Qoǵam • 28 Mamyr, 2019

Temeki ónimderin satýǵa tyıym salý ómirdi uzarta ma?

1343 ret kórsetildi

Aldaǵy ýaqytta «Halyq densaýlyǵy jáne densaýlyq saqtaý júıesi týraly» Kodeks jobasynyń erejeleri kúshine ense, temeki shyǵarýshylarǵa da, satýshylarǵa da, shegetinderge de kedergi týatyny sózsiz. Mundaı sheshim qabyldaý memleketke de az shyǵyn ákelmeıdi. Alaıda, adam densaýlyǵynan qymbat ne bar?..

Degenmen osy kúnderi elimiz­degi Saýda kásiporyndary qaýym­dastyǵy dabyl qaǵýǵa kóship, ýáj­derin alǵa tartyp otyr. Kodeks jobasynyń erejelerine baı­l­anysty eldegi myńdaǵan saýda núk­teleri shyǵynǵa batady dep aldyn ala dabyl qaǵýda. Densaýlyq saqtaý mınıstrligi daıyndaǵan atalǵan joba aıasynda qazir maquldastyrý rásimderi ótkizilip jatyr. 

Qazaqstan saýda kásiporyn­da­ry qa­ýymdastyǵynyń vıse-pre­zı­denti Jibek Ájibaevanyń aı­týyn­­sha, temekini saýda sóre­lerine jaıǵastyrýǵa tyıym salý 2013 jyly talqylanyp, qabyl­dan­baı qalǵan edi. О́ıtkeni bul nor­­ma maqsatqa saı emes jáne shy­­lym shegýge qarsy kúresýge kó­­mek­­tese almaıdy degen she­shim shyqqan.

– Densaýlyq saqtaý mınıstr­ligi bul máseleni taǵy da kóterip otyr­­­­­ǵa­ny túsi­nik­siz. Temeki – ishim­­­dik ne­mese qu­ramyn­daǵy qan­ty men tuzy kóp ónimder sekil­di zań­­dy taýar. Shynyn aıtqanda, bul ónim­­derdiń tutynýshylarǵa zııan kel­­tirý deńgeıi temekige qara­­­­ǵan­d­a ál­de­qaı­da joǵary. Mun­­­­daı qı­­synǵa sala­tyn bol­saq, onda b­ú­kil taýarlardy jaı­ǵas­­tyrý­ǵa ty­­ıym salý qajet, – deıdi J.Ájibaeva.

Biraq saýdagerler qant pen tuz dál temeki ónimderi sııaqty táýeldilik týdyrmaıtynyn qaperge alǵysy kelmeıtin sekildi.

Qazaqstandaǵy barlyq dúkender men sýpermarketterdi biriktirip otyrǵan jáne olardyń múddesin qorǵaýmen aına­lysatyn Saýda kásiporyndary qaýym­­dastyǵy basshysynyń pikirin­she, Kodekstiń jańa normalary mindet­ti túrde memlekettik bıýdjetke túse­tin salyq­tyń aıtarlyqtaı qys­qarýy­na, kontra­fak­talyq ónimder­diń kó­beıýi­ne, son­daı-aq jumys oryndary­nyń qys­qarýyna jáne shaǵyn kásiporyn­dardyń jabylýyna alyp kelmek.

AC Nielsen málimetteri boıynsha, 2018 jyly Qazaqstandaǵy kontrafaktalyq ónim úlesi shamamen 1,8-2%-dy quraǵan. Osy­laısha memlekettik bıýdjet salyq tú­rin­de túsetin eń kem degende 1,9 mlrd teń­ge qarjydan aırylyp qalǵan kórinedi. 

«Temekini kórneki jaıǵas­tyrýǵa ty­ıym salý satýshy só­­­resine tyǵyp sa­ty­latyn­ kon­­­­­­trafaktalyq ónimniń tú­sý yq­­­­tımaldyǵyn arttyratyny dá­leldengen. Máselen  bedeldi AC Nielsen halyqaralyq agent­tiginiń málimeti boıynsha, kór­shiles Reseıde 2014 jyly te­me­kini ashyq satýǵa tyıym sal­ǵannan keıin, zańsyz temeki ónim­deriniń satylymy 2013 jy­­ly 19,3%-dan 2016 jyly 28,3%-ǵa deıin jetken», deı­di Saýda kásiporyndary qaýym­­dastyǵynyń prezıdenti Nur­sadyq Ábishev.

Alaıda adamnyń ómirin de, eki ók­pesin de tunshyqtyrǵan temeki degen ja­pyraq ta – ázázil. Bul qadamǵa baryp otyr­­ǵan memleket úshin bastapqyda qan­daı qıyndyqtar men kedergiler týyndasa da – ol sol el halqynyń densaýlyǵynan ar­­tyq emes. 

Sondaı-aq rıteıl tómen­degideı ýájdi tyqpalap otyr. Te­mekini jaıǵastyrýǵa ty­ıym salynǵanymen, bul temeki she­gý deńgeıiniń qaz-qalpynda qalýyna alyp kelgen, muny bas­qa elderdiń tájirıbesi kór­­setip otyr. Máselen, Ka­­nada men Ir­lan­dııada tyıym­ salynǵannan keıin, sha­ǵyn dúkenderdegi saty­lym tómendep, zańsyz saýda aıtarlyqtaı ósken. Irlandııada tyıym salynǵannan keıingi aı­nalymdaǵy zańsyz ónimniń bas­tapqy úlesi 12%-ǵa jýyq bol­ǵan, bul tusta olardyń jar­tysy kon­trafaktalyq ónim bolǵan. Al qazirgi tańda Irlandııadaǵy zań­­syz ónim úlesi búkil jalpy naryqtyń 25%-yn qurap otyr. 

Týra osyndaı jaǵdaı basqa da ha­lyq­aralyq naryqtarda oryn aldy: Kanadanyń Ontarıo já­ne Kvebek provınsııalarynda alǵash ret temeki ónimderin jaı­­­­ǵastyrýǵa tyıym salynǵan kez­de, zańsyz saý­da­nyń jedel qar­qynmen ós­keni baıqalǵan (Ontarıoda 2007 jyly 31,6%-dan 48,6%-ǵa deıin jáne Kvebekte 2007 jyly 30,5%-dan 40,1%-ǵa deıin). 
Birqatar saýda núkteleri úshin temeki ónimderine arnalǵan só­re­­lerdi qaıta jabdyqtaýǵa baı­lanysty shyǵyndar aýyr talap­qa aınalýy múmkin. Te­mekini saqtaý­ǵa jáne satý­shynyń suraýy boıyn­­sha ǵana temekini kórsetýge múm­kindik beretin ar­naıy saýda jab­dyqtyń ortasha quny 180 myń teńge turady. Osy­laısha mun­daı jabdyqty sa­typ alýǵa ketetin shyǵyn sha­­ǵyn jáne orta bız­nestiń, ási­rese, shaǵyn bólshek saýda núk­tele­riniń moınyna júk bolyp túsedi-mis. 
Alaıda ortanqol temeki she­getin árbir adam jylyna kem de­­gende 1 myń AQSh dollaryna shyǵyndalyp qana qoımaı, óz ómi­rin de, keleshegin de ýla­p­ otyr­ǵanyn nege qaperden shyǵa­ra­myz?!
Sol sııaqty qoǵam belsen­dileri bul sheshimder ne dúken­derdiń jabylýyna, ne temekini zań­syz satýǵa alyp keledi dep alań­dap otyrǵan jaıy bar eken. Kodekske engizilgen túzetýler júz­degen saýda núktelerin ta­qyr­ǵa otyrǵyzbaq. Shaǵyn saýda núk­teleriniń tabysy kem degende 25%-ǵa temeki ónimderin ótkizýge táýel­di.

«Shaǵyn dúkender – Qazaq­­stan­daǵy kóptegen otba­sy­lardyń basty tabys kózi, sonyń ishin­de meniń otbasym da bar. Teme­ki sórelerin jabý, arnaıy jab­dyqtar satyp alý bizdiń qal­tamyzǵa aýyrtpalyq salmaq. Biz salyq tólep, adamdarǵa jumys beremiz. Al bizdi endi kúndelikti ta­bysymyzdyń tórtten biri­nen aıyrmaqshy. Temeki qo­rap­ta­ry­na qorqynyshty sýretterdi jap­­syrý, temeki ba­ǵasyn kóterý, osy ýaqyt ishinde engizilgen ty­ıym­dar esh nátıje bermegen bolsa, nelikten sórelerdi ja­bý bul má­seleni sheshe almaq? Mun­daı nor­ma iri jáne shaǵyn saýda núk­telerin teńsiz jaǵdaıǵa qoıyp otyr dep esepteımin», dep ­narazylyǵyn bildirdi alma­t­y­lyq dúkenderdiń biriniń qo­jaıyny Aıgúl Ibraeva.

Árıne, bul baspasóz máslı­hatyna rıteıl daıyn­­dyqpen kel­geni sózsiz. Biraq sha­ǵyn bız­­­nestiń ıesi besikten beli shyq­­paǵan ba­la­synyń shy­lym­ǵa áýes bol­ǵanyn qalar ma eken?­ Az­­dy-kópti paıda úshin ja­qyn­da­rynyń te­me­ki­niń zııa­nynan ómiri qys­qar­ǵa­ny­na, túrli dertterge dýshar bol­ǵanyna keli­ser me edi?

Sonymen elimizdegi shaǵyn jáne orta bıznes ókilderi zań jo­basyna qarsy qol jınaý­dy bas­tap ketti. Qazir oǵan 2500 adam qol qoıǵan kórinedi. Kásipkerler petısııany el úki­metine joldaıyn dep otyr. Sonymen qa­tar kásipkerler Ko­dekstiń ja­ńa normalaryna qatysty nara­zylyqtaryn bil­dirý úshin beıne-úndeýdi daıyn­dap qoıǵan. 

Qaýymdastyq ókilderi te­mek­i shegýge qatysty máseleni sa­lamatty ómir saltyn nasıhattaýdy kúsheıtý jáne óskeleń urpaqty durys tárbıeleý sha­ralaryn ót­kizý arqyly she­shýdi usynady. Al durys oı­lastyrylmaǵan tyıym salýlar eldegi shaǵyn jáne orta bıznes tabyna, sondaı-aq mem­lekettik jáne jergilikti bıýd­jetke orny tolmas zııan kel­tiredi desedi. 

«Tuńǵysh Prezıdent Nur­sul­tan Nazarbaev Qazaqstan hal­qyna Jol­daýynda sha­ǵyn jáne orta bıznesti el ekonomıkasynyń basty­ qoz­ǵalt­qyshy dep atady. Osy salanyń qyzmetine jan-jaqty qol­daý kórsetý ja­ńa jumys oryn­darynyń qu­­ry­lýyna, áleýmettik má­selelerdiń sheshilýine, sondaı-aq na­ryqtaǵy tepe-teńdiktiń ornaýyna alyp kelmek. Alaıda is júzinde mem­lekettik organdar shaǵyn jáne orta bıznestiń damýyna kedergi keltiretin nor­malar­dy da­ıyndap otyr» degen Saýda kásiporyndary qaýymdastyǵy temeki satýdan bólek, tabys ta­­býdyń myń túrli joly bar ekenin umytpaǵany lázim.

Iá, adam densaýlyǵynan ar­tyq, adam densaýlyǵynan qym­bat ne bar?

ALMATY

Uqsas jańalyqtar