Elbasy júzege asyrǵan bastama

Ýaqyt talabynan týǵan bastama

Mundaı jaǵdaıda jańa táýelsiz memleketterdiń aldynda óz ulttyq bolmysyna negizdelgen memlekettiligin ornatý, saıası jáne qoǵamdyq-ekono­mı­kalyq damý modelin tańdaý sekil­di mańyzdy mindetter turdy. Son­daı-aq memlekettik táýelsizdik jáne ege­men­diktikpen qosa, aýmaqtyq tutas­tyq pen ulttyq múddelerdi qorǵaý, aı­maq­t­yq qaýipsizdikti qamtamasyz etý maq­­­­sa­tynda qolaıly jaǵdaıdy qalyp­tas­­­ty­rý jáne ári qaraı halyqaralyq qo­ǵam­­dastyqqa ıntegrasııalaný sııaqty ózekti máselelerdi sheshý qajet bolatyn.

Halyqaralyq koordınattar júıe­siniń túbegeıli ózgerýi memleketterdi jańa ekijaqty jáne kópjaqty format­tarda ózara yqpaldastyq pen ynty­maqtastyqtyń jańa joldaryn izdeýge májbúr etti. Aımaqtyq deńgeıde ózara yqpaldastyqtyń jáne qaýipsizdikti qam­tamasyz etýdiń tıisti tetikterin qa­lyp­tastyrmaı qarqyndy jahandaný jaǵdaıynda eldiń turaqty ishki damýy­na qol jetkizý ońaıǵa soqpaýshy edi.

Mundaı alasapyran jaǵdaıda Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy Nursultan Nazarbaev syrtqy saıa­satta kópvektorly jáne kópjaqty dıp­lomatııa qaǵıdattaryn ilgeriletýge ba­tyl baǵyt alyp, aımaqtyq jáne ǵa­lam­­dyq deńgeıde beıbitshilik pen qaýip­sizdikti qoldaýǵa baǵyttalǵan birqa­tar halyqaralyq bastama kóterdi. Azııa­daǵy ózara is-qımyl jáne senim shara­­lary jónindegi keńesin (Azııa Keńesi) qurý týraly usynys sonyń biri edi.

Elbasy Nursultan Nazarbaev halyq­aralyq qoǵamdastyqqa Azııada óńirlik qaýipsizdikti qamtamasyz etetin tıimdi ári ámbebap qurylymynyń negizin qa­laý týraly usynysty alǵash ret 1992 jyl­­­ǵy BUU Bas Assambleıasynyń 47-shi sessııasynyń minberinde jarııalady. Qazaq­stannyń Tuńǵysh Prezıdenti atal­­ǵan bastamanyń maqsaty Azııada bu­­rynǵy sátsiz áreketterdi eskere oty­­­ryp jáne basqa kontınenttermen salys­­tyr­­ǵanda buryn-sońdy bolmaǵan ujym­­dyq qaýipsizdikti qamtamasyz etýdiń biryń­ǵaı tetigin qurý ekendigin atap ótti.

Qazaqstandyq ǵalym Kárimjan Shákirovtiń aıtýynsha, «Qazaqstannyń bul bastamasynyń negizgi maqsaty – Azııa­da yqtımal áskerı qaýipter deń­geıin naqty tómendetýge baǵyttal­ǵan, sondaı-aq árbir qatysýshysy qorǵa­latyn, al onyń qaýipsizdigine halyq­ara­lyq-quqyqtyq sharalar kesheni kepildik beretin qaýipsizdik júıesin qurý».

90-jyldary Syrtqy ister mınıstri Qasym-Jomart Toqaev bas­taǵan qazaqstandyq dıplomattar Tuńǵysh Prezıdent Nursultan Nazar­baevtyń bastamasyn júzege asyrý jolynda orasan zor eńbek atqarǵan bolatyn. 1999 jylǵy 14 qyrkúıekte Almaty qalasynda ótken Azııa Keńesi Syrtqy ister mınıstrleriniń birinshi kezdesýi barysynda qabyldanǵan Azııa Keńesiniń múshe memleketteri arasyndaǵy qarym-qatynastardy retteıtin Qaǵıdattar deklarasııasy prosestiń keleshektegi damýynyń negizin qalaǵan alǵashqy resmı qujatqa aınaldy.

Atalǵan deklarasııada forýmnyń múshe memleketteri BUU Jarǵysynyń maq­sattary men qaǵıdattaryna óz beıin­diligin rastady. Sondaı-aq onda halyq­aralyq quqyqtyń jalpyǵa birdeı tanyl­ǵan qaǵıdattary kórinis tapty. Keńes­ke múshe barlyq memleketterdiń ege­men­digi men quqyqtaryn qurmetteý, aýmaq­tyq tutastyqty saqtaý jáne bir-biri­niń ishki isterine aralaspaý eskerildi. Daý­lardy beıbit jolmen retteý, kúsh qol­daný­dan bas tartý, qarýsyzdaný jáne qarý­lanýdy baqylaý máselesi de kór­setildi. Saýda-ekonomıkalyq, áleýmet­tik, mádenı jáne gýmanıtarlyq salalar­daǵy yntymaqtastyq, BUU jáne halyqaralyq quqyq qaǵıdattaryna sáıkes adamnyń negizgi quqyqtaryn qurmetteý mindetteldi.

Azııadaǵy ózara is-qımyl jáne se­nim sharalary jónindegi keńes quryl­ǵany­nan bastap jıyrma jyldan astam ýa­qyt ishinde basqa óńirlik uıymdarmen qa­tar jalpyazııalyq qaýipsizdik arhıtek­týrasynda laıyqty oryn alǵany daý tý­dyrmaıdy. Azııa Keńesi senim men yn­tymaqtastyqty nyǵaıtý arqyly Azııa­daǵy beıbitshilik, qaýipsizdik pen tu­raq­tylyqty qamta­ma­syz etýge baǵyttalǵan tıimdi halyq­aralyq forým retinde tanyldy.

Nursultan Nazarbaevtyń Keńesti qurý jónindegi bastamasyn Azııa el­deri­niń kópshiligi, sondaı-aq BUU jáne basqa bedeldi halyqaralyq uıym­dar bir­den qoldaǵan bolatyn. Búgin­gi tańda Forým Tynyq muhıtynan Jeror­ta teńizine deıin, Oraldan Úndi mu­hıtyna deıin 27 memleketti biriktiredi. Budan bólek, 9 memleket pen BUU, EQYU, Arab memleketteriniń lıgasy, sondaı-aq birqatar halyqaralyq uıym baqylaýshy mártebesine ıe. Shan­haı yn­ty­maqtastyq uıymymen (ShYU), ShYU Aımaqtyq terrorızm­ge qarsy qury­lymymen (ShYU ATQQ), Ekono­mıka­lyq yntymaqtastyq uıymy­men (EYU), BUU Esirtki jáne qylmys bo­ıynsha basqarmasymen jáne Qazaqstan halqy Assambleıasymen áriptestik kelisimder jasaldy.

Azııa Keńesiniń negizin qalaýshy ma­ńyz­dy qujat – Almaty aktisi 2002 jyly Azııa Keńesiniń Birinshi sammıti bary­synda memleketter jáne úkimetter basshylary tarapynan qabyldandy. Qujat búginde Keńestiń Jarǵysy sanalady. Bul tarıhı qujatta múshe memleketter Azııada ortaq jáne myzǵymas qaýipsizdik keńistigin qurý týraly sheshimin jarııalady. Barlyq memleket beıbit qatar ómir súredi jáne olardyń halyqtary beıbitshilik, qaýipsizdik pen damý birin-biri tolyqtyryp, nyǵaıtady degen oıǵa kámil senimin bildirdi.

Azııalyq kópjaqty dıplomatııa tarıhyndaǵy biregeı qujat – «Azııa Keńesiniń senim sharalary katalogynda» múshe memleketterdiń ózara is-qımyly úshin tıisti ólshemder bekitildi.

Azııa keńesiniń basty artyqshylyǵy – qaýipsizdik máselelerin jan-jaqty qamtý. Bul bes aýqymdy baǵytty qam­tıdy: áskerı-saıası, jańa qaýip-qater­lermen kúres, ekonomıkalyq, qorsha­ǵan or­­tany qorǵaý, gýmanıtarlyq qaýip­siz­­dikti qamtamasyz etýden tur­ady. Fo­rým múshe memleketteriniń arasyn­da­ǵy ózara is-qımyl salalarynyń sany dáıek­ti túrde ulǵaıyp keledi. Olarǵa ekolo­gııa, týrızm, bilim berý, jastar saıa­saty, shaǵyn jáne orta bıznes, aýyl sharýa­shylyǵy, jańa qaýip-qaterlerge qar­sy is-sharalar, sonyń ishinde kıber qy­lmystar men jańa vırýstardyń tara­lýy jáne terrorızm men zańsyz esirtki aı­na­lymyna qarsy kúres syndy máseleler kiredi.

Senim sharalarynyń is júzinde iske asyrylýyn baqylaıtyn úılestirýshi jáne teń úılestirýshi memleketter anyq­taldy. Múshe memleketter senim sha­ralaryn erikti jáne kezeń-kezeń­men iske asyrýǵa ýaǵdalasty. Bar­lyq sheshim Keńes sheńberinde ınklıý­zıvtik jáne kemsitpeýshilik qaǵı­dat­taryn qamtamasyz etetin konsensýs negizinde qabyldanady.

Azııa Keńesiniń qurylǵannan beri bes Sammıti jáne alty Syrtqy ister mı­nıstrleriniń kezdesýi ótti. Bul múshe memleketterdiń saıası turǵydan Forým prosesine belsendi qoldaýynyń kóri­nisi. Azııa Keńesi tóraǵalyǵy laýazy­myn Qazaqstan (2002-2010 jyldary), Túrkııa (2010-2014 jyldary), Qytaı (2014-2018 jyldary) jáne Tájik­stan (2018-2020 jyldary) kezeń-kezeń­men alǵan bolatyn. Forýmnyń uıym­dyq qu­rylymy qalyptastyryldy jáne onyń sheńberinde qaýipsizdik sala­syn­daǵy keń aýqymdy máselelerdi qamtı­­tyn saıası konsýltasııalary turaq­ty túrde ótkiziledi. Azııa Keńesi­niń ıns­tıtýttary Jastar keńesi men Isker­lik keńes tıimdi jumys isteıdi jáne Bız­nes forým men Úkimettik emes uıym­dar forýmynyń otyrystary jú­ıeli túrde uıymdystarylady. Azııa Keńe­siniń turaqty hatshylyǵy Nur-Sul­tan qalasyndaǵy zamanaýı EKSPO kesheniniń ǵımaratynda ornalasqan. 

 Tabysty tóraǵalyq

2020 jyly Qazaqstan Azııa Keńesi tór­aǵalyǵyna ekinshi márte taǵaıyn­da­lyp, jıynnyń keleshektegi damýyna qatysty kózqarasymen bólisti. Osy­laı­­sha, bıylǵy 12 qazanda Nur-Sult­an qa­lasynda ótken Azııa Keńesiniń Syrt­­­qy ister mınıstrleriniń 6-shy kez­­de­sýine qatysqan delegasııa basshy­lary­­­men ótken kezdesýi bary­syn­da Pre­zı­dent Qasym-Jomart Toqaev bir­qatar naqty basymdyqtardy atap ótti.

Birinshiden, Azııa Keńesiniń kele­shektegi ınstıtýsıonaldy damýy. Azııa Keńesin óńirlik qaýipsizdik jó­nindegi tolyqqandy halyqaralyq uıymǵa aınaldyrý týraly usynysty buǵan deıin Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti 2012 jyly bastamanyń 20 jyldyǵyna oraılastyrylǵan Azııa Keńesi Syrtqy ister mınıstrleriniń 4-shi mereıtoılyq kezdesýi barysynda usynǵan bolatyn.

Tóraǵalyq atalǵan usynysty ártúrli deńgeıde júıeli túrde Keńes sheń­berinde talqylaýdy uıymdastyrady. Hat­shylyq, óz tarapynan, tóraǵalyqqa qol­ǵabys kórsete otyryp, qajetti taldaý-sa­rap­tamalyq jumys júrgizip keledi.

Qazaqstannyń tóraǵalyǵy barysynda ótken sońǵy Azııa Keńesiniń Syrtqy ister mınıstrleri 6-shy kezdesýiniń nátıjesinde mańyzdy qujattar qabyldandy: Azııa Keńesiniń Senim sharalarynyń jańa nusqasy, Azııa keńesiniń jańadan qurylǵan keńesshi organ – Alqamandar alqasy erejesi jáne Taldaý ortalyqtary forýmynyń erejesi.

 Azııa qaýipsizdiginiń kepili

Keıingi jyldary ótkizilgen Sammıt­ter men Syrtqy ister mınıstr­leri­niń kez­desýleri barysynda Azııa Keńesine múshe memleketter keń aýqymdy másele­lerin talqylaý dıalogyna belsen­di qatysa otyryp, halyqaralyq qoǵamdas­tyqtyń is-áreketteri men retteýin talap etetin jańa qaýip-qaterler men syn-tegeýrinderge, aımaqtyq máselelerge erekshe nazar aýdaryp keledi.

Azııa Keńesi prosesiniń negizin salýshy el retinde Qazaqstan jıyndy birtindep, alaıda dáıekti túrde halyq­aralyq uıymǵa aınaldyrýdy usynady. Bul óz kezeginde qurlyqtyq jáne ja­han­dyq qaýipsizdik máselelerindegi Ke­ńes­tiń rólin odan ári nyǵaıtýǵa, senim sharalaryn iske asyrýdyń tıimdi­ligin arttyrýǵa jáne Azııa Keńesi qural­daryn jańa mindetterdi sheshýge beıimdeýge ákeledi.

Tanymal qazaqstandyq sarapshy Murat Laýmýlınniń pikirinshe, «búgingi tańda Azııa Keńesiniń aldyn­da yntymaqtastyqtyń jańa deńgeıi – preventıvti dıplomatııa men qaqtyǵys­tardyń aldyn alý máselesi tur».

Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev taıaý arada Azııa Keńesiniń aıasynda halyqaralyq medıasııany iske asyra alatyn tolyqqandy qaýipsizdik júıesin qurý perspektıvasyn atap ótti. Bul rette, Qazaqstan dıplomatııasynda mundaı medıasııa tájirıbesi bar bolǵandyqtan, ony Keńes aıasynda keńeıtý qajet.

Azııa XXI ǵasyrdyń álemdik damýdyń basty serpilis beretin kúshteriniń birine jatady, al onyń róli men máni áli de ul­ǵaıa­tyny sózsiz. Mádenı jáne etnos­tyq sanalýandylyǵymen, qarqyndy eko­no­mıkalyq damýymen jáne ózara baı­lanystyń artýymen tańǵaldyratyn planetanyń halyq kóp qonystanǵan aıma­ǵy óziniń jahandyq masshtabtaǵy jańa rólin jaýapkershilikpen qabyl­daýǵa tıis.

О́kinishke qaraı, Azııada áli de uzaqqa sozylǵan qaqtyǵystar jalǵasýda, ózara senimsizdik te joq emes. Halyqaralyq terrorızm men ekstremızm, zańsyz esirtki saýdasy men kóshi-qon, dinı jáne etnostyq tózimsizdik, ekologııalyq apattar sııaqty qazirgi zamannyń jahan­dyq máseleleri órship tur. Bul qaýip-qaterlerdi Azııa memleketteri tek ortaq ustanym qalyptastyrý arqyly ǵana sheshe alady.

Azııa Keńesin qurý týraly úndeýinen bastap ony júzege asyrýǵa deıin Keńes eleýli jolynan ótip, qazirgi ýaqyt­ta keń aýqymdy qaýipsizdik másele­leri bo­ıynsha Azııa memleketteri arasyn­daǵy ózara árekettestiktiń surany­syna ıe platforma bolyp qalyptas­ty. Azııa Ke­ńesine múshe elder Azııa halyq­tary­nyń óz bolashaǵyn aıqyndaıtyn jáne ǵalamdyq saıasatta mańyzy artyp kele jatqan qurlyqtyń halyqaralyq qa­ýip­sizdik pen yntymaqtastyqty ny­ǵaı­tý­dyń eń tıimdi joldaryn tańdaı­tyn ýaqyty keldi degen pikirmen kelisedi.

Elbasy osydan otyz jyldaı buryn bas­tamashylyq jasaǵan Azııa Keńesi alańynda múshe memleketterdiń qar­qyn­dy ózara yqpaldastyǵy álemdik qarym-qatynastardaǵy Azııanyń jańa rólin túsinýge yqpal etkeni sózsiz. 2019 jylǵy 15 maýsymda Dýshanbede ótken Besinshi sammıt deklarasııasynda Azııa Keńesi memleketteri men úkimetteriniń basshylary Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń jıynnyń negizin qalaýshy retindegi jeke rólin joǵary baǵalaı otyryp, Keńestiń damýyna qosqan eleýli úlesi úshin rızashylyǵyn bildirip jáne onyń keleshektegi Azııa Keńesiniń áleýetin art­tyrýǵa jáne Azııadaǵy beıbitshilik, qaýip­sizdik pen ózara yqpaldastyqty qam­ta­masyz etýge belsendi qatysýyn quptady. 

Bıylǵy 12 qazanda ótken Azııa Keńesi Syrtqy ister mınıstrleriniń 6-shy kezdesýinde jańadan qurylǵan keńes organy Aqylmandar alqasynyń basshysy laýazymyna Elbasy Nursultan Nazar­baevtyń kandıdatýrasy usynyl­ǵan bolatyn. Azııa Keńesi múshe memle­kett­eri Elbasynyń kandıdatýrasyn biraýyz­dan maquldady. Osynyń bári Qazaq­stannyń Tuńǵysh Prezıdentiniń Azııa qur­lyǵynda beıbitshilik pen turaqty­lyq isine sińirip kele jatqan eńbegi men úlesiniń aıǵaǵy bolsa, al Azııa Keńesiniń qazirgi áleýeti beıbitshilik pen qaýipsizdik jolynda jasalǵan umtylys pen jumsalǵan erik-jigerdiń júzege asyrylýynyń aıqyn kórinisi.

 Qaırat SARYBAI,

Azııadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary jónindegi keńestiń Atqarýshy dırektory