Qoldan shapqan qobyz

Búgingi baspasózdiń qasań qaǵı­­dalaryna baǵynyp úırengen keıbir oqyrmandarymyzǵa bul áriptesimizdiń ádetten tys ádis-máneri, tym «qazaqsha» tirkesteri eskilik qaldyǵyndaı ersi­leý kóri­nýi de múmkin. Ásirese etnogra­fııalyq esselerinde ol amalsyzdan arhaızmge aınalǵan ataýlardy, ulttyq bolmys uǵymdaryn jıi qoldanady. Bulardy túsiný árıne ońaı emes.

Al Bekenge munyń bári bala kezinen tanys. Qazaqy dás­túr­diń qaımaǵy buzylmaǵan Moń­ǵolııadaǵy Baıanólgeı aıma­ǵy­nyń Qobdanqol aýylyndaǵy aıran urttap, qoı qurttaǵan sho­pannyń otbasynda dúnıege kelgen keıipkerimiz kózin ash­qannan kóshpeli ómir saltyn kórip ósti. Qoı jaıyp, qozy kó­gendep júrip, tórt túliktiń qyr-syryna qanyqty. Taý-tas­ty kezip, tabıǵattyń tylsym syrlarymen tanysty. At qula­ǵyn­da oınaǵan aǵalarynyń qyrda qıqýlap kókpar tartqanyn, jeń­geleriniń kıiz basyp, kórpe qar­pyǵanyn kórdi. Qaptaǵan qara sıraq balalarmen birge óre­den qurt urlady. Jaılaýdyń jan­ǵa jaıly keshterinde aýyl aqsaqaldary aıtatyn eskiniń esti áńgimelerine qulaq túrdi. Qara tanyǵan qarshadaıynan ańyz-ertegilerge ańsary aýdy. «Alpamys», «Qobylandy» sekildi batyrlar jyryn, «Aıman – Sholpan», «Qalqaman – Ma­myr» sııaqty mahabbat dastandaryn, Kereıdiń kemeńgeri Aqyt qajy­nyń «Sholaq qol qatyn» qıssasyn basyna jas­tanyp oqydy. Ásirese fılologııa ǵylymdarynyń dokto­ry Qabıdash Qalıasqaruly 1970 jyly qu­ras­tyrǵan «Halyq jyrlary» atty jınaq qolynan túspeıtin. Onyń ishinde aıtystyń túr-túri bolatyn. Sodan kórip alyp, óristegi toqty-torymmen aıtysatyn ádet tapty. Árıne, ázil aıtys­tyń sózderin shatyp-butyp ózi shyǵaratyn. Osylaısha, aýyz ádebıetimen aýyzdanǵan edi. Sondaı-aq aıtqyshtyǵymen, aı­na­lasyndaǵylardy kúlkige kómetin «О́tirikshi Bólkebaı» deı­tin kisiniń qaljyńǵa qurylǵan qaǵyt­palaryna qulaq quryshyn qandyrdy. Al eseıgende oqy­ǵan Ilııas Esenberlınniń «Kósh­pendileri» men «Altyn ordasy» munyń rýhanı álemin tóńkerip, tarıhı sanasyn oıatty.

* * *

Jastaıynan jartylaı kósh­peli ómirdiń qyzyǵy men shyjy­ǵyn kórip ósken óreli óren óıtip-búı­tip orta mektepti de biti­redi. Ki­tap­ty kóp oqyǵan oǵlan­nyń arman-ańsary jetip artylatyn. «Suraýshynyń súıgen asyn kim bergen?». Sondyqtan qııadaǵy qyrannan qoldaǵy qorazdy artyq kórýge týra keldi. Bar tirligi malmen baılanysty ákesi munyń mal dárigeri bolǵanyn qalady. Anaý Qaýken sekildi maman bolsań aýzyńnan aq maı aǵady dep únemi ulyn úgitteıtin. Jaryqtyq maqsatyna jete almady.

Aıtqanǵa kónbegen, aıdaýǵa júrmegen «júgirmegi» jurtta joq báleni bastap Ulanbatyrda ornalasqan Sýhe-Bator atyndaǵy áskerı ınstıtýtqa tústi. Onda artıllerııanyń kartografııasyn oqydy. Bul aspannan túsirilgen sýretterdi sóıletetin mamandyq. Áskerı kartada sýyrdyń inine deıin kórsetiledi eken. Buryn ıisi murynyna barmaıtyn mońǵol tilin sonda tez meńgerip aldy.

Atalǵan oqý ornyn bitirgen soń Qobdadaǵy áskerı garnızon­da 7 jyl qyz­met etti. Birge oqyǵan kýrstastarynyń ishi­nen Jekeı Qalıdoldauly Moń­ǵolııa armııasynyń generaly dárejesine jetti. Al Qaırat­ulynyń qaıraty kapıtannan árige aspady. Alaıda aıy ońynan týyp, Mońǵol Halyq respýblıkasy Jastar odaǵynyń syılyǵyn aldy. «Úzdik ıntellıgent» nomınasııasy boıynsha. Solaı...

* * *

Oqaly kıimdi ofıser bolyp júre berer me edi, kim bilsin. Baqytyna qaraı ǵumyrdarııasy basqa arnaǵa buryldy. 1991 jyl­dyń kúzinde máńgilik myzǵy­mastaı kóringen KSRO kúıredi. Odaqtas respýblıkalar óz aldyna otaý quryp, táýelsizdik týyn tikti. Ejelden azattyqty ańsaǵan ata-babalarymyzdyń asyl armany aqıqatqa aınaldy.

Egemendiktiń eleń-alańynda tarıhı otanyna oralǵan Beken Qaıratuly Qudaı qosqan jary Toty men úsh ulyn jetektep Shy­ǵys Qazaqstan obly­sy­nyń Tarbaǵataı aýdanyna taban tiredi. Esi qalmaı qatty qýan­­ǵany, munda is-qaǵazdar tek qazaq tilinde júrgi­ziledi eken. Bas­qa sharýanyń keneýi ábden ketipti. Toqyraýdyń torynda shyr­mal­ǵan halyq júdep-jadap bitken. Bul da solardyń qataryna qosy­lyp, kúnkóris qamyna kiris­ti. О́zi aıtqandaı, «ólgen joq, basqasynyń bárin kórip baqty». Qashan sharýashylyq taraǵansha budan biraz jyl buryn qoıshy­nyń kómekshisi boldy. «Aǵa shopan bolsam» degen armany sóıtip ishinde ketti.

Boıdaǵy qabilet jaı jatqyz­syn ba, qoly qoıdan bosap erik­kende ermek úshin jazǵan-syz­ǵandaryn aýdandyq gazetke aparyp edi, kádege jaraı ketkeni. Ony qoıyp, oılamaǵan jerden jumysqa shaqyrǵandaryn qaıtesiń. Kóp uzamaı redaksııa jaýapty hatshysynyń oryndyǵyna qonjıdy. Sóıtip, ony oń jolǵa bastaǵan jýrnalıstik sapary bastalǵan edi. Dál osy arada bu­ǵan áskerı biliminiń paıdasy tıdi. Mate­matıkalyq dáldikpen zeńbirek oǵyn kózdegen nysanaǵa dóp tıgizýdiń esep-qısabyn shy­ǵaryp kartaǵa túsiretin adamǵa gazettiń maketin syzý buıym bo­lyp pa? Jańa kásibi janyna maıdaı jaǵyp, beıtanys kásiptiń qulaǵynan ustady.

 * * *

Et pen teriniń arasyndaǵy eptegen jelikti maldanyp, eki qazaqtyń biri óleń qurastyrady. Beken de sol «aýrýdan» saý emes-tuǵyn. Birde shabytyna minip, shamyrqanyp birden tórt óleńdi tógip tastaǵany. Onysyn hat qylyp Almatydaǵy «Parasat» jýrnalyna joldady. Myna qy­zyqty qarańyz, bas redaktor Smaǵul Elýbaı belgisiz avtordyń júrekjardy jyrlaryn unatyp, namysty Sherhan Mur­tazanyń qolyna ustatypty, ózderinde basýdyń reti kelmese kerek. Sonymen qoıshy, el­jan­dylyqty eń birinshi kezekke qoıatyn qaıran Sheraǵań «Qaıdan keldiń deısiz be?», «Atamekenge nege keldim?», «Ne ákeldim?» deıtin úsh óleńdi «Egemenniń» 1992 jylǵy Naý­ryzǵa arnalǵan mere­kelik nómi­rinde jarııalap jiberedi. Bul aqyndyq emes, ishtegi qystyqqan sherdiń zamana zapyrany bolyp syrtqa shyǵýy bolatyn.

Myqtylar moıyndaǵan ózek­jardy óleńderinde Bekeń ne depti sonda. Ony ózińiz oqyp kórińiz.

«Altaı taýdyń

ar jaǵynan keldim,

Baı-ólke aımaǵynan keldim.

Áli óńi buzylmaǵan,

Qazaqtyń qaımaǵynan keldim.

Sonan soń...

Altyn Ordany kóreıinshi

dep keldim,

Qolym ushyn bereıinshi

dep keldim.

Shette týdym,

shette óstim, aǵaıyn,

Dál ortańda óleıinshi

dep keldim.

О́ıdóıt! Taǵy ne depti?

Ǵasyrdyń tilegin ákeldim.

Eski qazaqtyń

Ańqaý júregin ákeldim.

Áp, bárekeldi!»

Aıtpaqshy, bul óleńder sol ýa­qyt­ta qoǵamnyń qoty­ry­nyń qanyn shy­ǵara qasy­ǵan pýblısıstıkalyq oı-tolǵam­darymen dúrildegen Ma­rat Qa­banbaıǵa da qatty unapty. Ol jaıynda Mákeńniń jubaıy Sáýle jeńgemiz bertinde «Jas qazaq» gazetine bergen ın­tervıýinde jaqsy aıtypty.

* * *

Beken baýyrymyzdyń keme­line kelip, ker jorǵasyna mingen kezi Aqordaly Astanaǵa at basyn burýmen tikeleı baılanys­ty ekeni daýsyz. Astanalyq mártebe alyp keregesin keńeıt­ken «Aqmola aqıqatyna» ju­mys­qa alǵan basylym basshysy Jumagúl Saýhat apaıyna alǵy­sy sheksiz. Marqumnyń nury peıishte shalqysyn.

Biz Beken ekeýimiz osy «Astana aqshamynyń» bosaǵasynda tabys­tyq. Qazaqstannyń on tórt oblysynan jınalǵan qyz-jigitter elordamen birge eseıdik. Talaı ashy-tushy kúnderdi bas­tan keshtik. Jalaqy az, baspana joq. Sonda da saǵymyz synbady. Al­dy­­myzdan aq kún týaryna sendik.

Sol ýaqytta ǵoı «Áı, Beken-aı, Qaı qylyǵyńdy aıtsam eken-aı» dep ázil-shyny aralas ándetetinimiz. Jumys­ty japyryp isteıtin Bekenniń ortaq mindetti oryndaý oraıynda keıde «aq­saqty tyńdaı qylyp» jiberetin «óneri» bolǵanyn nesine jasyraıyq. Qaısybir jyly Astanaǵa Atyraý drama teatry gastrolge kele qalsyn. Mádenıet bólimindegi Bekenimiz sahnaǵa qoıylǵan spektaklder jaıynda materıal daıyn­dady. Maqalanyń ortasyn oıyp ádemi sýret salypty. Biraq sýrettegi ártisterdiń aty-jónderi jazylmapty. Sony Bekenge aıtyp edim, qybyjaqtap ájeptáýir álekke tústi. Olar keshe elderine qaıtqan. Qazir jolda ketip barady. Habarlasa almaımyz. Endeshe kez kelgen bir famılııany jaza salsaq qaıtedi, dep qarap tur sabazym.

– О́ı, sen ne aıtyp tursyń óziń. Ár­tister tanymal bolady. Erteń bireýler bilip qoısa uıat emes pe? – deımiz ǵoı ózimizshe kelispegen syńaı tanytyp. Anaý aıylyn jııar emes. «Oı, onda turǵan ne bar. Anada maǵan dombyra tartyp otyrǵan orys balasy beınelengen bir sýretti berip, mynaǵan qysqa ǵana mátin jazyp bere qoıshy degenińiz esińizde me? Sýrettiń syrtyn qarasam eshbir deregi jazylmapty. Iz-tússiz qaraqty qaıdan izdep júrem, aty-jónin Kolıa Petýhov dep jiberip em, eshkim eshteńe degen joq qoı. Mynaý da sol sııaqty «ótip» ketedi» degeni ǵoı Bekenim beti búlk etpeı.

Kúlesiń be, jylaısyń ba?

Jastyqtyń jeligimen je­lip júrgen «jelbir jeken» sha­ǵymyzda basqa da talaı qyzyqtar bolǵan. Balanyń qaı jylaǵany este qalady. О́tti. Ketti. Endi mine, Qar jaýdy. Iz basyldy. Túk kórgem joq degendeı keıiptemiz.

Bul Bekenniń ázil-qaljyńǵa kelgende aldyna jan salmaı­tynyna taǵy bir mysal kelti­reıin. Beıjiń olımpıadasynda mońǵolııalyq dıýzdoshy T.Naı­dan aqtyq aıqasta bizdiń Ashat Jıtkeevti jeńip, óz eliniń tarıhynda tuńǵysh ret Olımpıada chempıony atandy. Oı, sonda­ǵy qýanyshtan aǵyl-tegil jyla­ǵany-aı jańaǵy balýannyń. Osy oqıǵany birde Bekenge aıtyp, sol kúni kúlli Mońǵolııa jylaǵan shyǵar dep suradym. «Árıne, kózderin ashyp kórgen tuńǵysh olımpıada altyny bolsa, jylamaı qaıtedi. Olarmen Qaraqorymdaǵy Kúltegin tastary qosy­la jylady» demesi bar ma, dáp, sonyń bárin óz kózimen kórip turǵandaı.

Talantty qalamgerdiń tap­qyr­­lyǵy óz aldyna bir tóbe. Mysaly, «Jańa bastyq jaman emes», «Sıam egizderi», «Oralman qas­qyr» qatarly oqylymdy dúnıe­leriniń astarynda tolǵaýy toq­san tirshiliktiń nebir túıtkil­deri jatyr. Kúlip turyp kúńi­rengendeı kúı keshtiredi kókiregi oıaý kóp­shilikke.

Saltanatty saraılardyń bi­rinde úlken respýblıkalyq aıtys ótti. Ot aýyzdy aqyndar ne aıtpady? Kóp sózderin gazet beti kótermeıdi. Únsiz qalýymyzǵa taǵy bolmaıdy. Sóz saıysynan esep jazǵan Beken Qaıratuly tabanda jol taýyp ketti. Eki shtrıh esimnen shyqpaıdy. Áneýbir tanymal aıtyskerdiń qarym-qabileti týraly qysqa ári nusqa pikir bildiripti. «... jyr shý­maq­tary jup-jumyr. Uı­qastary utqyr. Izdeseń ilik tappaısyń. Biraq sózderi jylty­rap turǵanymen jylýy joq. Res­mı gazettiń bas maqalasy sııaqty».

Sol aıtysta Aıtaqyn Bul­ǵaqov joǵary bılik jóninde, Asta­na jaıyn­da ashy shyndyqty aıtyp-aıtyp ji­berdi. Sony Be­ken qalaı jazdy deısizder ǵoı? Qarsylasynyń qarymta ýájderin tizbelep shyqty da, «al endi Aıtaqyn­nyń aıtqandaryn jazýǵa bolmaıdy» dep keltesinen qaıyra saldy.

Tapqyrlyq pa, tapqyrlyq...

Kádimgi Sábıt Muqanov stı­lindegi kánigi áńgimeshi Beken Qaıratulynyń aýyzekige jaqyn­daý jazbalary oqyrmandy eriksiz eliktirip-jeliktirip áketedi. Má­se­len, Seıit Kenjeahmetov, Tóken Ibra­gımov syndy sóz súleılerimen júrgizgen suhbat­taryn «Qazaqy áńgime» aıdary aıasynda bergenimizde edáýir rezonans týdyrǵany áli este.

Jýrnalıstıkanyń alqyn – jul­qyn júgiristeriniń arasyn­da Beken etnogra­fııalyq ele­mentterge asa baı, tarıhı-ta­nym­­dyq mańyzy zor eki-úsh ki­tap jazdy. Atbegilik, qusbe­gi­lik­tiń ózge­ler bilmeıtin ózek­ti máselelerin qam­tı­tyn metodıkalyq týyndylar halyq­tyń san ǵasyrlyq saıatshy­lyq ónerine qa­tys­ty to­lyp jatqan málimetterdi alǵa tartady. «Kúmis jamby» at­ty kitabyn­daǵy derekti áńgi­me­ler qyzyqty oqıǵa­larymen oqyr­mandy birden baýraıdy.

Al endi «Qazaqııa qalaı otarlandy?» deıtin tarıhı baıanynda patshaly Reseıdiń elimizdi jaýlaý jolyndaǵy jymysqy saıasatynyń qaıtip júzege asqandyǵyn naqty derektermen na­qyshtady. Átteń avtordyń ǵylymı ataǵy joq. Bálkim sodan bolar, keıbir kerdeń minezdi ǵalymdarymyz buǵan jete mán bermedi. Esesine qalyń kópshilik durys qabyldady. Aıtqandaıyn, akademık Orazaq Smaǵul ózi keıingi kezderi oqyǵan kitaptarynyń ishinde osy bir dúnıeniń shoqtyǵy bıik ekenin úlken tebirenis ústinde tiline tıek etken edi.

* * *

О́zim týyp-ósken jazıraly Jeti­sýdyń Aqsý jaǵynda jyr dúldúli Ilııas pen qobyz­shy Molyqbaı esimderi egiz atalady. Aýylymyzdaǵy kóne­kóz qarııalardyń aıtýyna qara­ǵanda, Qu­lager aqynnyń atyn «Aqkóbikti» ańyratyp, «Bozin­gendi» bozdatqan kúıshi atamyz qoıǵan kórinedi. Shynymen solaı shyǵar. A, bálkim, kindik kesip, kir jýǵan topyraǵy ortaq, zamany bir zańǵarlardyń arasynan rýhanı týystyq izdegen izgi nıetti aǵaıynnyń qııalynan týǵan qısyn bolar. Qaıdan bileıik... Qalaı bolǵanda da qateligi joq.

«Qobyzshy Molyqbaı

shal Mataıdaǵy,

Mataıda Kenje,

Tuńǵat, Saqaıdaǵy.

Qazaqta qobyzshynyń

qalǵany sol

Jorǵa edi maımańdaǵan

baqaıshaǵy»,

dep Ilekeńniń ózi ólmes jyrǵa qosqan áıgili tulǵanyń qoldan shapqan qobyzyn Taldyqorǵan qalasyndaǵy Jansúgirov mý­zeıinen kórgenim bar. Qasıetti qara qobyzdyń qandaı aǵashtan jasalǵanynan habarym joq. Qaıyń álde qaraǵaı... Jaryqpen shaǵylysyp jalt-jult etken boıaýy baıqalmaıdy. Keıbir jeriniń tabıǵı kedir-budyry da kórinbeı qalmaıdy. Fanerden istelingen fabrıkanyń aspaptaryndaı jyltyrap kóz arbamaıdy. Biraq syrty qarapaıym kóringenimen bul jádigerdiń báribir ózine tartyp turatyn bir qasıeti bar.

Alpystyń asqaryna kóteril­gen «Egemenniń» eńbektorysy Beken zamandasymdy men sol qobyzǵa uqsatamyn. Kúńirenip kúı tókse qazaqtyń yqyly­my­nan bergi sher-shemenin sheji­reli sarynǵa qosatyn osynaý kıeli aspap sekildi Beken Qaıratulynyń jazǵandary da kisiniń qaı-qaıdaǵysyn qozǵap, esten shyqqan eskilik ataýlynyń ásem álemine qaraı jeteleıdi. Sanańa salmaq salyp, oı-órisińdi keńeıtedi. Ulttyq tamyryńdy tanyp-bilýge talpyndyrady.

Qazaǵyn súıgen qalamgerdiń kózdegen maqsaty da sirá, osy bolsa kerek.