Jańarǵan júıe jaýapkershiligi

­Bul máseleniń ózektiligi, ásirese, saılaý ýaqytynda arta túse­tinine biz táýelsizdik jyl­­darynyń tájirıbesinen qa­nyq­­pyz. Oılap qarasaq, otyz jyldan asa ýaqyttyń ishin­de AQSh bastaǵan Batys el­deri men solardyń yǵyndaǵy EQYU men adam quqyqtary men bostandyqtaryna qatysy bar barlyq halyqaralyq uıym tarapynan birde-bir prezıdent­tik jáne parlamenttik saılaýǵa ádil ótti degen baǵa berilmepti. Bul uıymdardyń ókilderi aldyn ala ázirlengen «saraptamalyq anyqtamalary men baǵalary» ne­gizindegi «kózqarastaryn» bil­dirý arqyly osy kúnge deıin bizdi ýysynda ustap otyrýǵa tyrysyp baǵady. Eýropa baı­qaýshylarynyń ótken saılaý­larǵa qatysty aıtqan usy­nys­tarynyń eskerilgenine qara­mastan, batystyq «talap­tarǵa saı kelmeı, óreskel burmalaý­shy­­lyqtardyń oryn alǵandyǵy týraly qorytyndylary» qazaq­ qoǵamyn ábigerge túsi­rip, ábden mezi qylǵany da aqı­qat. Endeshe, Qazaqstannyń osy ba­ǵyt­taǵy qol jetkizgen naq­ty nátıjelerin olardyń úne­mi mise tutpaýyn sabyrmen qa­byl­­dap, ony kóp oılap, ýa­ıym­­daý­dyń qajeti joq sııaqty. Tek óz isimizge senimdi bolyp, táýel­siz memleket retinde namysty qol­dan bermeı, abyroımen áre­ket etip, ulttyq múddemizdi qor­ǵaýǵa kóńil bólgenimiz abzal. Ol úshin barlyq deńgeıdegi saı­laý ko­mıs­sııalarynyń jumy­sy min­siz bolýy kerek jáne ba­qy­laý­shy­lardyń qyzmeti olar­dyń na­qaqtan-naqaq oıyna kel­gen­in aıtyp, neni iste­gi­si kelse, sony isteýlerine jol ber­meı­tin­deı jáne Qazaq­stan­nyń Kons­tı­týsııasyn qurmet­teı­tindeı etip zań júzinde naqty rettelýi shart.

«Saılaý naýqany» termınine degen kózqaras ta ekiush­ty sıpat alyp otyr. Mun­daǵy másele jalpy qoldanys­ta júrgen termınniń ózinde emes. Problema eń aldymen sana­myzdaǵy saılaýǵa naýqan retinde qaraý sııaqty sarqynshaqtyń áli de bolsa saqtalyp qalýynda bolyp tur. Sondyqtan odan bas tar­týdyń mańyzy zor bolmaq. Ja­sy­ratyny joq, Qazaqstan sonaý keńes kezeńinen «mura» bo­lyp qalǵan kez kelgen jaq­sy isti naýqanǵa aınaldyra sa­latyn «aýrý­dan» ázirshe ary­la qoı­maǵanǵa uqsaıdy. «Naý­qan­shyl­dyqtan» aldymyzǵa jan salmaı keldik. En­digi jerde mundaı «jomart­tyqqa», saılaýdy ótkizý bary­synda naýqanshyldyqqa jol berýge múldem bolmaıdy. Kerisin­she, kez kelgen saılaýǵa jaýapker­shilik tanytyp, oǵan qurmet­­pen qarap, oǵan eldegi júr­gizi­lip jat­qan barlyq demo­kra­tııa­lyq jańǵyrtýdyń ir­ge­tasy retinde qaraýdyń qajettiligin myqtap túsinip alǵan abzal. Ony qoǵamdyq ómirdiń basty qun­dy­lyqtarynyń biri retinde qabyl­daǵan kezde ǵana bılik júıesi ońalady. Ol halyq pen bılik arasyndaǵy baılanys­ty nyǵaıtýǵa yqpal etedi. Bul ustanym jumysty durystap qolǵa alýǵa jáne jalǵan esep berýden tolyqtaı arylýǵa, jalpy kadr máselesin túbegeıli du­rys­taýǵa jol ashary anyq. Memleket basshysy oblystyq saılaý komıssııalaryn budan bylaı kásibı túrde turaqty jumys isteıtindeı etip otyr. Sonymen birge endigi jerde Ortalyq saılaý komıssııasy men Bas prokýratýra saılaýdyń ádil ári ashyq ótýine jaýap beredi.

Munyń barlyǵy halyqqa da ońaıǵa túspesi anyq. Adamdardyń ótken kezde oryn alǵan qate­likter men keshegi «Qasiretti qań­tardan» keıingi kúızelisten tez arada aıyǵyp ketýi ońaıǵa soq­pasy da ashy shyndyq. Son­dyq­tan halyqty óz muratyna jet­kizý úshin onyń sanasyn ózger­týge erinbeı-jalyqpaı kóp kúsh salýdyń kerektigi aıt­pa­sa da túsinikti. Endeshe, jurt­ty bir kúnde ózgertýdiń múm­kin emestigin eskere otyryp, bul isti qolǵa alyp, sharshamaı-tal­maı, qajyrlyqpen iske kiris­pe­se taǵy bolmaıdy. Onsyz da eki jyldan asa kezeńdi «eki­ushty bılik» jaǵdaıynda ótki­zip, ýaqyt joǵaltyp aldyq. «Bı­lik tranzıti» túsinigin onsha unat­pasa da, ishki dúnıesine saıa­sı mádenıeti saı Prezıdent Q.Toqaev ábden shıelenisken osy túıindi «sabyr túbi – sary al­tyn» qaǵıdatyn basshylyqqa ala oty­ryp, ózine alǵan keıbir «mo­raldyq-etıkalyq jaýapker­shilik­terdi» qatań ustana otyryp, birtindep sheshýge tyrys­ty. Alaıda aqyrynda, bul má­sele qańtar oqıǵasynan keıin obek­tıvti túrde ýaqyt talabyna aınalyp, múldem basqa arnaǵa túsip, saıası-quqyqtyq refor­malar sheń­berinde naqty she­shi­lip jatyr. О́ıtkeni ádi­let­ti Qazaqstan qurý úshin ádil qoǵam kerek. Ol úshin bar­lyq adam zań aldynda teń bolýy qajet. Sonymen birge onyń azamattarynyń boıynda aza­mattyq pozısııasynyń bolýy ǵana adamdardyń sanasyna mem­le­ket­shildik qasıetin uıala­typ, mem­le­kettiń bolashaǵy, ulttyń qaýip­sizdigi men onyń múddesi úshin jan­keshtilikpen eńbek etip, terin tógetin zaman týady. Sebebi ári qaraı burynǵysha ómir súrý múmkin emes. Qalyptasqan jańa áleýmettik-saıası ahýal qoǵam­dy túbegeıli ózgertip, adam­­dar­­dyń kózqarasyna qatty yq­pal etýde. Olaı bolsa, Ádi­let­ti Qazaq­stan eń aldymen, áleý­­met­tik ádi­lettilikti, meml­eket­­tiń júr­gizip otyrǵan saıa­sa­ty­nyń tıim­diligin arttyrý men demo­kratııalyq úderisterdi tereń­detý degendi ańǵartady. Demek, Ádiletti Qazaqstan ulttyq ıdeıa­ǵa aınalyp, ol tipten keıbir «ıdeo­lo­gııalyq» reńkterge ıe bola bas­taǵanǵa uqsaıdy. Mine, dál osy úde­ris­terdiń úrdiske aınalýy belgi­leriniń paıda bolýy men Pre­zı­denttiń shyndyqty elden ja­syr­maı ashyq aıta bilýi eldegi qıyn-qystaý jaǵdaıdy turaqtan­dyrýǵa jaǵdaı jasady.

Sondyqtan saıası úderister­di qaıta júkteý qajet boldy. Q.Toqaev­tyń basty maqsaty – qo­ǵam­­men baılanysty nyǵaıtyp, jer­gilikti jerlerge deıingi demo­kratııalyq ınstıtýttardyń bel­sen­diligin arttyrý. Ol konstı­tý­sııalyq reformalardy búkil­ha­lyqtyq referendýmnyń nátı­je­sin basshylyqqa ala otyryp ilgeriletip, árbir qadamyn tıis­ti zańmen naqtylap keledi. Pre­zıdent jumysynyń osyndaı algorıtmge negizdelýiniń mańyzy óte zor jáne ol nátıje berip otyr. Bul saıası reformalardyń jańa sıpatyna sýperprezıdenttik basqarý júıesinen qýatty par­lamenti bar prezıdenttik res­pýb­lıkaǵa kóshýi jatady. Sony­men birge qol­danystaǵy saı­laý júıesiniń tú­be­geıli ózge­rip, aralas propor­sıo­­­naldy-majo­rı­tarlyq mo­del­ge kó­shirilýi jergilikti məs­­lı­hat­­tardyń da derbestigi men quzy­ret­­tiligin art­tyrmaq. Osy­nyń ná­tı­jesin­de búkil el aýma­ǵyn­daǵy qabyl­danatyn sheshim­der halyq­tyń múddesi men ıgi­ligin kó­zdeýge negizdelip qabyl­danady.

Naýryz aıyna belgilengen Májilis pen máslıhattardyń kezek­ten tys saılaýy byltyr kúzde jarııa etilip, saıası refor­ma­lardyń zańdy jalǵasyna aınalmaq. Bıylǵy saılaýdyń aralas proporsıonaldy-majo­rı­­tarlyq júıe negizinde, al qala­lar men aýdandardyń məs­lı­hattar saılaýy tolyq majo­rı­t­arlyq júıe boıynsha ót­kizi­lýi jáne ımperatıvtik man­dat­­tyq qoldanysqa engizilýi ne­ǵur­­lym pármendi saılaý mode­lin qalyptastyrary sóz­siz. Saılaýdyń nátıjeli ótýi úshin barlyq qajetti sheshim­der men tıisti ózgerister jasal­ǵan. Bul ókildi organdar jańa, ádil ári ashyq básekege negiz­del­gen úlgi boıynsha saılana­dy. Mem­leket basshysynyń prın­­­sıpti us­tanymy men kúsh salýy­nyń ar­qasynda partııalardy ny­ǵaı­­typ, azamattyq qoǵamdy damy­týǵa qajetti demokratııalyq ta­lap­tar men adam quqyqtary jáne bostandyqtaryna qatysty ke­pil­dikter tolyǵymen berilip otyr. Tipten saılaýshylar bu­ǵan de­ıin bolyp kórmegen «bá­rine qar­symyn» daýys berý quqy­ǵyna qol jetkizbek. Demek, osy­nyń barlyǵy, Qazaq eliniń damý­dyń jańa dáýirine qadam basqan­dyǵyn jáne eldiń búkil saıası jú­ıesiniń túbegeıli ózgere basta­ǵan­dyǵyn kórsetse kerek. Son­dyqtan Prezıdent Q.Toqaev qoǵam múshelerin azamattyq jaýap­­ker­shilik pen saılaýǵa bel­se­­ne qatysýǵa shaqyra otyryp, keshendi jańarý úderisiniń Qazaq­­stannyń saıası júıesin jań­­ǵyr­­tatynyna úlken senim artyp otyr.

Japsarbaı QÝANYShEV,

saıası ǵylymdar doktory, professor