«On úshte – otaý ıesi» sanaǵa syımaıtyn uǵym ba?

Búgingi urpaq tárbıeleý úrdisi keshegi ata-babalarymyzdyń jolynan birshama alshaqtap ketkendeı kórinedi. Buǵan zaman aǵymynyń, qoǵamdyq qatynastardyń, ómir súrý daǵdysynyń burynǵydan múlde basqa sıpatqa enýi ózindik áserin tıgizgeni belgili. Alaıda babalar salǵan uly joldan aýytqýymyzǵa qoǵamdyq qatynastardaǵy ýaqyt kóshimen ilese kelgen ózgeristerdiń tıgizgen yqpalyna túsinistikpen qaraǵymyz kelgenimen, negizgi dińgekten, keshegiler salǵan súrleýden ajyramaýymyz kerek-aq.

Bizdiń kópshiligimiz materıaldyq turǵyda qamtamasyz etýdi, ásire álpeshteýdi, jıyrmadan asqansha, tipti otyzǵa deıin besikke bóleýden basqa barlyq jaǵdaı jasaýdy bala tárbıesiniń basty qaǵıdasy retinde túsinetindeımiz. Bul túsinik babalarymyzdan bizge jetken «Balańdy jeti jasqa deıin patshańdaı kór, jeti jastan soń qulyńdaı jumsa, on bes jasynan dosyńdaı syrlas», «On úshte – otaý ıesi» deıtin maǵynasy keń aýqymdy naqyldy, tárbıelik máni zor uǵymdy sanamyzdan alshaqtatyp jiberdi.

Qazaq «On úshte – otaý ıesi» dep tegin aıtpaǵan. On úsh – alǵashqy múshel jas. Baba­larymyz bul jasqa kelgendi azamat boldyǵa balap, bir shańyraqtyń júgin arqalatqan. Osy jasta babalarymyz ámeńger atanǵan. Al biz muny sanamyzǵa syıdyra almaımyz. Nege? О́ıtkeni ásire balajandyq, bala dýshar bolýy múmkin yqtımal qaýip-qaterlerden týyndaǵan boıymyzdaǵy sekemshil sezim, taǵy basqa jaǵdaıattar sanamyzdy býyp, áriden oılaýǵa, babalardyń álgindeı uǵymynyń mánisin túsinýge múmkindik bermeıdi.

Balamyz kózimizden tasa bolsa, mazasyzdyq meńdep, áldebir qara nıetti urlap ketip bara jatqandaı shala búlinemiz (buǵan túsinistikpen qaraýǵa bolar), perzentiń aýlaǵa shyqsa, bir nársege urynyp qalardaı qaltyrap-dirildep shekten tys kúıgelektenemiz. Sóıtemiz de kúıbeńdep janynan shyqpaı, jalpaqtap, sylap-sıpap, baıǵus balany «bólep» tastaımyz. Mundaı ata-ana «On úshte – otaý ıesi» degen uǵymdy sanasyna qaıdan syıdyrsyn?

On eki jasqa tolǵan ulymdy náıeti úıden taıaq tastam jerde turǵan dúkenge jumsaǵanda jik-jappar bolyp, abaılap júrýin san qaıtalap aıtyp jiberemin. Dúkennen qaıtyp kelgende beınebir alys ta qıyn sapardan kelgendeı qarsy alamyn. Sosyn «azamat boldy degen osy» dep arqasynan qaǵamyn.

Birde ádettegideı dúkenge ketip bara jatqan balama senimsizdik tanyta qısapsyz es­kertpelerimdi aıta bastaǵanmyn. Sol sátte ulym: «Kóke, maǵan da bir senińizshi», dep­ salmaqty túrde til qatty. О́zim yńǵaı­syz­da­nyp qaldym. Onyń sózi maǵan birshama oı saldy. Ulyma kishkentaı bala dep qaramaı, oǵan senim arta bilgen de jón-aý degen oı sanamda qylań berdi. Sol sátte ózimniń áke senimimen toǵyz-on jasymnan bastap atqa ne túıege minip alyp, bir otar qoı baqqanym, joq izdegenim, taǵy basqa da sharýalarǵa aralasqanym esime tústi...

Búgingi on úshtegi balalarymyzdy ana súti aýzynan arylmaǵan sábıdeı kóretinimizdi joǵaryda aıttyq. Bul óz kezeginde kóptegen qyz-jigitterdiń on úshti bylaı qoıǵanda, otyzǵa, otyz beske tolǵansha ómirden ornyn taba almaýyna, talaılardyń ata-anasynyń zeınetaqysyna telmirip, masyl perzent atanýyna alyp keledi. Sondaı-aq kóptegen jastardyń ekonomıkalyq belsendi topqa kesh qosylýyn da, «Bas ekeý bolmaı, mal ekeý bolmaıtynyn» uqpaı, túrli áleýmettik kedergilerdi syltaýratyp, otbasyn kesh quratyndardyń qatary qalyńdap kele jatqanyn da kóbine balalyq shaqtan kesh qol úzýi sebebinen týyndaıdy dep aıtýǵa bolady.

Tárbıe isinde babalar ólsheminen qol úzý masyl urpaqty kóbeıtedi. Urpaǵymyzdy erte eseıtý, oń-solyn erte tanytý óz qolymyzda. Ol úshin perzentterimizge senim arta bileıik, shamadan tys óbektemeı, bir mezgil óz betinshe áreket etýine múmkindik bergen abzal. Adamnyń bolmys-bitimi, minezi ornyǵar on úsh jasqa tolǵan tuqym-záýzatyna senim arta bilgen keshegi qazaqtyń búgingi býyny aldynda quryǵanda 19-20 jasynda otaýdyń, jıyrma bes-otyz jasynda Otannyń júgin kóterer urpaq ósirý mindeti turǵanyn umytpaıyq, aǵaıyn.