Shyrǵalań shyndyǵy

Álem • 03 Maýsym, 2020

Shyrǵalań shyndyǵy

Tarıhshy, Merılend ýnıversıtetiniń professory Sara Kameronnyń «Ashtyq jaılaǵan dala: asharshylyq, zorlyq jáne keńestik Qazaqstandy ornatý» atty kitaby jaryq kórgende el gazeti alǵashqylardyń biri bolyp avtormen suhbattasyp, aqjoltaı jańalyqty ǵylymı ortaǵa, oqyrman qaýymǵa qýana jetkizgen bolatyn. Minekeı, araǵa kóp ýaqyt salmaı atalǵan qundy eńbek qazaq tiline aýdarylyp, qalyń oqyrmanǵa jol tartyp otyr.

Aıa О́MIRTAI

Akademııalyq eńbek Sara Kameronnyń 11 jyldyq zertteý jumysynyń nátıjesi. Onyń doktorlyq dıssertasııasy kitaptan birneshe jyl buryn qorǵalyp, monografııa retinde tek 2018 jyly Kornell Ýnıversıtetiniń baspasynan jarııalandy. Tarıhı eńbek belgili qoǵam qaıratkeri jáne saıasatker Dosym Sátbaevtyń «Cóz» mádenı-aǵartýshylyq qorynyń ádebı jobasy aıasynda jaryq kórse, qazaq tiline Cáýle jáne Záýre Bataevalar aýdardy.

Joba jetekshisi Dosym Sátbaev avtordyń tragedııanyń ulttyq bolmysymyzǵa qalaı áser etkenine nazar aýdarýy eńbekti basqa zertteýlerden ereksheleıtinin aıtady.

– Bul kitaptyń jarııalanýy – asharshylyqqa arnalǵan ekinshi iri tarıhı joba. Birinshi joba derekti fılm túsirilimimen baılanysty: «Otkochevnıkı mertvoı stepı» fılmin jastar úshin YouTube-ke jarııaladyq. Shynynda da, qazir kóptegen adam asharshylyq týraly jáne stalındik repressııalar týraly az biledi. Olar Gýlag, Karlag, Aljır týraly bilmeıdi. Degenmen, biz áli de jaraqaty jazylmaǵan qoǵambyz. Biz áli kúnge deıin tarıhı jadymyzdy, tamyrlarymyz ben dástúrlerimizdi qalpyna keltirip jatyrmyz. Sara kitabynda «jurtty barynan aıyrǵan, buryn qalyptasqan áleýmettik qurylymdardy buzǵan ujymdastyrý qazaqtardyń keńes memleketine degen táýeldiligin odan ári arttyrdy. Halyq ashtyqtan qalǵan «jaraqattan» keıingi keńes jyldarynda da aryla almady» dep jazady, – deıdi ol.

Al aýdarma jumystary baqandaı 8 aıǵa jalǵasqan. Aıta ketetin jaıt – bul eńbekti orys tiline aýdarý jumysyn Reseıdiń NLO baspasy júzege asyrǵan edi, ıaǵnı eki tilge aýdarý barysy qatar júrdi. Qandaı da kitapty basqa tilge aýdarý barysynda avtor tarapynan túzetýler, ózgertýler mindetti túrde bolatyny belgili jaıt. Sondyqtan ár taraýdy aýdarǵan soń, avtordyń ózi 2 tilge aýdarylǵan nusqalaryn qarap shyǵyp, usynystaryna qosa orys tilindegi nusqasyna engizilgen túzetýlerdi de jiberip otyrǵan.

– Redaksııalaý barysynda osy atalǵan ózgeristerdi eskerdik. Bul oraıda «Ashtyq jaılaǵan dala» jobasyna tapsyrys bergen baspager – Dosym Asylbekuly Sátbaevtyń ózi de bul talaptardyń oryndalýyna asa múddeli bolǵanyn jáne ýaqyt jaǵynan eshbir qysym jasamaı, shyǵarmashylyqqa qajetti jaǵdaı jasaǵanyn aıta ketkimiz keledi. Aýdarma salasynyń, sonyń ishinde akademııalyq eńbekterdi aýdarý erekshelikteriniń biri – aýdarmashynyń eki tildi jetik bilýi múldem jetkiliksiz. Oǵan qosa aýdarmashynyń aýdarylatyn taqyryp boıynsha jalpy habary men kásibı tájirıbesi bolýy – kásibı turǵydan da, etıkalyq turǵydan da asa mańyzdy talap. Sondyqtan aýdarýdy ekeýlep iske asyrdyq. Ekinshi aýdarmashy – Sáýle Bataeva meniń ápkem, onyń negizgi mamandyǵy pálsapashy ári áleýmettanýshy bolǵandyqtan, áleýmettik ǵylymdar salasyndaǵy biliktiligi aýdarma sapasyna óz áserin tıgizdi, – deıdi aýdarmashy, jazýshy Záýre Bataeva. Aýdarmashynyń aıtýynsha, kóbine saıası-áleýmettik termınologııanyń tapshylyǵynan nemese kerisinshe birneshe balamasynyń bolýyna baılanysty az-kem qıyndyqtar kezdesken. Sondyqtan qalyptasqan tavtologııadan bas tartyp, termınniń negizgi fýnksııasyna júginýdi jón kóripti.

– Qazaq mádenıetinde asharshylyqqa adam shyǵyny retinde ǵana, ıaǵnı statıstıka men demografııa turǵysynan ǵana qaraý, ashyqqan adamdardyń tán azaby men qasiretin usyný úrdisi qalyptasqan. Alaıda asharshylyqty keshendi túrde zertteý, ıaǵnı apatqa sebep bolǵan tabıǵı, ekonomıkalyq jáne saıası faktorlardy saraptaý nátıjesinde apattyń saldary budan birneshe ese artyq ekeni aıqyndala túsedi. Sara Kameron saıası faktordyń basym bolǵanyn jáne onyń saldarynyń qanshalyqty zalaldy bolǵanyn ashyp kórsetedi, – deıdi Záýre Bataeva. Avtordyń paıymdaýynsha, asharshylyq zobalańy keńes tarıhshylary jazǵandaı tek bir tulǵaǵa ǵana arta salatyn qarapaıym qylmys emes.

Kúnniń mańyzdy jáne ózekti jańalyqtaryn «Egemen Qazaqstan» telegram kanalynan oqyńyz