Erkin Tuqymov: Álemde jas ǵalymdar úshin kúres júrip jatyr

– Prezıdenttiń Jarly­ǵy­men Qazaqstannyń strate­gııalyq zertteýler ınstıtýty osydan 29 jyl buryn 16 maý­symda quryldy. Osy ýaqyt aralyǵynda elimizdiń úzdik taldaý ortalyǵy dep tanylǵan ınstıtýt qandaı jetistikterge jetti?

– Keler jyly QSZI-dyń qu­­rylǵanyna 30 jyl tolady. Ins­­tıtýtymyzdyń 30 jyldyq mereı­toıyn laıyqty atap ótý úshin jan-jaqty daıyndalyp jatyrmyz. Bul tarıh úshin qysqa merzim bolsa da, kez kelgen taldaý ortalyǵy úshin mejeli ke­zeń. Bolashaqqa jos­parymyz kóp. 29 jylda jetken jetistigimiz de az emes.

Birinshiden, Qazaqstannyń strategııalyq zertteýler ınstıtýty – elimizdiń  myqty ári tanymal taldaý ortalyqtarynyń biri. Mysaly, 2020 jyldyń qory­tyn­dysy boıynsha Pensıl­vanııa Ýnıversıtetiniń álemdegi zertteý ortalyqtary arasynda ótkizetin jyl saıynǵy Global Go To Think Tank Index Report reıtıngi boıynsha QSZI Orta­lyq Azııanyń úzdik taldaý or­talyǵy bolyp tanyldy. Alaıda elimizdi álemdik deńgeıde tanytý úshin bizge áli de ósý kerek. Maq­satymyz – reıtıngte oryn alý emes, ǵylymı jetistikterimizdiń jemisin kórý.

Ekinshiden, QSZI – myqty saraptamalyq mektep. Biz Memleket basshysyna saraptamalyq materıaldar jazatyndyqtan, úmitkerlerge joǵary talap qoıamyz. Sol sebep­ti ınstıtýtymyzda syrtqy jáne ishki saıasat boıynsha elimizdiń myqty sarapshylary qyzmet etedi. Bizdiń eń úlken jetistigimiz adamı kapıtal ekenine senimdimin.

QSZI qazirgi tańda memle­ket­tik qyzmette, elimizdiń joǵary laýazymdarynda júrgen tanymal tulǵalardyń jolyn ashyp, bárimiz úshin ómir­lik jáne saraptamalyq sheber­lik mektebine aınalyp úlger­gen. Mysaly, ınstıtýt qabyr­ǵa­synda Senat Spıkeri Máýlen Áshim­baev, Memlekettik keńes­shi Erlan Qarın, saıasatker Ermu­ha­met Ertisbaev, belgili saıasattaný­shylar Bolat Sultanov, Alma Sul­tanǵalıeva, Zarema Sháý­kenova, Sultan Ákimbekov jáne Pre­­zı­dent Ákimshiligi, SIM, t.b. ar­­naýly memlekettik organdar­dyń qyzmetkerleri jumys istegen.

Jalpy, qazirgi tańda álemdik naryqta jáne álemdik ǵylym­da qarjy jaǵynan tapshylyq joq. Barlyq elde talantty, isker jastarǵa suranys bar. My­saly, álemdegi úzdik zertteý meke­­meleriniń biri Massachýsets teh­no­logııalyq ınstıtýty túr­li shyǵarmashylyq jobany iske asyratyn kreatıvti jas ǵa­lymdardy tartý úshin qo­maq­ty qarajat bóledi. Olar «Bizdiń problemamyz aqsha emes, bizdiń problemamyz – talantty ǵalymdardyń joqtyǵy. Biz jastardy álemniń túkpir-túk­pirinen jınaımyz», deıdi. Shy­nymen de qazir ǵalam boıynsha ınnovasııalyq ıdeıalar men jas ǵalymdar úshin kúres júrip jatyr. Bizdiń elimizde de qabiletti jastarǵa degen qajettilik bar. Sondyqtan QSZI jas sarapshy ǵalymdarǵa qoldaý kórsetýge nıetti. Jaqyn arada ǵylymı jobalarǵa 3-4 aı merzimge mıllıon teńgege deıingi somada 15-ke jýyq grant bólinedi. Bul ınstıtýttyń otandyq ǵalym­dardy qoldaýǵa qosqan zor úlesi bolmaq.

Úshinshiden, biz basqa sarap­tama ortalyqtarymen berik qarym-qatynas ornatyp, úlken seriktestik jelisin qalyp­tas­tyrdyq. Osy ýaqytqa deıin keń geografııalyq aýqymdy qam­tıtyn 40-qa jýyq zertteý jáne taldaý qurylymymen ynty­maq­tastyq týraly memo­ran­dým­darǵa qol qoıyldy. Serik­tes­terdiń qatarynda RǴA Álemdik ekonomıka jáne halyqaralyq qatynastar ınstıtýty, Joǵary Ekonomıka mektebi (Reseı), Reseı, Shyǵys Eýropa jáne Ortalyq Azııa ınstıtýty KAON (Qytaı), Djons Hopkıns Ýnı­versıteti janyndaǵy Orta­lyq Azııa jáne Kavkaz Ins­tıtýty (AQSh), Djordj Vashıng­ton ýnıversıtetiniń Ortalyq Azııa baǵdarlamasy (AQSh), Frıdrıh Ebert atyndaǵy qor, Kon­rad Adenaýer atyndaǵy qor (Germanııa), Jahandyq jáne strategııalyq zertteýler orta­ly­ǵy (Pákistan), О́zbekstan Re­s­pýb­lıkasy Prezıdentiniń janyn­­daǵy strategııalyq jáne óńir­ara­lyq zertteýler ınstıtýty, Ortalyq Azııa halyqaralyq ıns­tı­týty (О́zbekstan) jáne t.b. bar.

Biz halyqaralyq baılanys­tardy meılinshe qoldaýǵa tyrysamyz. 29-30 maýsymda elordada Ortalyq Azııa elderiniń strategııalyq zertteýler ıns­tıtýttary dırektorlarynyń kez­desýi ótti. Alqaly jıynda óńir­degi problemalar kóterilip, kooperasııa men ıntegrasııa joldary talqylandy.

– Al mundaı halyqaralyq baılanystar ne úshin qajet? Bul bizdiń elimizge qalaı kómektesedi?

– Bilesiz be, Varshava men Bostonda stýdent bolyp júr­genimde de, dıplomat retinde shetelde qyzmet etkende de shet­eldik saıasatkerler men sarap­shy­lardyń Qazaqstan týraly naqty túsinikteri joq ekenin baıqadym. Eń soraqysy mádenı turǵyda da, órkenıet turǵysynda da baı elimiz týraly túrli stereotıpter bar ekenin ańǵardym. Kóbi Qazaqstan bılik pen traıbalızm keń taraǵan el dep oılaıdy. Bizdi kıiz úıde turady, órkenıettiń jetistikteri týraly bilmeıdi dep sanaıdy. Sol sebepti biz seriktesterimizge Qazaqstan týraly, elimizdiń saıası jáne áleý­mettik ózgeristeri, syrtqy saıası baǵyty týraly obektıvti aqpa­rat jetkizýdi kózdeımiz. Álemniń saraptamalyq ortalyqtary Qazaq­stanǵa qatysty saıasatty josparlaýda mańyzdy ról atqa­ratynyn túsiný kerek.

– Sizdiń QSZI-ǵa dıplo­matııalyq qyzmetten kelgenińiz belgili. Máskeýdegi elshilikte keńesshi-ýákil, Qazanda bas konsýl bolyp jumys istedińiz. Dıplomatııalyq tájirıbeńiz ǵylymı uıymda qalaı kómek­tesedi? Instıtýt dırektory retinde ózińiz úshin ári qaraı damýdyń qandaı basym baǵyt­taryn belgiledińiz?

– Iá, men Varshava ýnıversı­tetiniń Halyqaralyq qatynastar ınstıtýtyn támamdadym. Biraq 3-4 kýrstan bastap zertteý ju­mystaryna qyzyǵýshylyq tanytyp, Polshanyń Shyǵystaný zertteý ortalyǵymen qyzmettes boldym. Alaıda mansabymdy SIM-de emes, QSZI-da bastadym. Syrtqy saıasat boıynsha zertteýler júrgizip, dinı ekstremızm týraly dıssertasııa qorǵadym. Tek sodan keıin men SIM-ge jumysqa turyp, analıtıkalyq tájirıbem sol jaqta kerek bolǵanyn túsin­dim. Jalpy, dıplomat eń aldymen taldaýshy bolý kerek. О́ıtkeni siz basqa elde jumys istep, sol jaqta bolyp jatqan oqıǵalarǵa taldaý jasap, zertteý jumysyn daıyndaýyńyz kerek. Qazirgi tańda QSZI-da áleýmettanýshylar, saıasattanýshylar, ekonomıster jumys isteıdi. Shyn máninde, ınstıtýt zertteý, taldaý qajet barlyq qoǵamdyq salalarǵa qatysady. Bizdiń qyzmetkerlerimizdiń ortasha jasy – 40 jas, eńbekke qabiletti, belsendi, shyǵarmashyl jas. Biz adamı kapıtaldy damytýdy ári qaraı da jalǵastyramyz. Ol úshin halyqaralyq baılanystardy damytyp, sheteldik áriptesterimizben aqparat almasyp, is-sharalar uıymdastyryp, zertteýlerdiń ozyq tehnologııalaryn úırenemiz. Bizdiń zertteý materıaldarymyz halyqaralyq basylymdarda neǵurlym kóp bolsa, soǵurlym ınstıtýtymyz tanymal bolyp, biz elimizge paıda ákele alamyz.

Búgingi tańda QSZI jobalyq jumys formatyn ıgerýde. Sebebi ekonomıka, ishki jáne syrtqy saıa­sat bir-birimen tikeleı baılanysty, olardy bólip-jarý múmkin emes. Sondyqtan ıns­tı­týttyń bólimderi negizinde halyq­aralyq jáne ishki zertteýler salasynda jobalyq keńse­ler qurylady. Mamandarymyz Eýrazııa, Ortalyq Azııa, Kaspıı óńirin zertteıdi. Qazaqstan­nyń ekonomıkalyq qaýipsizdigi jónindegi baǵdarlama iske asyrylady. Sondaı-aq saıası jań­ǵyr­tý baǵdarlamasy aıasynda par­tııalyq saıası damý men azamat­tyq qoǵam modelderin qaras­tyrý josparda bar. Bul baǵyt, ıaǵnı jumystyń jobalyq formaty ujymymyzǵa bir top bolyp ju­mys isteýge jáne ártúrli aspek­tilerdegi máselelerdi zert­teýge, olardyń keshendi sheshi­min usynýǵa múmkindik beredi. Azyq-túlik qaýipsizdigi, trans­porttyq joldar, kórshi elder­men ekonomıkalyq baılanys­tardy damytý sııaqty máseleler basym­dyqta tur. Biz qoǵamdy durys tanyp, halyqtyń qajettiligin bilýimiz kerek. Sol sebepti áleý­met­tanýlyq zertteýlerdiń mańy­zy zor. Bul bolashaqta áleý­met­tik kataklızmderden aýlaq bolý­ǵa múmkindik beredi. QSZI-dyń burynǵy dırektory Zarema Sháýkenova ınstıtýtymyzda tolyqqandy áleýmettaný mek­tebin qurǵanyn atap ótken jón. Biz saýaldama júrgizý arqyly óńirlerde áleýmettaný baǵytyndaǵy zert­teýlerdi ári qaraı jalǵas­tyrýdy josparlap otyrmyz. Buryn QSZI zertteýlerdiń jabyqtyǵy úshin jıi synǵa alynatyn. Ýaqyt óte el de, qoǵam da ózgerýde. Biz múm­kindiginshe ashyq bolyp, zert­teýlerdiń nátıjelerin únemi jarııalap, Memleket bas­shy­sy­nyń reformalaryn halyq qalaı qoldaıtynyn, qandaı senim artatynyn kórsetemiz.

Azamattardyń áleýmettik kóńil kúıi men qoǵamdyq-saıası kóńil kúıiniń serpinin baǵalaý maqsatynda óńirlik áleýmet­taný baǵytynda monıtorıng júrgizip otyramyz. Áleýmettaný baǵytynda monıtorıng ár 3 aı saıyn eli­mizdiń barlyq óńirinde (185 qalalyq jáne aýyldyq eldi meken) 6800 respondentti qam­tı otyryp júrgiziledi. Zert­teýdi júrgizýge naryqta ózin dá­lel­degen áleýmettaný baǵytynda kom­pa­nııalar tartylady. QSZI qyz­met­kerleri ár óńirge baryp, zertteý jumystarynyń du­rys-burys­tyǵyn baqylaıdy. Alyn­ǵan nátıjeler saıası sheshimder qabyldaýǵa negiz bolady. Budan basqa, vedomstvolyq áleýmettik zert­teýlerdi úılestirý, ádis­namalyq súıemeldeý maqsatynda QSZI qurylymynda ádistemelik zerthana jumys isteıdi. Biz jer­gilikti jerlerde zertteýler júr­gizýde jergilikti atqarýshy or­gandarǵa qoldaý kórsetemiz. Bul sonymen qatar aımaqtardaǵy jaǵdaıdy naqty ýaqyt rejimin­de baqylaýǵa múmkindik beredi. Sonymen qatar málimetter bazasyn qalyptastyrý boıynsha odan ári jumys isteýimiz kerek dep sanaımyn. Eger ınstıtýsıonal­dyq jady, ótken týraly bilim bolmasa, zertteý júrgizý múmkin emes. Biz bir kúnmen ómir súre almaımyz. Sondyqtan osy zert­teý­ler­di jınaqtaý jáne túsiný mańyz­dy baǵyttardyń biri bolyp tabylady. Sondaı-aq QSZI sarap­shylardyń memlekettik organdarǵa syndarly usynystar ázirleýi úshin ǵylym men bilim, syrtqy saıasat jóninde keńester ashýdy josparlap otyr.

– QSZI-dyń sarapshylyq qaýymdastyqtaǵy orny erekshe. Al qoǵamda ınstıtýt týraly túsinik qanshalyqty qalyptasqan?

– Qazir jańa dástúrler, so­nyń ishinde memlekettik organ­dar jumysynyń ashyqtyǵy dástúri qalanýda. Qazaqstan azamattary salyq tóleýshiler retinde bizdiń nemen aınalysatynymyzdy bilýge tıis. Biz osyǵan daǵdylanyp, ózgerýimiz kerek. Qoǵam tarapynan QSZI týraly ashyq emes, jarııaly emes degen syn-pikirler kóp boldy. Bir jaǵynan Prezıdent janyndaǵy ınstıtýt jumysynyń mártebesi men formaty jarııalylyqtyń keıbir shekaralaryn meńzeıdi. Keı zertteýlerdiń ashyq jarııa­laýǵa kelmeıtini ras. Bul biz­diń elimizde ǵana emes, basqa da demo­kratııalyq elderde kezde­setin tájirıbe. Álemniń alǵash­qy taldaý ortalyǵy, áıgili amerı­kalyq REND korporasııasy da barlyǵyna óz aqparatyna qol jetkizýge múmkindik bere bermeıdi. Sebebi bul – ulttyq qaýipsizdik máselesi. Ekinshi jaǵynan ózgere­tin ýaqyt ta kelgen sııaqty. Saıası ózgeristerdiń damý qarqyny bizdi de ózgerýge májbúrleıdi. Son­dyqtan biz Oksford analıtıka formaty boıynsha jańa saıt, sondaı-aq Youtube, Telegram, Instagram, Twitter paraqshalaryn iske qostyq. Bul tek Memleket basshysynyń saıasatyn túsindirý úshin ǵana emes, sondaı-aq kún tár­tibindegi narratıvterdi qa­lyp­tastyrý boıynsha keń aýdı­torııaǵa, onyń ishinde halyq­aralyq aýdıtorııaǵa jedel túrde jarııalaýǵa múmkindik beredi.

Sondaı-aq biz ózimizdiń ult­tyq saraptamalyq alańymyzdy ashtyq. Ony Jańa Qazaqstannyń qurylysy rýhynda «QSZI GPS» dep atadyq. GPS – Qazaqstannyń damýy úshin eń jaqsy ıdeıalardy, oılardy, maǵynalardy izdeýge baǵyt beretin baǵdar degendi bildiredi. Ekinshi jaǵynan, GPS  «Ǵylym. Pikir. Saıasat» degen sózderden quralǵan dep aıtýǵa bolady.

Bılik pen qoǵam turaqty dıalogty qajet etedi. Qazaqstan álemdik qoǵamdastyqtyń odan da tabysty múshesi bolýy úshin ne isteýimiz qajet, elimizdi ári qaraı qalaı damytýymyz kerek, halyqtyń ómirin jaqsartý úshin ne isteýimiz qajet degen suraqtar tóńireginde udaıy pikir almasyp otyrǵany jón. Sondyqtan bul alańnyń turaqty bolýy óte mańyzdy dep oılaımyn. Onyń ústine bul alań búkil qoǵamnyń, óńirlerdegi barlyq azamattyń suranysyna sáıkes bolýy kerek. Tek elorda men Almatyda otyryp qana qoımaı, Qazaqstandaǵy barsha azamattyń kózqarasyn eskerý kerek. Osyǵan baılanys­ty ulttyq saraptama alańynyń mártebesine sáıkes óńirlerde de pikirtalastar ótkizýdi jospar­lap otyrmyz. Biz bılikke tujyrym­dama usynbas buryn barlyq pikirdi eskerýge daıynbyz.

– Áńgimeńizge rahmet.

Áńgimelesken

Gúlnar JOLJAN,

«Egemen Qazaqstan»