Prezıdent: Kaspıı – sheksiz múmkindikterge jol ashatyn teńiz

Qasym-Jomart Toqaev óz sózinde qonaqjaılyq kórsetkeni jáne sammıtti joǵary deńgeıde uıymdastyrǵany úshin Serdar Berdimuhamedovke rızashylyǵyn bildire otyryp, osy mańyzdy kezdesýdiń oflaın ótkizilýi der kezinde jáne durys bolǵanyn aıtty.

«Aqtaý tarıhı sammıtinen beri tórt jyl ótti. Osy ýaqyt ishinde álem túbegeıli ózgeristerdi bastan ótkerdi. Koronavırýs pandemııasy, geosaıası shıelenistiń kúsheıýi jáne basqa da syn-qaterler Kaspıı aımaǵyndaǵy turaqtylyq pen ornyqty damýdy qamtamasyz etý úshin kúsh jumyldyrýdyń asa mańyzdy ekenin talap etip otyr. Buryn-sońdy bolmaǵan «jahandyq daýyl» jaǵdaıynda Kaspıı teńiziniń geosaıası turǵydan ornalasýyna, baı tabıǵı resýrstaryna, sondaı-aq ońtaıly tranzıttik áleýetine baılanysty onyń mańyzy arta túsedi. Aqtaý sammıti Kaspıı mańy memleketteriniń kúrdeli ári túıtkildi máselelerdi beıbit jolmen, tatý kórshilik jáne dostyq rýhynda sheshe alatynyn búkil álemdik qoǵamdastyqqa tanytty. Kóp jylǵy kelissózderden keıin besjaqty yqpaldastyqty keshendi túrde nyǵaıtýdyń berik quqyqtyq negizin qalyptastyrǵan Kaspıı teńiziniń quqyqtyq mártebesi týraly konvensııaǵa qol qoıylǵany – sonyń aıqyn dáleli», dedi Qazaqstan Prezıdenti.

Qasym-Jomart Toqaevtyń pikirinshe, Kaspıı – paıdaly resýrstardyń mol qory ǵana emes, sondaı-aq sheksiz múmkindikterge jol ashatyn teńiz. Memleket basshysy Kaspıı mańy elderiniń áleýetin tolyqqandy paıdalaný maqsatymen yntymaqtastyqty odan ári nyǵaıtýdyń perspektıvti joldaryn belgilep berdi.

«Bizdiń búgingi basty mindetimiz – Konvensııanyń tezirek kúshine enýin qamtamasyz etý. Tórt jyl boıy osy máselege qatysty ózara tıimdi sheshimderdi izdeý jóninde aýqymdy jumystar júrgizilip keledi. Bul máseleler tikeleı ulttyq múddege baılanysty bolǵandyqtan, taraptardyń ustanymdaryna túsinistikpen qaraımyz. Biz kózdegen maqsatymyzǵa qol jetkizý úshin bar kúshimizdi salýǵa daıynbyz», dedi Prezıdent.

Qasym-Jomart Toqaev dástúrli logıstıkalyq jelilerdiń úzilýi jaǵdaıynda ózara kólik qatynasy memleketter arasyndaǵy ekonomıkalyq baılanystardyń ornyqty damýynyń jáne nyǵaıýynyń mańyzdy faktoryna aınalady dep sanaıdy. Onyń pikirinshe, Eýropa, Ortalyq Azııa jáne Qytaı arasyndaǵy tranzıttik qatynastar legin qamtamasyz etý úshin Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵytynyń róli aıtarlyqtaı artty.

«Bıylǵy bes aıdyń qorytyndysy boıynsha atalǵan baǵyttaǵy qazaqstandyq júk tasymalynyń kólemi 2,5 ese ósti. Al Kaspıı mańy elderimen aradaǵy jalpy taýar aınalymy 9 paıyzdan astam artty. Teńiz arqyly ótetin júk leginiń kólemin ulǵaıtý maqsatymen onyń aılaqtaryndaǵy ınfraqurylymdy jańǵyrtýǵa jáne teńiz flotyn keńeıtýge kiristik. Biz uıymdastyrýǵa qatysty ózekti máselelerdi birlesip, jedel sheshýimiz kerek. Bul ózara tıimdi ári birizdilendirilgen tarıfterdi ýaqytyly bekitýge, túıtkildi máselelerdi retteýge qatysty. Sonymen qatar Soltústik – Ońtústik perspektıvti dálizin odan ári damytý máselesine de erekshe kóńil bólý kerek. Ol úshin Shyǵys Azııa men Parsy shyǵanaǵy elderi arasyndaǵy eń qysqa baǵyt sanalatyn «Qazaqstan – Túrikmenstan – Iran» temirjolynyń múmkindigin barynsha paıdalanýǵa bolady», dedi Memleket basshysy.

Qasym-Jomart Toqaev aımaqtaǵy azyq-túlik qaýipsizdigin kúsheıtý máselesine arnaıy toqtaldy. Prezıdenttiń aıtýynsha, byltyr Qazaqstannyń Kaspıı mańy elderimen aradaǵy ózara azyq-túlik saýdasynyń kólemi shamamen 3,5 mıllıard dollar boldy. Onyń 70 paıyzy Reseımen qurlyqtaǵy baǵyt boıynsha júzege asyryldy.

«Qazaqstannyń Ázerbaıjanmen aradaǵy taýar aınalymy edáýir, ıaǵnı 2,3 ese, Iranmen jáne Túrikmenstanmen 2 ese artqany baıqalady. Bul jerde bizdiń joǵary sapaly bıdaı (shamamen 5 mıllıon tonnadan astam) men un (1,5 mıllıon tonnaǵa jýyq) eksportynyń úlesi zor. Osy rette 1 mıllıon tonnadan astam maıly daqyldar shyǵarýǵa qorymyz bar. Budan bólek et-sút ónimderiniń eksportyn arttyrý úshin Qazaqstannyń áleýeti mol. Memleketterimizdiń ózara saýda-sattyǵyn kúsheıtý úshin zamanaýı logıstıkalyq ınfraqurylymdy dáıekti túrde damytý qajet. Sondyqtan Kaspıı mańy azyq-túlik habyn qurýdy usynamyz. Bul shyǵyndy barynsha azaıta otyryp, ózara taýar aınalymyn arttyrýǵa múmkindik beredi», dedi Qazaqstan Prezıdenti.

Memleket basshysy Qazaqstanda azyq-túlik taýarlaryn qattaý, saqtaý jáne satý boıynsha tehnologııalyq turǵydan damyǵan júıesi bar zamanaýı kóterme-taratý ortalyqtarynyń qurylysy bastalǵanyn aıtty.

«Bul ortalyqtar men Kaspıı mańy azyq-túlik haby arasyndaǵy júıeli ıntegrasııa sharýalardyń, satyp alýshylardyń, tasymaldaýshylardyń, satýshylar men tutynýshylardyń tıimdi kooperasııasyna jańa múmkindikter ashady. Eń bastysy, jetkiziletin barlyq ónimniń satylýyna senimdi kepildik beredi», dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Sonymen qatar Memleket basshysy Kaspıı teńiziniń ekojúıesin saqtaý yqpaldastyqtyń basty baǵyttarynyń biri ekenine toqtaldy. Onyń aıtýynsha, Kaspıı jaǵalaýynyń ekonomıkalyq damýy jáne mıllıondaǵan turǵyndardyń ál-aýqaty transshekaralyq sýqoımasynyń tabıǵı ortasyn saqtaý mindetimen tyǵyz baılanysty.

«Jer qoınaýyn belsendi paıdalaný jáne resýrstardy tasymaldaý aımaq ekologııasyna qater tóndirýde. Budan bólek jahandyq jylyný jáne osyǵan baılanysty klımattyń ózgerýi sý resýrstaryna qaýip tóndirip otyr. Uzyndyǵy boıynsha Eýropada úshinshi orynda turǵan Oral ózeniniń (Qazaqstan aýmaǵynda Jaıyq dep atalady) jaǵdaıy syn kótermeıtini osyǵan dálel. О́zen sýy deńgeıiniń kúrt tómendeýi, bıoresýrstardyń azaıýy jáne jaǵalaýdaǵy ósimdikterdiń degradasııaǵa ushyraýy, sondaı-aq antropogendik ortanyń lastanýy baıqalyp otyr. Nátıjesinde sońǵy jyldary ózenniń ortasha jyldyq aǵysy úsh ese azaıdy. Bul ýyldyryq shashatyn jaıylma oryndardyń jaǵdaıyna jáne Kaspıı teńiziniń biregeı balyq resýrstarynyń kóbeıýine keri áser etýde. Biz elderimizge ortaq sý arterııasynda ekologııalyq apatty boldyrmaý úshin Reseı Federasııasymen birlesip jumys istep jatyrmyz», dedi Prezıdent.

Bul másele boıynsha qoldaý kórsetkeni úshin Reseı Prezıdentine alǵys aıtqan Memleket basshysy ózara kúsh biriktire otyryp, Jaıyq ózeniniń jaǵdaıyn jaqsartý boıynsha ortaq is-qımyl josparyn ázirleýge shaqyrdy. Odan bólek Prezıdent ortaq teńizdiń ekologııalyq máseleleri jóninde aıta kele, Kaspıı ıtbalyqtarynyń múshkil hali týraly da aıtty.

«Itbalyqtardyń qaıta-qaıta qyrylýy úlken qaýip tóndiredi. Kaspıı ıtbalyǵy – jergilikti faýnadaǵy sútqorektilerdiń jalǵyz ókili. Ol búkil teńiz aýmaǵyn meken etetin transshekaralyq bıoresýrs sanalady. Byltyr Qazaqstan men Reseı arasynda Kaspıı ıtbalyǵynyń popýlıasııasyn saqtaý jónindegi birlesken is-qımyldyń bes jyldyq josparyna qol qoıyldy. Budan bólek 1974 jyldan beri Kaspııdiń soltústiginde Qazaqstan men Reseıge tıesili qoryq aımaqtary bar. Alaıda Qyzyl kitapqa engen osy bir janýardy saqtaý maqsatynda qabyldanǵan sharalar áli de jetkiliksiz. Sondyqtan qazir biz qoryq aýmaǵyn erekshe qorǵalatyn tabıǵat aýmaǵy retinde qaıta qurý máselesin qarastyryp otyrmyz. Kaspıı mańyndaǵy barlyq memleketti Qazaqstan men Reseıdiń bastamasyn qoldaýǵa jáne oǵan qosylýǵa shaqyramyz», dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Memleket basshysy sammıtke qatysýshylardyń nazaryn Kaspıı teńizindegi bıologııalyq resýrstardy zańsyz aýlaýǵa qarsy kúresýdiń mańyzdy ekenine aýdardy. Bul rette, Prezıdent bıoresýrstardy zańsyz aýlaý, balyq ónimderin tasymaldaý, bekire tuqymdastardy zańsyz satyp alý nemese satý faktilerin atap ótti.

«Kaspıı qoınaýyn jáne onyń mańyndaǵy aýdandardy ıgerý kezinde tehnogendi apattar men tabıǵı kataklızmderdiń úlken qaýpi baryn eskergen jón. Sondyqtan apat saldarynyń aldyn alýdyń jáne olardy joıýdyń aımaqtyq mehanızmin, tótenshe jaǵdaı kezinde ózara kómek kórsetý júıesin damytý mańyzdy», dedi Prezıdent.

Memleket basshysy tyǵyz mádenı-gýmanıtarlyq yntymaqtastyqty damytý jáne «Kaspıı bestiginiń» taldaý qurylymynyń konsorsıýmyn qalyptastyrý qajet ekenin aıtty. Sonymen qatar Qasym-Jomart Toqaev Kaspıı mańy memleketteriniń syrtqy ister mınıstrleri keńesiniń jyl saıynǵy otyrysyn ótkizý jónindegi Vladımır Pýtınniń usynysyn qoldady.

«Kaspıı boıynsha yntymaqtastyqty odan ári jan-jaqty tereńdetýge qatysty búgingi aıtylǵan bastamalar sapaly ári ýaqytyly oryndalatynyna senimdimin. Qazaqstan barshamyzǵa ortaq jáne ata-babalarymyzdan mıras bolyp qalǵan berekeli qart Kaspııdiń qashanda dostyqtyń, tatý kórshilik pen ózara tıimdi yntymaqtastyqtyń teńizi bolyp qalýyna múddeli. Halyqtarymyz ben memleketterimizdiń gúldenýi jáne ilgerileýi úshin ózara erik-jiger tanyta otyryp, barshamyz osy izgi maqsatqa qol jetkizetinimizge senimdimin», dedi Memleket basshysy.

Altynshy Kaspıı sammıtinde Túrikmenstan Prezıdenti Serdar Berdimuhamedov, Ázerbaıjan Prezıdenti Ilham Álıev, Iran Prezıdenti Ibrahım Raısı, Reseı Prezıdenti Vladımır Pýtın sóz sóıledi. Forým qorytyndysy boıynsha memleketter basshylary kommıýnıke qabyldady.

Aıana Toǵanbek