Dostyq jáne memlekettik múdde

Táýelsizdik alǵanǵa deıin Qa­zaq­stan keńes ókimetiniń qura­myn­daǵy odaqtas memleketterdi dos sanap keldi. Al qazir túrkitildes memleketter men Or­talyq Azııa elderin dos tutamyz. Saıası, ekonomıkalyq baǵyttaǵy de­s­tra­tegııalyq áriptes elder de kóp. Negizi Reseı osy eko­nomıkalyq tur­ǵy­dan alǵanda odaq­tas el. Alaıda «qazaq pen orys ha­lyq­tarynyń ara­syn­d­aǵy qarym-qatynas, baılanys ejel­den bastalady», deıdi Senat depýtaty Gennadıı Shıpovskıh.

– Eki el baılanysynyń tereńge ket­kenin tarıh kózderinen kórýge bo­l­ady. Shekaramyz da shektesip jatyr, kórshi elmiz. Bir ǵana mysal – qazaq jeri orys jazýshy, aqyndaryna shabyt bergen jer. A.S.Pýshkın, M.A.Sholohov sekildi uly tulǵalar Qazaqstanǵa taban tirep, izderin qaldyrǵan. Tipti Sholohovtyń «Na Doný – ıa kazak, a na Ýrale – kazah» dep aıtýynyń ózi Oral óńirine sińisip, týǵan jerindeı, halqyndaı kórgenin tanýǵa bolady. Qazaq pen orysty baı­lanystyryp, ushtastyratyndaı osy syndy dúnıeler óte kóp, – dedi ol.

Depýtattyń aıtqanyn jalǵar bolsaq, M.A.Sholohov Batys Qazaq­stan­ǵa Ekinshi dúnıejúzilik soǵys jyldarynda kelgen. Ol otbasymen 1941 jyldyń kúzinde Edildegi Nıkolaevsk qalasyna, al 1942 jyldyń jazynda Stalıngradqa jaý jaqyndap qalǵan kezde shalǵaıda jatqan Qazaq­stan­ǵa kóshti. Jazýshynyń úl­ken qyzy Svetlana Mıhaılovna «8 shildede ákem biz­di eski Fordtaǵy Solon­sovs­kıı fermasyna odan soń Nıko­laev­sk jáne Soltústik Qazaqstan oblysynyń Darınsk aýy­ly­na alyp ketti. Biz Sel­povskıı dú­keniniń ǵımaratyna qonystandyq. Alǵa­shyn­da jyladyq, keıin úırenip qal­dyq. О́ıtkeni bizge qazaqtar jaqsy qa­ra­dy», degen estelik aıtady.

Soǵys jyldary Reseıden Qa­zaq­stan­­ǵa bes júz myń adam qonys aýdar­­­ǵan. Búginde orys etnosy sany ja­­ǵy­nan elimizdegi ekinshi etnostyq top jáne turǵyndardyń 23,3 paıy­zyn quraıdy. Jalpy, orys halqy Qa­zaq­stanǵa XVI-XIX ǵasyrlarda shar­ýa­­lardy, kazak otbasylaryn, jer aýda­rylǵan ıntellıgensııa ókilderin qonystandyrýdyń nátıjesinde, son­daı-aq KSRO kezindegi eńbek kóshi-qony kezinde keldi. Batys Qazaqstan 1520 jyly orys qonys aýdarýshylaryn panalatqan el aýmaǵyndaǵy eń kóne óńir.

Qazaqstan men Reseı terezesi teń elder retinde yntymaqtastyq týraly kelisimge osydan 30 jyl buryn resmı túrde qol qoıdy. «Osy jyldar ishinde bir-birine irgeles jatqan elderdiń jetken jetistigi az bolmady», dedi Gennadıı Shıpovskıh.

– Qazaqstan eń alǵashqy dostyqqa negizdelgen kelisimdi Reseımen ja­sas­­ty. 1992 jyly 25 mamyrda dostyq, yntymaqtastyq jáne ózara kómek týra­ly shartqa qol qo­ıyldy. Qazir eki eldiń birlesken ekonomıka, qarjy, tehnologııalyq dúnıelerge baılanysty, bilim, tá­jirıbe almasýǵa qa­t­y­s­ty birqatar bas­tamalary sátti jú­zege asyp ke­ledi. Eki eldiń úlken bir jetistigi bul Eýrazııalyq ekono­mı­kalyq oda­ǵy (EEO). Ol Qazaqstan, Reseı, Belarýs memleket basshylary arasynda 2014 jyldyń 29 ma­myrynda qol qoıylǵan kelisim ne­gi­zinde qu­rylǵan. Múshe elderdiń par­la­ment­teri bekitip, Odaq 2015 jyldyń 1 qańtaryna bastap kúshine engen bo­latyn. EEO eshqandaı bir saıası kózqarasty bildirmeıdi, áý bastan tek ekonomıkalyq odaq retinde quryldy. Jalpy, Qazaqstan men Reseıdiń yn­ty­maq­tasýynyń negizi, árıne, al­dy­men memleket basshylarynyń eń­begi eke­ni sózsiz.

Endi eki el basshylarynyń qol jetkizgen kelisimderi zań júzinde be­ki­tilgeni málim, oǵan Parlament óz úlesin qosty. Ekonomıkalyq salany da­mytýǵa qatysty kóptegen qujattar zań­­men negizdeldi. Qabyldanǵan zań­dar ár eldiń Konstıtýsııasyna oraı jasaldy. Bir aıta ketetin jaıt, Shyǵys Qazaqstan, Pav­lo­dar, Soltústik Qazaqstan, Qos­tanaı, Aqtóbe, Batys Qazaqstan, Atyraý ob­lys­tary Reseıdiń birqatar aımaǵymen shekaralas ornalasqan. Son­dyq­tan eki el aldymen óńirlik ynty­maq­tastyqty damytýǵa asa den qoıdy. Oǵan jyl saıyn el óńirlerinde ótetin Qazaqstan-Reseı óńiraralyq forýmy dálel. Biz qaı kezde de bir-birimizge aǵaıyn bolyp tabylatynymyz sózsiz, – dedi eldiń baılanysy týraly oı qoz­ǵaǵan depýtat.

Statıstıkalyq málimetterge kóz salsaq, Qazaqstan men Reseı arasyn­da­ǵy taýar aınalymy 2022 jyly (qańtar-qazan) 21,2 mlrd dollaryn qurady, bul ótken jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda 7,1%-ǵa joǵary (19,8 mlrd dollar). Qa­zaq­stannan Reseıge eksport 22,4%-ǵa ósip, 7 mlrd dollardy, al Reseıden Qazaqstanǵa ımport kólemi 0,9%-ǵa artyp, 14,2 mlrd dollardy qurady.

Reseıden Qazaqstan ekonomıkasyna salynǵan tikeleı ınvestısııalar kólemi sońǵy 17 jylda shamamen 19 mlrd dollarǵa jetti. О́z keze­gin­de, Reseıge quıylǵan ınvestısııa kó­lemi 5,7 mlrd dollardan astam so­many qurady. 2022 jylǵy III toq­san­nyń qorytyndysy boıynsha Qazaqstanǵa Reseı 1,3 mlrd dollar ınvestısııa quıdy. El aýmaǵynda ótken jyly Qazaqstan-Reseı birles­ken kásiporyndarynyń sany 41,7 paıyzdan asyp, 23 179 kompanııany qurady. Jalpy, ekonomıkalyq ózara is-qımyldyń praktıkalyq máselelerin sheshýge Qazaqstan men Reseı arasyndaǵy yntymaqtastyq jónindegi Úkimetaralyq komıssııa­nyń jáne onyń quramyna kiretin yn­tymaqtastyqtyń salalyq baǵyt­ta­ry boıynsha 7 Kishi komıssııanyń jumysy yqpal etedi. Qazir eki el Úkimeti 2018-2023 jyldarǵa ar­nal­ǵan óńiraralyq jáne shekara mańy ynty­maq­tastyǵy baǵdarlamasy jáne eki eldiń óńirleri arasynda ja­salǵan 200-den astam shart pen ke­lisim ne­gi­zin­de jumys atqaryp jatyr.

Ekonomıkalyq salada Reseı Fe­de­­ra­sııasy – Qazaqstannyń bas­ty seriktesi. Alaıda bul salanyń tu­raq­ty bolýy halyqtar arasynda birlik bolǵan kezde ǵana saqtalatynyn aıtady sarapshylar. Qazirgi aýmaly-tók­peli kezeńde eki halyq arasyna iritki salýshylar kóbeıgenin de kórip júrmiz. «Sondyqtan aldymen eki el úshin de myzǵymas dostyq mańyzdy. Bul memlekettik múddeden de joǵary turýy tıis», dep túıindedi pikirin Senat depýtaty.