Qazir álem sońǵy on jylda oryn alǵan geosaıası shıelenistiń túıinin sheshýge tyrysyp jatyr. Jekelegen memleketter arasynda bolǵan, áli de bolyp jatqan qaqtyǵystar – álemdik ekonomıkalyq, qarjylyq daǵdarystardyń basty sebebi.
Sonymen qatar qarjy sarapshylary álem áli koronavırýs pandemııasynyń saldarynan aryla qoımaǵanyn alǵa tartyp otyr. Al ǵalymdar geosaıası turaqsyzdyq árbir memleketke ártúrli áser etkenin aıtady.
Saıasattanýshylardyń aıtýynsha, jahandaǵy geosaıası turaqsyzdyqqa sońǵy 30 jyl ishinde álemde bolǵan 170 áskerı qaqtyǵys sebep boldy. Sońǵy 10 jylda Irak, Lıvııa, Sırııa, Ýkraına, Taýly Qarabaq jáne basqa aımaqtardaǵy qandy qaqtyǵystardyń kýási boldyq. Al soǵystan kóz ashpaǵan Rýanda, Somalı, Shyǵys Tımor, Bosnııa, Kosovo, Darfýr, Kongo sekildi elderdiń ekonomıkasy tipti tolyq joıylýdyń aldynda qaldy.
Shetel ǵalymdarynyń paıymdaýynsha, geosaıası shıelenisterdiń asqynýyna qaramastan qazir jahandyq ekonomıka qalpyna kelýin jalǵastyryp jatyr. Máselen, ótken jyly jazdyń ortasyna deıin jahandyq ónerkásiptik óndiris pen álemdik saýdanyń ındeksteri eń joǵary deńgeıde boldy, biraq keıin birqatar el joǵary ınflıasııa, taýar naryǵynyń qubylýy, aqsha-nesıe saıasatynyń qatańdaýy jáne sanksııalar saldarynan ekonomıkanyń qarqyny tómendeı bastady.
О́tken jyly 2020-2021 jyldardaǵy nátıje bermegen aqsha-nesıe saıasatynyń, energııa baǵasynyń ósýi men logıstıkalyq úzilisterdiń saldarynan 30 jylda bolmaǵan jahandyq ınflıasııa deńgeıi 8-9 paıyzǵa jetti. Máskeý Ekonomıka joǵary mektebiniń álemdik ekonomıka kafedrasynyń dosenti Aleksandr Zaısev 2023 jyly bul kórsetkish 6,5%-ǵa deıin tómendeıdi dep boljaıdy. Ol azyq-túlik baǵasynyń kúrt ósýi ótken jyldyń naýryzynda Ýkraınadaǵy qaqtyǵys pen tyńaıtqysh baǵasynyń ósýine baılanysty bolǵanyn atap ótti. Al jyldyń sońyna qaraı baǵa astyq mámilesine baılanysty tómendedi, biraq Reseı men Ýkraınadan jetkiziletin ónimder Afrıka men Taıaý Shyǵys elderi úshin sol qoljetimsiz baǵada qalǵan. Munaı baǵasy 2011 jyldan beri shekti mólsherge deıin kóterildi, keıin Reseıden tasymaldaý retke kelip, ekonomıkalyq belsendilik báseńdep, Qytaıdaǵy lokdaýndarǵa baılanysty qaıta tómendedi.
Ekonomıkanyń quldyraýyna ákelgen geosaıası turaqsyzdyq árbir memleketke ártúrli áser etti. Aleksandr Zaısevtiń aıtýynsha, AQSh-ta memlekettik jáne áskerı shyǵyndardyń ulǵaıýy esebinen ınflıasııanyń ósýi jalǵasty, Eýroodaq elderinde energetıkalyq daǵdarys pen memlekettik qaryzdyń ulǵaıýyna baılanysty baıaý ósti. Al Qytaıda kovıd shekteýlerine baılanysty ósim 1,5 paıyzǵa deıin tómendedi. Osy oraıda sarapshy bıylǵy kórsetkishter boljanǵan 2,3-2,4 paıyzdan tómen bolýy yqtımal ekenin aıtady. «Alaıda bul resessııa uzaqqa sozylmaıdy, biraq energetıkalyq daǵdarys, qaryz problemalary jáne geosaıası shıelenister toqtamasa, odan ári jalǵasady», deıdi Aleksandr Zaısev.
Sondaı-aq ol kelesi jyly Azııanyń jahandyq ekonomıkadaǵy róli arta túsedi degen pikirde. Logıstıkalyq máselelerdi ár aımaqtyń ózi sheship, damýshy jáne damyǵan elder arasyndaǵy tehnologııalardy damytýdaǵy básekelestik kúsheıe túspek.
Sonymen qatar jahandyq ınflıasııanyń kúrt ósýine baılanysty ortalyq bankter de aqsha-nesıe saıasatyn qatańdatty, máselen, 2022 jyldyń shilde-jeltoqsanynda damyǵan jáne damýshy elderdiń 72 ortalyq banki nesıege mólsherlemelerdi kóterse, onyń tek 9-y ǵana (Reseı, Túrkııa jáne Qytaıdy qosa alǵanda) mólsherlemelerdi tómendetti.
Máskeý Ekonomıka joǵary mektebiniń sarapshysy Ksenııa Bondarenko Ortalyq banktiń nesıe mólsherlemelerin arttyrý álemniń damyǵan elderiniń fıskaldyq turaqtylyǵyna qatysty eleýli problemalar týǵyzatynyn aıtady. Pandemııa kezinde qaryz aýyrtpalyǵy aıtarlyqtaı ósti, bıýdjet tapshylyǵy men fıskaldyq teńgerimsizdiktiń ósýinen ınvestorlar memlekettik oblıgasııalarǵa degen suranysyn azaıtty. Sonyń saldarynan qarjy retteýshileri baǵaly qaǵazdardyń edáýir bóligin satyp alýǵa májbúr boldy. Ksenııa Bondarenkonyń aıtýynsha, ótken jyldyń taǵy bir mańyzdy úrdisi álemdik qarjy júıesiniń arhıtektýrasynyń ózgerýi boldy. Qazirgi ýaqytta dollardan tolyqqandy shyǵý múmkin bolmasa da, rezervterdi ártaraptandyrý, Qytaı saýdasynyń ósýi, álemdik energetıkalyq naryqtaǵy AQSh dollary ústemdiginiń álsireýi (basqa faktorlarmen qatar) bıpolıarlyq sıpatqa ákelýi múmkin, máselen dollar men ıýan, bul 2030 jylǵa deıingi jahandyq qarjy júıesiniń kórinisi.
Negizi ótken jyly geosaıasat álemdik ekonomıka úshin soqqy bolǵan sekildi. О́ıtkeni 2022 jyl halyqaralyq qatynastardaǵy geosaıası shıelenis deńgeıi boıynsha sońǵy 20 jyldaǵy rekordtyq deńgeıge jetti. Baspasózdegi jarııalanymdardy taldap otyrsaq, geosaıası táýekel ındeksi (Geopolitical Risk Index), AQSh-tyń 2001 jyly Aýǵanstandaǵy operasııasy men 2003 jyly Iraktaǵy soǵystan keıingi eń joǵary kórsetkish bolyp shyqty. Máselen, ótken jyly jazdyń ortasynda shıelenistiń birshama tómendeýi baıqaldy, biraq AQSh О́kilder palatasynyń spıkeri Nensı Pelosı Taıvanǵa saparynan keıin jáne Ýkraınadaǵy qaqtyǵys qımyldarynyń kúsheıýinen, sondaı-aq ıadrolyq rıtorıkanyń qataıtýynan keıin, geosaıası táýekel ındeksi kúzde qaıta kóterilip, qystyń basyna salystyrmaly turaqtandy.
Sarapshy Lev Sokolshıktiń aıtýynsha, 2022 jyly álemde oryn alǵan oqıǵalar Ortalyq Azııanyń bedelin arttyrdy. Máselen, Ýkraınadaǵy jaǵdaı, AQSh pen Qytaıdyń Taıvanǵa baılanysty teketiresi, Túrkııanyń Sırııa men Iraktyń soltústik aımaqtaryndaǵy oqıǵalarǵa aralasýy, ishinara Batystyń yqpalynyń álsireýi Ortalyq Azııanyń kúsheıýin kórsetedi. Onyń paıymdaýynsha, bul kúrdeli áleýmettik-saıası dınamıka – batystyq orta taptyń popýlıstik tendensııalardyń ósýi jáne ishki máselelerdi syrtqy kontýrǵa aýystyrý áreketterine sebep bolyp otyr, bul geosaıası jaǵdaıdy odan ári ýshyqtyratyn áreketter.
Sondaı-aq sarapshynyń pikirinshe, qazirgi jaǵdaı TMD keńistiginde úshinshi oıynshylardyń, sonyń ishinde AQSh, Qytaı jáne Túrkııanyń belsendiligin arttyrady. Jalpy sarapshy «Álemde Qytaı, Úndistan jáne Reseı róli artyp keledi», degen pikirde. Buǵan qosa ol Aljır men Mysyr BRIKS-ke qosylýǵa daıyn ekenin eske saldy.
Osy oraıda, Lev Sokolshıktiń bul pikirin Prezıdent Q.Toqaevtyń ótken jyly AО́SShK-niń VI sammıtinde aıtqan sózi dáleldeı túsedi.
«HHI ǵasyr Azııa ǵasyry bolady degen boljam búginde shyndyqqa aınaldy. Azııa nomınaldy ishki jalpy ónim men satyp alý múmkindigi boıynsha álemdik ekonomıkalyq kóshbasshy retinde moıyndaldy. Aımaq aıtarlyqtaı adamı jáne tabıǵı resýrstarǵa ıe. Álemdegi eń iri 30 qalanyń 21-i Azııada ornalasqan. 2030 jylǵa qaraı orta taptyń qajetine jumsalatyn 30 trıllıon dollardyń tek 1 trıllıon dollary batys ekonomıkasyna tıesili bolmaq. Degenmen Azııanyń bolashaǵy mádenıetter, dástúrler men dúnıetanymdar arasyndaǵy dıalogti nyǵaıtýǵa ujymdyq daıyndyǵymyzǵa baılanysty», degen edi Qasym-Jomart Toqaev.
Al AQSh bolsa ádettegideı álemdegi daǵdarysqa Reseıdi kinálaıdy. Elektr energııasynyń, janar-jaǵarmaıdyń, azyq-túliktiń kúrt qymbattaýy Ýkraınaǵa basyp kirgen kezden bastap oryn alǵanyn alǵa tartady. Al álemdik naryqta suranysqa ıe «McDonald’s» korporasııasynyń Reseıden shyǵarylýy da teginnen-tegin emes, árıne salynǵan sanksııalarǵa baılanysty boldy. Bul Reseıdiń 2022 jyly Ýkraınaǵa basyp kirýine jaýap retinde AQSh qabyldaǵan sharalardyń biri ǵana», deıdi «Ropes & Gray LLP» zań fırmasynyń seriktesi Brendan Hanıfın. «McDonald’s» korporasııasy Reseı naryǵynda otyz jyldan astam ýaqyt qyzmet etti. «Iel» menedjment mektebiniń málimetteri boıynsha tutynýshy brendterden zań fırmalaryna deıin myńnan astam kompanııa Ýkraınany basyp alǵannan keıin Reseıden ketip nemese bıznes operasııalaryn qysqartqan. Máselen, kásiporyndar Reseıdegi operasııalardan keıin 59 mıllıard dollardan astam shyǵynǵa ushyrady. AQSh, Ulybrıtanııa jáne basqa da sanksııalar ondaǵan mıllıard dollar aktıvterdi buǵattady. Bir ǵana Reseı men Ýkraına qaqtyǵysynan Batystyń ózi ótken ǵasyrdyń sońynan bergi bolmaǵan qarjy daǵdarysy men ekonomıkalyq qıyndyqtardy bastan keship otyr.
Dese de sarapshylar bıyl jahandyq damýdyń oń dınamıkasy baıqalatynyn boljap otyr.
