Sút pe, sútti sýsyndar ma?

Sońǵy jyldary EAEO-daǵy áriptes elder shópti shóńgeden ajyrata bilý deńgeıine jetti, ıaǵnı sút ónimderine biz tárizdi jalpylama emes, tabıǵı sút nemese sút ónimderi sýsyny dep qaraıdy. Soltústiktegi kórshimiz óz ishine ǵana emes, EAEO-daǵy áriptesterine de solaı talap qoıýǵa bekinip otyr. Olar bul sheshimin tutynýshylardy da, ózimizdi de aldaýǵa jol bermeımiz degen ustanymmen túsindiredi. Keden odaǵyna múshe bolǵannan keıin bizdegi osy jaǵdaı odaqqa múshe elderdi tańǵaldyrsa kerek. Tehnıkalyq reglament jasaý úshin sút pen sút sýsyndarynyń arajigin ajyratý kerektigi týraly másele kóterilgen. Biraq Qazaqstan bul reglamentti keıinge shegergen. Sebebi bul bizge tıimsiz kóri­nedi. Eger elimizde «mynaý taza sút, al mynaý qurǵaq untaqty paıdala­nyp jasalǵan sút sýsyny» dep ekeýiniń basyn ashyp alatyn bolsaq, taıaqtyń bir ushy basymyzǵa sart ete qalady eken. Sebebi eldegi súttiń 60 paıyzy tek qurǵaq untaqtan jasalady. Sol untaqtyń basym bóligi syrttan áke­lin­ge­nimen, onda da adamdar eńbek etýde, belgili bir qosymsha qun bar, aınalyp kelgende atalǵan naryqty da joǵaltyp alýymyz múmkin.

«Odaq tehreglamentiniń sút jáne sút ónimderi tarmaǵynan nege qashqa­laq­taı­myz?» degen máseleniń basy áli de ashyq. Soǵan qaraǵanda «Sút ónimi» termıniniń ornyna «qalpyna keltirilgen sút» degen termın biz úshin áldeqaıda tıimdi. Naǵyz sút pen jasandy súttiń arajigin ajyra­ta­ıyn dese, erteń turǵyndardy taza sútpen qamtamasyz etý múmkindigi shekteýli jáne bul úshin kóptegen sharýanyń basyn qaıyrý mindeti aldan shyǵady. Odan bólek, sút ónimderimen qam­týdaǵy úlesimiz 9% ǵana, 2020 jyl­ǵa qaraı ishki naryqtyń 80%-yn óz kúshi­miz­ben qamtamasyz etemiz dep taǵy ýáde berip qoıǵanbyz. Tap qazir reseı­likter tárizdi taza sút pen qurǵaq untaqtyń ara-jigin aıqyndap alsaq, ol ýádeniń de aýyly alystap ketedi. Al qazirgi paıdalanyp júrgen sútimizdiń basym bóligi qurǵaq sút qana emes, oǵan qosylatyn sút maıynyń ornyna ósimdik maılary qosylady eken. Negizinen sút maılaryn tropıkalyq ósimdik maılary almastyryp keledi. Mysaly, palma maıy. Sebebi ósimdik maılary sút maıyna qara­ǵanda 5-8 ese arzan. Dúkennen satyp alyp júrgen sary maı oramyn baıqap kór­seńizder, quramynda taza maı bar degen sózdi taba almaıtynymyz shyndyq.

Keremet ataýlar ǵana bar

Tutynýshylar soǵan maldanyp, kádimgi maı dep oılaıdy. Byltyr syrtynda «Qaımaq», «Súzbe», «Irimshik» degen ataýy bar 19 sút óniminiń quramyna tekserý júrgizilgende, jeteýiniń quramy syrtynda jazylǵan ataýǵa saı bolmaı shyqty. Osydan-aq turǵyndardyń qaımaq dep júrgeni qurǵaq untaqqa qosylǵan palma maıy men súttiń dámin keltiretin hosh ıis qosylǵan aq qoımaljyń ekenin baıqaý qıyn emes.

Kúndelikti paıdalanyp júrgen sút jáne sút ónimderiniń qaısysy ká­dim­gi taza sútten, qaısysy untaqtan jasal­ǵa­nyn bile almaısyz. О́ıtkeni tetra-paketterdiń syrtynda ondaı aqparat joq. Bári naǵyz sútten jasalǵan sekildi. Biraq iship júrgen sútimizdiń 60%-y sýǵa qosylǵan qurǵaq untaqtyń qoımaljyńy. Eger tetrapaket syrtyna taza sút nemese untaq sút ónimi dep jazylsa, adamdar jappaı taza ónimdi satyp ala bastaıdy. Bul sút sharýashylyǵymen aınalysatyn fermerler úshin de tıimdi bolatyny sózsiz.

Otandyq kompanııalar túrli sharalar  uıymdastyrýǵa májbúr

Sońǵy ýaqytta elimizdegi tabıǵı sút jáne sút ónimderimen aınalysatyn kompanııalar túrli sharalar uıymdastyrýǵa májbúr bolyp otyr. Nege?

Eger tolaıym halyqtyń densaý­ly­ǵyn oılaıtyn bolsaq, onda kez kelgen óndirýshige sapa turǵysynan qoıy­la­tyn talaptardy oryndaý ońaıǵa túse qoımaıdy. Oǵan qosa, Qazaqstannyń sút odaǵy Eýropa qaıta qurý jáne damý banki (EQDB) jobasynyń qoldaýymen, BUU Azyq-túlik jónindegi aýyl sharýashylyǵy uıymy (FAO) sarapshylary, «Atameken» UKP jáne «Sapa» tutynýshylar quqyǵyn qor­ǵaý jónindegi qoǵammen birlese Qazaq­stan­nyń Keden odaǵyna músheligi aıasynda, shıki súttiń qaýipsizdigi boıyn­sha tehreglamentterdiń jekelegen talaptaryn engizý jónindegi qıyndyqtardy eńserý maqsatynda Jol kartasyn ázir­le­di. Demek, 2020 jyldyń 1 qańtarynan bastap qaıta óńdeý zaýyttary KO tehreg­lamentiniń talaptaryna sáıkes kel­meıtin shıki sútti qabyldaýǵa quqyly emes. Osy máselege oraı, Qazaqstannyń sút odaǵy da belsendilik tanytyp, túrli múd­delerdi qorǵashtaýǵa kóshkenin baıqaımyz. Uıymnyń atqarýshy dırektory Vladımır Kojevnıkovtyń aıtýyn­sha, tehreglament kúshine ene­tin ýa­qyt­tyń azdyǵyna baılanys­ty, odaq Jol kartasyn belsendi iske asyrý bastamasyn óz mindetine alyp otyr. Sondyqtan QSO sarapshylary zamanaýı talaptardy engizýdiń tıimdi quraldarynyń biri otandyq iri kásipo­ryn­dardyń tájirıbesin ashyq kórsetý dep biledi. Iаǵnı, qazir naryqta sút ónimderin óńdeýmen aınalysatyn qansha kompanııa bar? Otandyq óndirýshiler óniminiń qansha paıyzy tabıǵı shıki sútten jasalǵan, qansha paıy­­­zy qurǵaq sútti palma maıyna qosyp, sórege shy­ǵa­ryp otyr? Kedendik odaqty bylaı qoıǵanda, tutynýshy úshin de bul suraq ózektiligin joımaıdy.

Otandyq sút shıkizatynyń sapasy máz emes

Sút odaǵynyń derekteri boıynsha, KO tehreglamentterine ónerkásiptik qaıta óńdeýge túsetin súttiń 50%-y (nemese 700 myń tonnaǵa jýyǵy) jaýap ber­meıdi. Jeke menshik sharýashylyqtar segmentinde jaǵdaı odan da qıyn. FAO jáne QSO mamandary júrgizgen taldaý KO reglamentiniń ólshemderine jeke qosalqy sharýashylyqtardan (JQSh) túsetin shıki súttiń tek 10%-y ǵana sáı­kes keletinin anyqtady.

FAO sarapshysy Inna Pýnda bıyl júrgizilgen zertteý nátıjelerine sáıkes qaýip­siz­digi qujattarmen rastalmaǵan jeke satý­shylardan alynǵan sút ha­lyq arasynda joǵary suranysqa ıe ekenin, Qazaqstan halqynyń úshten biri qaptalmaǵan sút pen sút ónimderin tuty­natynyn alǵa tartyp otyr. Eýro­palyq elderde, mysaly, bul daqyl ózin baıaǵyda joıyp jiberdi, Reseıde de jalpy tutyný kóleminde mundaı súttiń úlesi óte az.

«Jeke saýdagerlerden, stıhııalyq saýda jaǵdaıynda bıdondardan, turǵyn úılerdiń aýlalaryndaǵy, avtotrassa boıyndaǵy bóshkelerden ekinshi ydys­ta quıylyp satylatyn sút densaýlyq úshin paıdaly degen túsinik bar. Eń bastysy, qoldan satylatyn súttiń qaýipsizdigine eshkim kepildik bermeıdi. Qazirgi zamanǵy ónerkásipte taza sút alýǵa múmkindik beretin tehnologııalar bar, odan óndirilgen ónim tońazytqysh jaǵdaıynda 1-3 kún emes, 7 kún jáne odan da kóp saqtalady. Máselen, Eýropada qysh­qyl sút ónimderi 20 kúnnen asa saq­ta­­lady. Sebebi qaıta óńdelgen sút erekshe tazalyqpen ázirlenedi. Qazaqstanda sút ónimderiniń sapasy men qaýipsizdigi týraly suraq týǵan kezde tutynýshylar Qazaqstannyń sút odaǵy sııaqty salanyń resmı sarapshylarynyń pikirine qulaq asýy tıis», deıdi Inna Pýnda.

Sarapshy sózi QSO ustanymymen qa­by­sady. Biraq Qazaqstanda sút shıki­­za­tynyń odaq reglamentterine sáı­­kes­ti­gine kepildik berýge iri ká­sip­oryn­dar­dyń kúsh-jigeri jet­ki­liksiz. Ony barlyq tizbek boıynsha, fermerlerden bastap óńdeýshi ká­siporyndarǵa deıin baqylaýdyń bir­yń­ǵaı júıesin qurý qajet.

Saýyn sıyr jekeniń qolynda

Sút odaǵynyń málimetinshe, qazirgi tańda otandyq sút jáne sút ónimderi halyqty sapaly ónimmen tolyq qamta­masyz ete almaıdy. О́ndirilgen shıki­zat­tyń tek 1\3 bóligi ónerkásiptik qaı­ta óńdeýden ótkiziledi. Otandyq kásiporyndar qaptalǵan sút ónimimen tuty­nýshy qajettiliginiń 27%-yn ǵana qamtamasyz etedi. Búginde sút jáne sút óndirisiniń 90%-y úı sharýashylyǵynda óndiriledi. Sol sebepti eń aldymen ónerkásip kásiporyndaryna sharýa­dan alatyn shıkizattyń sapasyn joǵa­ry­latý úshin baǵasyna, tasymaldaý qunyna, tapsyrys ýaqytyna keli­sim­di aldyn ala jasaýdyń mańyzy zor. Negizinen úı sharýashylyǵynda óndi­ri­letin qazaqstandyq sút sapa standart­ta­ryna jaýap bermeıdi. Jeke úı sharýa­shylyqtaryndaǵy sút óndirý isin bas­qa­rý qıyn. Elimizdegi saýyn sıyrdyń 90%-y jekeniń qolynda. Olardyń sanıtarlyq normaǵa saı, sapaly ónim óndirýin baqylaý óte qıyn. Osy jaıt ta salanyń aıaǵynan tik turyp ketýine qolbaılaý bolyp turǵany jasyryn emes. Kedendik odaq boıynsha áriptester arasynda Reseıde saýyn sıyrdyń 42%-y jekeniń qolynda bolsa, Belarýste bul kórsetkish bar bolǵany 5%-dy quraıdy. Qazaqstannyń ońtústik oblystaryn sút ónimderimen qamtamasyz etip otyrǵan qyrǵyzdarda saýyn sıyrdyń qansha paıyzy jekeniń qolynda ekenin kórsetetin málimet tapshy. Demek, qyrǵyzstandyq sút EAEO reglamentterine sáıkes kele me degen taqyryp jeke-dara zertteýdi qajet etedi.

Zaýyttar ǵana emes, sondaı-aq akkredıttelgen sút qabyldaý pýnktteriniń jal­py­ulttyq jelisi kiretin osyndaı júıeni qurý – memlekettik ma­ńy­zy bar mindet. Búginde súttiń 90%-dan astamy usaq jáne orta taýar sharýa­shy­lyqtarynan alynyp qaıta óńdeýge túsedi, dálirek aıtqanda olar kómekke, sonyń ishin­de aqparattyq qoldaýǵa muqtaj.

Aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń doktory, akademık Rahymjan Eleshev aldymen jem-shóp problemasyn sheship alý qajettigin aıtady. Ony kút­peý­diń, babyn tappaýdyń, qadirin sezinbeýdiń zardaby zor bolýy múmkin. Sondyqtan jerdi tıimdi paıdalanýdyń, azyq-túlik daqyldaryn, mal ósirýdiń ulttyq dástúrge negizdelgen tól tehnologııasyn iske asyrý kerek. «Eger 1990 jylǵa deıin Qazaqstanda jylyna 1 mıllıon tonna tyńaıtqysh shyǵarylsa, qazir bar bolǵany 40-50 myń tonna ǵana shyǵarylady. Al búginde kem degende 650 myń tonna tyńaıtqysh kerek. Bolashaqta 1,3 mıllıon tonna qajet bolady. Taza sút ishkimiz kelse, aldymen Jer Ananyń babyn jasap, sodan keıin ǵana baryp sútti sıyrlardy alyp kelýge bolady. Qoldaǵy sıyrlardyń eshki qurly sút nemese et bere almaı pushaıman bolyp turǵany da aınalyp kelgende osyǵan baılanysty. Qazir jerdiń bári satylǵan. Jaıylymdar qalmady deýge bolady. Jem-shóp ósireıin dese bos jer joq. Qospa jem ónerkásibi atymen joq. Buryndary alpaýyt zaýyttar bolatyn. Búginde ońtústik óńirlerde bir sıyrdy ustaý kúnine 600-700 teńgeniń shyǵynyn qajet etedi. Sút óndirisin aýyl­dardan shelektep sút jınaýmen damytamyz deý bekershilik», deıdi aýyl sharýashylyǵy ǵylymdarynyń doktory, akademık Rahymjan Eleshev.

ALMATY