazaqstannyń kıeli geografııasy» taqy­rybyn, О́zbekstan jerindegi qazaq hal­qynyń kıeli jerlerin, qabirler men mavzoleılerde qoıylǵan eskertkish tas­tar tarıhyn, kóshpeli qazaq qoǵamynyń erekshelikterin zertteýde. El tarıhynda tuńǵysh ret «Qazaqstan tarıhy ensıklopedııasy» jobasy qolǵa alyndy. Árqaısysy 900 betten turatyn úsh tomy baspadan shyǵaryldy. Kásibı tarıhshylar men tarıhqa qumar áleýmet úshin bul ujymdyq eńbektiń bereri óte kóp. Júzdegen taqyryp tarıh ǵylymynyń sońǵy jańalyqtaryna sáıkes jazyldy. Keıingi 2-3 jylda ınstıtýt ǵalymdary Alash qozǵalysy, Qazaqstan Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta, kóshpeli qazaq qoǵamy, saıası qýǵyn-súrgin, asharshylyq, Reseı qazaqtary tarıhy men mádenıeti sııaqty ózekti tarıhı máselelerdi ke­shendi jáne tereń zertteý jumystaryn qol­ǵa alýda.

Kúrdeli tarıhı máselelerdi zertteýge ınstıtýttyń kadrlyq qýaty da jetkilikti. Qazir munda 68 qyzmetker jumys isteýde. Olardyń 1-eýi – UǴA akademıgi, 1-eýi – UǴA korrespondent-múshesi, 12-si – ǵylym doktory, 19-y – ǵylym kandıdaty, 4-eýi – PhD.

Instıtýttyń kadr qýatynyń nyǵaıýy onyń jumysyn negizgi salalardyń bar­lyǵynda pozıtıvti yqpalyn kú­sheıt­ti. Ǵylymdaǵy jetistikterdi jan-jaqty aıttyq. Sonymen qatar 3 jylda 100-den astam JOO, ǵylymı jáne má­denı mekemelermen yntymaqtastyq tý­raly kelisimsharttarǵa qol qoıyldy. Ins­tıtýt áriptesteriniń arasynda Uly­brıtanııa, Polsha, Ýkraına, Reseı, Mol­dova, Vengrııa, Qytaı, Qyrǵyzstan, Be­larýs, О́zbekstan memleketteriniń ǵylymı mekemeleri bar. Osy merzim ara­lyǵynda 80 ǵylymı konferensııa­, dóńgelek ústel ótkizildi. Qazaq­tar orna­las­qan shetel aımaqtaryna bir­neshe et­nografııalyq ekspedısııa uıym­das­tyryldy. Instıtýt «Otan tarıhy», «edu.e-history.kz» jýrnaldaryn úzbeı shyǵaryp keledi. Bul jýrnaldardy «Ssopus» bazasyna engizý maqsatynda ju­mystar belsendi túrde júrgizilýde. 2017 jyldan bastap ınstıtýttyń saıty 6 tilde – qazaq, orys, aǵylshyn, nemis, túrik, fransýz tilderinde qyzmet etip jatyr. Instıtýttyń «Jas ǵalymdar» keńesi 2018 jyly Qazaqstandaǵy eń úzdik «Jas ǵalymdar» keńesi ataǵyna ıe boldy. Bul qýanyshty jańalyqtardy da estip, kózben kórip otyrmyn.

Sońǵy 3 jylda atqarylǵan ister qo­maqty. Instıtýt uıymynyń aldynda turǵan mindetter tipten mańyzdy. Prezıdent eskertkendeı Sh.Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologııa ınstıtýty uıymynyń ǵylymı ónimderi halyq oqıtyn, qoǵam damýyna yqpal jasaıtyn, el halqynyń tarıhı sanasy men mádenıetin kóteretin shynshyl, parasatty eńbekter bolady.

Men  Máskeýde aspırantýrany­ aıaqtap, kandıdattyq dıssertasııa qorǵap, Tarıh ınstıtýtyna qaıta oralǵanymda, ıns­tıtýtta eki fılosofııa ǵylymdarynyń kandıdaty jumys atqaryp júr edi. Biri – fılosofııa ǵylymdary kandıdaty Marııam Qojamuratova, ekinshisi soǵys ardageri, fılosofııa ǵylymdarynyń kandıdaty Qasym Beısembıev bolatyn. Menimen úsheý boldyq. 1954 jyldyń naýryz aıyn­da fılosofııa jáne zań ǵy­lymdary mamandaryn biriktirip «Fılosofııa jáne quqyq» bólimi ashyldy. Fılosofııa mamandary soǵan aýys­ty.

Bul kúnderi Fılosofııa – óz aldyna ǵylymı-zertteý ınstıtýty. Kóptegen ǵalymdar ósip shyqty.

Tarıh, arheologııa jáne etnografııa ınstıtýtynan Arheologııa ınstıtýty óz aldyna jeke shyqty.

Tarıh – bárimizge ortaq babalar ómiri. Sondyqtan Sh.Ýálıhanov atyn­daǵy Tarıh jáne etnologııa ınstıtýty bári­mizge bir­deı qymbat. Meniń ǵylym­daǵy jolym Tarıh ınstıtýty arqyly ashylǵanyn umyt­paımyn.

Instıtýtta jaqsy shyǵarmashylyq jolmen myqty ujym qalyptasty. Bilgir ǵalym, Ulttyq ǵylym akademııa­synyń korrespondent-múshesi Zııabek Qabyl­dınov kelgeli kúrdeli jolmen jumysyn bastaǵan Tarıh jáne etnologııa ınstıtýtyna qoǵamdyq ǵylymdar salasynda alda bolyp, tabystarǵa jete beretinine senimim mol demekpin.

Dosmuhamed KIShIBEKOV,

UǴA akademıgi