Qazir EAEO sheńberinde «sút pe, álde súttiń dámi bar sýsyn ba?» degen máseleniń betin ashyp alý mańyzdy bolyp tur. Máselen, «sút sýsyny» degen termın reseılik ulttyq tehnıkalyq reglamentte aıqyn jazylǵan.

Sońǵy jyldary EAEO-daǵy áriptes elder shópti shóńgeden ajyrata bilý deńgeıine jetti, ıaǵnı sút ónimderine biz tárizdi jalpylama emes, tabıǵı sút nemese sút ónimderi sýsyny dep qaraıdy. Soltústiktegi kórshimiz óz ishine ǵana emes, EAEO-daǵy áriptesterine de solaı talap qoıýǵa bekinip otyr. Olar bul sheshimin tutynýshylardy da, ózimizdi de aldaýǵa jol bermeımiz degen ustanymmen túsindiredi. Keden odaǵyna múshe bolǵannan keıin bizdegi osy jaǵdaı odaqqa múshe elderdi tańǵaldyrsa kerek. Tehnıkalyq reglament jasaý úshin sút pen sút sýsyndarynyń arajigin ajyratý kerektigi týraly másele kóterilgen. Biraq Qazaqstan bul reglamentti keıinge shegergen. Sebebi bul bizge tıimsiz kórinedi. Eger elimizde «mynaý taza sút, al mynaý qurǵaq untaqty paıdalanyp jasalǵan sút sýsyny» dep ekeýiniń basyn ashyp alatyn bolsaq, taıaqtyń bir ushy basymyzǵa sart ete qalady eken. Sebebi eldegi súttiń 60 paıyzy tek qurǵaq untaqtan jasalady. Sol untaqtyń basym bóligi syrttan ákelingenimen, onda da adamdar eńbek etýde, belgili bir qosymsha qun bar, aınalyp kelgende atalǵan naryqty da joǵaltyp alýymyz múmkin.
«Odaq tehreglamentiniń sút jáne sút ónimderi tarmaǵynan nege qashqalaqtaımyz?» degen máseleniń basy áli de ashyq. Soǵan qaraǵanda «Sút ónimi» termıniniń ornyna «qalpyna keltirilgen sút» degen termın biz úshin áldeqaıda tıimdi. Naǵyz sút pen jasandy súttiń arajigin ajyrataıyn dese, erteń turǵyndardy taza sútpen qamtamasyz etý múmkindigi shekteýli jáne bul úshin kóptegen sharýanyń basyn qaıyrý mindeti aldan shyǵady. Odan bólek, sút ónimderimen qamtýdaǵy úlesimiz 9% ǵana, 2020 jylǵa qaraı ishki naryqtyń 80%-yn óz kúshimizben qamtamasyz etemiz dep taǵy ýáde berip qoıǵanbyz. Tap qazir reseılikter tárizdi taza sút pen qurǵaq untaqtyń ara-jigin aıqyndap alsaq, ol ýádeniń de aýyly alystap ketedi. Al qazirgi paıdalanyp júrgen sútimizdiń basym bóligi qurǵaq sút qana emes, oǵan qosylatyn sút maıynyń ornyna ósimdik maılary qosylady eken. Negizinen sút maılaryn tropıkalyq ósimdik maılary almastyryp keledi. Mysaly, palma maıy. Sebebi ósimdik maılary sút maıyna qaraǵanda 5-8 ese arzan. Dúkennen satyp alyp júrgen sary maı oramyn baıqap kórseńizder, quramynda taza maı bar degen sózdi taba almaıtynymyz shyndyq.
Keremet ataýlar ǵana bar
Tutynýshylar soǵan maldanyp, kádimgi maı dep oılaıdy. Byltyr syrtynda «Qaımaq», «Súzbe», «Irimshik» degen ataýy bar 19 sút óniminiń quramyna tekserý júrgizilgende, jeteýiniń quramy syrtynda jazylǵan ataýǵa saı bolmaı shyqty. Osydan-aq turǵyndardyń qaımaq dep júrgeni qurǵaq untaqqa qosylǵan palma maıy men súttiń dámin keltiretin hosh ıis qosylǵan aq qoımaljyń ekenin baıqaý qıyn emes.
Kúndelikti paıdalanyp júrgen sút jáne sút ónimderiniń qaısysy kádimgi taza sútten, qaısysy untaqtan jasalǵanyn bile almaısyz. О́ıtkeni tetra-paketterdiń syrtynda ondaı aqparat joq. Bári naǵyz sútten jasalǵan sekildi. Biraq iship júrgen sútimizdiń 60%-y sýǵa qosylǵan qurǵaq untaqtyń qoımaljyńy. Eger tetrapaket syrtyna taza sút nemese untaq sút ónimi dep jazylsa, adamdar jappaı taza ónimdi satyp ala bastaıdy. Bul sút sharýashylyǵymen aınalysatyn fermerler úshin de tıimdi bolatyny sózsiz.
Otandyq kompanııalar túrli sharalar uıymdastyrýǵa májbúr
Sońǵy ýaqytta elimizdegi tabıǵı sút jáne sút ónimderimen aınalysatyn kompanııalar túrli sharalar uıymdastyrýǵa májbúr bolyp otyr. Nege?
Eger tolaıym halyqtyń densaýlyǵyn oılaıtyn bolsaq, onda kez kelgen óndirýshige sapa turǵysynan qoıylatyn talaptardy oryndaý ońaıǵa túse qoımaıdy. Oǵan qosa, Qazaqstannyń sút odaǵy Eýropa qaıta qurý jáne damý banki (EQDB) jobasynyń qoldaýymen, BUU Azyq-túlik jónindegi aýyl sharýashylyǵy uıymy (FAO) sarapshylary, «Atameken» UKP jáne «Sapa» tutynýshylar quqyǵyn qorǵaý jónindegi qoǵammen birlese Qazaqstannyń Keden odaǵyna músheligi aıasynda, shıki súttiń qaýipsizdigi boıynsha tehreglamentterdiń jekelegen talaptaryn engizý jónindegi qıyndyqtardy eńserý maqsatynda Jol kartasyn ázirledi. Demek, 2020 jyldyń 1 qańtarynan bastap qaıta óńdeý zaýyttary KO tehreglamentiniń talaptaryna sáıkes kelmeıtin shıki sútti qabyldaýǵa quqyly emes. Osy máselege oraı, Qazaqstannyń sút odaǵy da belsendilik tanytyp, túrli múddelerdi qorǵashtaýǵa kóshkenin baıqaımyz. Uıymnyń atqarýshy dırektory Vladımır Kojevnıkovtyń aıtýynsha, tehreglament kúshine enetin ýaqyttyń azdyǵyna baılanysty, odaq Jol kartasyn belsendi iske asyrý bastamasyn óz mindetine alyp otyr. Sondyqtan QSO sarapshylary zamanaýı talaptardy engizýdiń tıimdi quraldarynyń biri otandyq iri kásiporyndardyń tájirıbesin ashyq kórsetý dep biledi. Iаǵnı, qazir naryqta sút ónimderin óńdeýmen aınalysatyn qansha kompanııa bar? Otandyq óndirýshiler óniminiń qansha paıyzy tabıǵı shıki sútten jasalǵan, qansha paıyzy qurǵaq sútti palma maıyna qosyp, sórege shyǵaryp otyr? Kedendik odaqty bylaı qoıǵanda, tutynýshy úshin de bul suraq ózektiligin joımaıdy.
Otandyq sút shıkizatynyń sapasy máz emes
Sút odaǵynyń derekteri boıynsha, KO tehreglamentterine ónerkásiptik qaıta óńdeýge túsetin súttiń 50%-y (nemese 700 myń tonnaǵa jýyǵy) jaýap bermeıdi. Jeke menshik sharýashylyqtar segmentinde jaǵdaı odan da qıyn. FAO jáne QSO mamandary júrgizgen taldaý KO reglamentiniń ólshemderine jeke qosalqy sharýashylyqtardan (JQSh) túsetin shıki súttiń tek 10%-y ǵana sáıkes keletinin anyqtady.
FAO sarapshysy Inna Pýnda bıyl júrgizilgen zertteý nátıjelerine sáıkes qaýipsizdigi qujattarmen rastalmaǵan jeke satýshylardan alynǵan sút halyq arasynda joǵary suranysqa ıe ekenin, Qazaqstan halqynyń úshten biri qaptalmaǵan sút pen sút ónimderin tutynatynyn alǵa tartyp otyr. Eýropalyq elderde, mysaly, bul daqyl ózin baıaǵyda joıyp jiberdi, Reseıde de jalpy tutyný kóleminde mundaı súttiń úlesi óte az.
«Jeke saýdagerlerden, stıhııalyq saýda jaǵdaıynda bıdondardan, turǵyn úılerdiń aýlalaryndaǵy, avtotrassa boıyndaǵy bóshkelerden ekinshi ydysta quıylyp satylatyn sút densaýlyq úshin paıdaly degen túsinik bar. Eń bastysy, qoldan satylatyn súttiń qaýipsizdigine eshkim kepildik bermeıdi. Qazirgi zamanǵy ónerkásipte taza sút alýǵa múmkindik beretin tehnologııalar bar, odan óndirilgen ónim tońazytqysh jaǵdaıynda 1-3 kún emes, 7 kún jáne odan da kóp saqtalady. Máselen, Eýropada qyshqyl sút ónimderi 20 kúnnen asa saqtalady. Sebebi qaıta óńdelgen sút erekshe tazalyqpen ázirlenedi. Qazaqstanda sút ónimderiniń sapasy men qaýipsizdigi týraly suraq týǵan kezde tutynýshylar Qazaqstannyń sút odaǵy sııaqty salanyń resmı sarapshylarynyń pikirine qulaq asýy tıis», deıdi Inna Pýnda.
Sarapshy sózi QSO ustanymymen qabysady. Biraq Qazaqstanda sút shıkizatynyń odaq reglamentterine sáıkestigine kepildik berýge iri kásiporyndardyń kúsh-jigeri jetkiliksiz. Ony barlyq tizbek boıynsha, fermerlerden bastap óńdeýshi kásiporyndarǵa deıin baqylaýdyń biryńǵaı júıesin qurý qajet.
Saýyn sıyr jekeniń qolynda
Sút odaǵynyń málimetinshe, qazirgi tańda otandyq sút jáne sút ónimderi halyqty sapaly ónimmen tolyq qamtamasyz ete almaıdy. О́ndirilgen shıkizattyń tek 1\3 bóligi ónerkásiptik qaıta óńdeýden ótkiziledi. Otandyq kásiporyndar qaptalǵan sút ónimimen tutynýshy qajettiliginiń 27%-yn ǵana qamtamasyz etedi. Búginde sút jáne sút óndirisiniń 90%-y úı sharýashylyǵynda óndiriledi. Sol sebepti eń aldymen ónerkásip kásiporyndaryna sharýadan alatyn shıkizattyń sapasyn joǵarylatý úshin baǵasyna, tasymaldaý qunyna, tapsyrys ýaqytyna kelisimdi aldyn ala jasaýdyń mańyzy zor. Negizinen úı sharýashylyǵynda óndiriletin qazaqstandyq sút sapa standarttaryna jaýap bermeıdi. Jeke úı sharýashylyqtaryndaǵy sút óndirý isin basqarý qıyn. Elimizdegi saýyn sıyrdyń 90%-y jekeniń qolynda. Olardyń sanıtarlyq normaǵa saı, sapaly ónim óndirýin baqylaý óte qıyn. Osy jaıt ta salanyń aıaǵynan tik turyp ketýine qolbaılaý bolyp turǵany jasyryn emes. Kedendik odaq boıynsha áriptester arasynda Reseıde saýyn sıyrdyń 42%-y jekeniń qolynda bolsa, Belarýste bul kórsetkish bar bolǵany 5%-dy quraıdy. Qazaqstannyń ońtústik oblystaryn sút ónimderimen qamtamasyz etip otyrǵan qyrǵyzdarda saýyn sıyrdyń qansha paıyzy jekeniń qolynda ekenin kórsetetin málimet tapshy. Demek, qyrǵyzstandyq sút EAEO reglamentterine sáıkes kele me degen taqyryp jeke-dara zertteýdi qajet etedi.
Zaýyttar ǵana emes, sondaı-aq akkredıttelgen sút qabyldaý pýnktteriniń jalpyulttyq jelisi kiretin osyndaı júıeni qurý – memlekettik mańyzy bar mindet. Búginde súttiń 90%-dan astamy usaq jáne orta taýar sharýashylyqtarynan alynyp qaıta óńdeýge túsedi, dálirek aıtqanda olar kómekke, sonyń ishinde aqparattyq qoldaýǵa muqtaj.
Aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń doktory, akademık Rahymjan Eleshev aldymen jem-shóp problemasyn sheship alý qajettigin aıtady. Ony kútpeýdiń, babyn tappaýdyń, qadirin sezinbeýdiń zardaby zor bolýy múmkin. Sondyqtan jerdi tıimdi paıdalanýdyń, azyq-túlik daqyldaryn, mal ósirýdiń ulttyq dástúrge negizdelgen tól tehnologııasyn iske asyrý kerek. «Eger 1990 jylǵa deıin Qazaqstanda jylyna 1 mıllıon tonna tyńaıtqysh shyǵarylsa, qazir bar bolǵany 40-50 myń tonna ǵana shyǵarylady. Al búginde kem degende 650 myń tonna tyńaıtqysh kerek. Bolashaqta 1,3 mıllıon tonna qajet bolady. Taza sút ishkimiz kelse, aldymen Jer Ananyń babyn jasap, sodan keıin ǵana baryp sútti sıyrlardy alyp kelýge bolady. Qoldaǵy sıyrlardyń eshki qurly sút nemese et bere almaı pushaıman bolyp turǵany da aınalyp kelgende osyǵan baılanysty. Qazir jerdiń bári satylǵan. Jaıylymdar qalmady deýge bolady. Jem-shóp ósireıin dese bos jer joq. Qospa jem ónerkásibi atymen joq. Buryndary alpaýyt zaýyttar bolatyn. Búginde ońtústik óńirlerde bir sıyrdy ustaý kúnine 600-700 teńgeniń shyǵynyn qajet etedi. Sút óndirisin aýyldardan shelektep sút jınaýmen damytamyz deý bekershilik», deıdi aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń doktory, akademık Rahymjan Eleshev.
ALMATY
51,4 myńǵa jýyq adam áleýmettik tólem aldy
Qoǵam • Keshe
Fýtboldan Qazaqstan chempıonaty: «Aqtóbe» top jardy
Fýtbol • Keshe
Elordada eki avtobýstyń baǵyty ýaqytsha ózgeredi
Elorda • Keshe
Neımardyń PSJ-men kelisimsharty 2027 jylǵa deıin uzartyldy
Fýtbol • Keshe
Pavlodarda tórtinshi qabattan úsh jasar qyz qulap ketken
Qoǵam • Keshe
Irandaǵy jer silkinisinen bes adam kóz jumdy
Álem • Keshe
Almatydaǵy Saıran kóli qurǵatylady
Ekologııa • Keshe
Almatydaǵy «Altyn-Orda» bazary mańynda dámhana órtendi
Aımaqtar • Keshe
Búgin Qazaqstan áskerı-áýe kúshteriniń qurylǵan kúni
Qazaqstan • Keshe
Múlik ıeleri birlestigine kóshýdiń mehanızmi túsindirildi
Qazaqstan • Keshe
Qazaqstan-Lıýksembýrg dıplomatııalyq qatynasyna 30 jyl toldy
Qazaqstan • Keshe
Jetisý óńirinen shyqqan qos tulǵaǵa eskertkish ornatyldy
Aımaqtar • Keshe
Prezıdent Almaty ákimin qabyldady
Prezıdent • Keshe
Qazaqstannyń dıplomatııalyq qyzmetine – 30 jyl
Qazaqstan • Keshe
«Qazfosfat» kásiporynda 2 jumysshy mert boldy
Qoǵam • Keshe
Almaty men Aqtóbede aýa sapasy nasharlaıdy
Aýa raıy • Keshe
Iranda 6 baldyq jer silkinisi boldy
Álem • Keshe
О́tken táýlikte 187 adam indet juqtyrdy
Koronavırýs • Keshe
Ekibastuzda polısııa qyzmetkerleri alaıaqtardy quryqtady
Qoǵam • Keshe
Búgin aqyn Muhtar Shahanov 80 jasqa toldy
Qazaqstan • Keshe
Elordada sýburqaqtan enterovırýs anyqtaldy
Elorda • 01 Shilde, 2022
Maqtaaral turǵyny aýlasynan adam súıegin taýyp aldy
Oqıǵa • 01 Shilde, 2022
2500-den astam dombyrashy qazaqtyń tanymal kúılerin bir mezette oryndady
О́ner • 01 Shilde, 2022
О́skemende 4,3 mln teńge jymqyrǵan esepshi ustaldy
Oqıǵa • 01 Shilde, 2022
Otandyq kásipkerler keńesiniń otyrysy jańa formatta ótti
Úkimet • 01 Shilde, 2022
Qaraǵandyda ǵarysh monıtorıngi bazada tirkelmegen 11 myń jer ýchaskesin tapty
Aımaqtar • 01 Shilde, 2022
Birneshe óńirde aýa raıyna baılanysty eskertý jarııalandy
Aýa raıy • 01 Shilde, 2022
Túrkııada Muhtar Shahanovtyń 80 jas mereıtoıy atap ótildi
Álem • 01 Shilde, 2022
Memlekettik baǵa retteý máseleleri týraly zańǵa ózgerister engizildi
Prezıdent • 01 Shilde, 2022
Prezıdent qylmystyq jolmen alynǵan kiristerdi zańdastyrýǵa qarsy is-qımyl týraly zańǵa qol qoıdy
Prezıdent • 01 Shilde, 2022
Bıyl Shymkentte 51 úı paıdalanýǵa beriledi
Aımaqtar • 01 Shilde, 2022
Mádenıet mınıstrliginiń laýazymdy tulǵalaryna qatysty tergeý júrip jatyr
ANTIKOR • 01 Shilde, 2022
Aqsý elektr stansııasynda jumysshy qaza tapty
Oqıǵa • 01 Shilde, 2022
Qoǵam • 01 Shilde, 2022
Uqsas jańalyqtar