– Sanaýly kúnnen keıin elimiz elorda kúnin atap ótpek. Búginde tarıhyn talaı taǵylymdy oqıǵalarmen baıy­typ úlgergen bas qaladaǵy al­ǵash­qy konsertińiz qalaı ótip edi? Sol kúnderdi esińizge alǵanda oıyńyzǵa ne oralady?

– Iá, álbette esimde, bári kúni ke­shegideı kóz aldymda saırap tur. «Kongress-holl» tórinde esten ketpes tamasha konsert berip edim. Ol kezde basqa konsert zaldary joqtyń qasy. Aqmola astana atanǵanǵa deıin qalanyń ataýy Selınograd boldy ǵoı. 1997 jyldan bas­tap qana elimizdiń bas qalasy mártebesin aldy. О́ziń aıtyp otyrǵandaı, mine sol jyldardaǵy keremet estelikter áli jadymda. Ol kezde túrli oılarǵa berilip, halyqtyń sanasy san saqqa júgirgen. Bireýler aldaǵy ózgeristerge qýansa, endi biri «keleshegimiz qalaı bolar eken» dep ýaıymǵa salyndy. Otansúıgish, táýekelshil jandardyń kópshiligi birden jańa astanaǵa qonys aýdardy. Alǵashqy kúnnen bastap-aq adymyn apyl-tapyl basqan sábı shahardyń jetistigine birge qýanyp, qıynshylyǵyn birlese kóterdi. Bas qalanyń mádenı-rýhanı ómiriniń jandanýyna atsalysty. Olardyń qatarynda – Aıman Musaqojaeva, kóptegen tanymal mýzykanttar, opera jáne balet ártisteri, ǵalymdar men qurylysshylar boldy. Alaıda Selınogradtyń Aqmola bolǵan kezindegi estelikterim de men úshin erekshe qymbat. Ol kezde bul shahar tyń ıgerý kezeńinen keıin qanatyn keńge jaıyp, birshama túrlengen shaǵyn ǵana qalashyq edi. Negizinen batpaqty jer bolatyn. Tyń ıgerý kezinde egin egýden bastap, egistikten sońǵy bıdaı dánin jınaǵansha osy qalada boldym, úıge barǵan joqpyn. Án salyp, halyqtyń rýhyn kóterýge qyzmet ettim. Ol kezdegi konsertterimniń barlyǵy aýyldy jerdegi mal qoralarynda, egis alqaptarynda ótetin. Jer syz. So­ǵan qaramastan jalań aıaq júrip konsert berdik. Keıin ózim talaı jyl óner kórsetip, tarıhı kezeńderiniń bar­lyǵyna kýá bolǵan shaǵyn qalanyń megapolıske aınalyp, elimizdiń astanasy bolatynyn estigende, shyny kerek, alǵashynda senińkiremedim. Biraq jańashyl bir ózgeristiń kele jatqanyn sezip, qatty qýandym. Sezimim aldamaǵan eken. Endi, mine, Nur-Sultanǵa kelgen saıyn osynaý arman qala, baqyt meke­niniń ósip, órkendegenin kóremin. Eshteńeden taısalmaı batyl táýekelge baryp, astanany kóshirý týraly durys sheshim qabyldaǵany úshin Elbasymyzǵa alǵys aıtqym keledi.

– Bıyl Abaı Qunanbaevtyń 175 jyldyq mereıtoıy halyqaralyq deńgeıde atap ótilýde. Uly aqyn, kom­­pozıtor týǵan topy­raqtyń túlegi re­tinde aıty­ńyzshy, Siz úshin Abaı kim? Uly oıshyldyń shyǵarmashylyq ómirińizdegi orny qandaı?

– Jalǵyz men úshin ǵana emes, barsha Qazaq eli úshin Abaı – alyp, Abaı – uly tulǵa. Hakimniń artynda qaldyrǵan ádebı murasy kúlli adamzat baǵyt burar rýhanı temirqazyq desem, tıtteı de artyq aıtqandyǵym emes. Sózsiz, men úshin de solaı. Adamzat uly aqyn, oıshyl murasyna qansha márte oralsa, sonsha márte kemeldenedi. Men de Abaıǵa jıi oralyp turamyn. Ásirese qara sóz­derin oqyǵan saıyn rýhanı turǵyda bir silkinip alǵandaı kúı keshemin. Dál qazir de osy kitapty oqyp júrmin. Ki­tapty paraqtaǵan saıyn ózim úshin tyń dúnıe tabamyn. Ras, jastaý kezimde aqyn sózderin basqasha qabyldaıtynmyn. Al endi 90 jasymda múldem basqa bıiktik bederinde uǵyp júrmin. Munyń ózi kemeńger tulǵa murasynyń máńgilik ekendigin aıǵaqtasa kerek. Sondyqtan da uly Abaıdyń rýhanı taǵylymy degende meniń árdaıym shyǵarar qorytyndym bireý – hakim oılary kez kelgen ýaqytta ózekti. Abaıdy álemdik deńgeıdegi fılosof, sýretkerlermen bir deńgeıde qoıyp salystyrýǵa bolady. О́ıtkeni Abaı – qubylys. Myń jylda bir týatyn dara tulǵa. Uly aqyn týǵan topyraqta kindik qanym tamyp, qasıetti jerdiń qunaryn boıyma sińirip óskenimdi maqtan etemin.

– Týǵan jer taqyrybyna aýysqan ekenbiz, ósken orta, ata-anańyz týraly aıtyp berińizshi. Sonaý qıyn-qystaý zaman­daǵy mýzykamen alǵashqy tanys­tyǵyńyz qalaı bastalǵan edi?

– Es bilgeli mýzyka árdaıym meniń janymda. Ákem qarapaıym jumysshy bola tura, skrıpkada keremet oınaıtyn. Kásibı bilimi bolmaǵanymen, jany mýzykaǵa erekshe jaqyn edi. Daýsy da óte ádemi bolatyn. Anam tatar ultynan bolǵannan keıin shyǵar, oǵan arnap únemi tatar ánderin aıtatyn. Sonda anamnyń rıza bolǵan júzine qarap erekshe shabyttanatyn. Men ol kezde áli kishkentaımyn. Biraq mýzykaǵa ińkár kóńilim ákemniń osy ónerin aıryqsha jaqsy kóretin. Únemi qasynda otyryp, ol kisiniń skrıpka tartyp, tatar ánderin naqyshyna keltire shyrqaǵanyna qarap qyzyǵatynmyn. Keıin, áli durys sóıleı almasam da, ákemniń sol ánderin yńyldap aına-qatesiz ózine qaıta oryndap berýshi edim. Sondaıda ákem: «Meniń qyzym ataqty ánshi» bolady deıtin. Alla aýzyna salǵan shyǵar. Anam da ándi jaqsy aıtatyn. Ásem daýsy ózine erekshe jarasatyn. Mendegi daýys, bálkim sol anamnyń syńǵyr úninen daryǵan shyǵar dep oılaımyn.

Al balalyq shaǵyma kelsem, mende asa bir tamasha, baqytty balalyq shaq boldy dep aıta almaımyn. Ákemiz halyq jaýy retinde ustalyp, turmys taýqymetin tym erte tarttym. Ákem Ahmet kedeı otbasynan shyqqan. 1921 jyly ashtyq kezinde ata-anasy qaıtys bolyp, aǵasy ekeýi aýyldan Semeıge kóship keledi. Sol jerde naǵashysynan pana tabady. Soǵan rıza bolsa kerek, balalaryn sol kisiniń atyna jazdyrtady. Iаǵnı bizdiń tegimiz shyn mánisinde Baıqonysovtar bolýy kerek edi. Biraq men Tólegenova boldym. Ákem adam­gershiligi mol, óte qabiletti adam edi. Qarapaıym aýyl dıirmenshisinen bas­tap, Katon-Qaraǵaı aýdandyq partııa komıtetiniń ekinshi hatshysy laýazymyna deıin kóterildi. Biraq sol kezdegi aýyr jaǵdaı, surqaı saıasat saldarynan 1937 jyly tutqyndalyp, týra bir jyldan keıin atý jazasyna kesildi. Ol kezde men 7 jastamyn. 25 jastaǵy anam júkti edi. Alty balamen jalǵyz qaldy. Bizdi balalar úıine alyp ketpeýi úshin baryn saldy. Adam tózgisiz aýyr, taýqymetti taǵdyrdy bastan keshirip, bárin jeńdi. Bala-shaǵasynyń qyzyǵyna bólengen anam 91 jasynda ómirden ótti.

– Áke degende oıyńyzǵa ne oralady?

– Ákem – máńgilik saǵynyshym. Men sol kisige tartqanmyn. Túr álpetim de, kózim de ákeme uqsaıdy. Áli esimde, 18 jasymda Semeıdiń et kombınatynda jumys istep júrgenimde án baıqaýyna qatyspaq bolyp Almatyǵa alǵash ret keldim. Kóp án bilmeımin. Biletin, daıyndalyp kelgen ándi oryndadym. Daýysym bar bolǵanymen, sapar ústinde tamaǵyma sýyq tıgizip aldym. Sondyqtan da oryndaǵan ánimniń lırıkalyq boıaýy solǵyndaý shyqsa kerek, komıssııa músheleri basqa án oryndaýymdy surap, biraz suraq qoıdy. «Ákeń bar ma?» dedi. «Joq» dep jaýap berdim. «Eger qazir ákeń esikten kirip kelse ne ister ediń?» dep surady álgi kisi. Men baqyryp jylap jiberdim. О́ıtkeni bul meniń jandy, jaraly jerim bolatyn. Menen mundaı áreket kútpese kerek, komıssııa músheleri jabylyp júrip jubatty. Odan beri qansha ýaqyt ótse de, ákeme degen saǵynyshym bir sát te báseńsigen emes. Qazir de solaı. Esimde emis-emis qalypty, bala kúnimde ákem únemi:

Aqqý edim-aı kóldegi,

Suńqar edim-aı shóldegi,

Amalym bar ma-aý?

Átteń, Táńirim,

Shóldedim..., – degen ándi aıtyp júretin. Tolyq mátini esimde joq. Tek osy qaıyrmasy men áýeni ǵana oıymda jattalyp qalypty. Asanáli Áshimov tyńdap kórip, Alash arystarynyń gımni bolar dep topshylady. Múmkin. Áke degende osy bir án oıymnan ketpeıdi. Sahnada talaı ándi shyrqap júrmin ǵoı. Biraq meniń ómirimde aıtylmaǵan bir án bar. Ol ákem salǵan án edi...

– Taǵylymdy óner jolyńyzda nebir esimi ańyzǵa aınalǵan tulǵalar­men áriptes, syılas boldy­ńyz. Ba­tasyn alyp, shapaǵatyn sezindińiz. Solar­dyń ishinde ómirińizge eleýli áser etken kim? Bálkim, úlgi tutar tul­ǵańyz bar shyǵar?

– Jastaıymnan 7 balamen jalǵyz qalǵan anama kómektesemin dep, qala­ýymnyń barlyǵyna qol jetkizýge múmkindigim bola bermedi. Biraq adam­nyń armanyn eshkim tartyp ala almaıdy ǵoı. 18 jasymda alǵash ret Al­matyǵa keldim. Ol kezde Semeıdegi et kom­bınatynyń jumysshysy bolatynmyn. 1943-1948 jyldar aralyǵynda et kombınatynda, keıin aǵash, qańyltyr-qalbyr zaýytynda jumys istedim. Qańyltyr qutylardy osy qolymyzben jasadyq. Biraq kóńil túkpirindegi ánge degen ińkárlik basylmaı qoıdy. Qara jumysta júrsem de, ónerden qol úzgim kelmedi. Án aıtýdy óte jaqsy kóretinmin. Kórkemónerpazdar arasynda belsendi boldym. Ol kezde sehymyzdyń bastyǵy Igor Anatolevıch Lebedev degen kisi edi. Bir kúni dırektorǵa arnaıy jolyǵyp: «Myna ártis qyzǵa kómektesińizshi. Án aıtsa boldy, bárin de umytady» dedi. Sodan komsomoldyń qalalyq komıteti meni Almatyǵa jiberdi. Barar jolda sýyq tıip, tıisti deńgeıde óner kórsete almadym. Úıge qaıtyp oraldym. Keıinirek kórkemónerpazdardyń qalalyq baı­qaýyna qatysyp, júl­deli orynǵa ıe boldym. Sóıtip et kom­­bınatyndaǵy ujymymnyń namy­syn abyroımen qorǵap shyqtym. Mine, osy baıqaý meniń odan keıingi ómirimdi túbegeıli ózgertti. Komıssııa músheleriniń qatarynda bir áıel adam boldy. Ol – Galına Serebrıakova degen jazýshy eken. Ol kisi ándi jaqsy aıtatyn. Bir kezderi shetelde turyp, ıtalııalyq bi­likti mamandardan tálim alǵan arnaıy mýzykalyq bilimi men baı tájirıbesi de bar. Medısına salasyn da jaqsy biletin jan-jaqty adam eken. Kezinde jazýshy Maksım Gorkıımen jaqyn tanys bolyp, uly qalamgerdiń keńesimen jazýshylyq jolǵa túsipti. Sol baıqaýdan keıin Ga­lına Serebrıakova ónerime tánti bolyp, maǵan aıryqsha qoldaý kórsetti. Ol kisiden ıtalııalyq án aıtý mektebin meń­gersem, keıin Nadejda Nıkolaevna Samyshınadan konservatorııada oqyp júrip orys án mektebin úırendim. Mine, osy eki mekteptiń úılesiminen Bıbigúl Tólegenovanyń esimi dúnıege keldi. Teatrǵa qyzmetke kelgen kezde Kúlásh Baıseıitovanyń óner kórsetýine tamsanatynmyn. Ol kisi shynynda da bizdiń pir tutqan tulǵamyz edi. Sahnaǵa shyqqan kezde ánshi jan-jaǵyna erekshe shýaq shashyp, aınalasyn túrlendirip jiberetin. Biraq ónerde eshkimge eliktegen joqpyn. Barlyǵyn qurmet tutqanymmen, án aıtýda ózgege uqsamaıtyn óz jolymdy taýyp, sony súrleýimdi salǵym keldi. Sol jolda izdendim. Shúkir, búginde taǵdyryma rızamyn. Án aıtýdy arman­dadym. Sóıtip án meniń taǵdyryma aınaldy.

– Osylaısha konservi zaýy­ty­nyń jumysshy boıjetkeni konser­va­torııanyń stýdenti atandy deısiz ǵoı...

– Iá, bul bir qyzyq jaǵdaı. Álgi baıqaýdan keıin meni Galına Serebrıakova ońasha shaqyryp alyp, konservatorııaǵa barýǵa keńes berdi: «Qyzym, maǵan seniń daýysyń unady. Úniń de erekshe, Italııanyń ataqty ánshisi Amelıta Gallı-Kýrchıǵa qatty uqsaıdy eken. Sen mindetti túrde kon­servatorııaǵa túsip, mýzykalyq bilim alýyń kerek», dedi. Men konservatorııany qaıdan bileıin. Kórgenim – zaýyttyń qara jumysy. Ekeýin bir dep oılasam kerek: «Men ony qaıtemin? Onsyz da konservi zaýytynda jumys isteımin ǵoı» dep jaýap berdim. Mán-jaıdy túsingen zııaly áıel sóıtip maǵan erekshe qamqor bolyp, óner álemine bastar jolymdy ashyp berdi. Sol qamqorlyǵy úshin de ol kisige áli kúnge deıin qaryzdarmyn. Ustaz tutamyn.

– Án áleminde baǵyndyrǵan jetis­tikterińizge qaramastan, kezin­de keı­bir ártister barýdan bas tart­qan shal­ǵaıdaǵy eldi mekenderge, alys túk­­pir­degi aýyldarǵa jıi baryp, óner kór­settińiz. Bul jan­kesh­tili­gińiz­di óner­ge degen sheksiz mahab­batyńyz dep baǵalasaq bola ma?

– Árıne eń áýeli ánge degen súıis­penshilik. Ol sózsiz. Ekinshiden, ol kezde meniń kishkentaı eki qyzym jáne anam bar edi. Olardyń jalǵyz asyraýshysy men boldym. Sondyqtan da kúni-túni tynbaı eńbektenýge týra keldi. Ol kezderi aı saıyn 1 500 som aqsha alatynmyn. Iаǵnı 100 paıyz jalaqy alý úshin 17 konsert berýge tıis boldym. Otbasymdy asyraı almaımyn dep qorqatynmyn. Baspana joq. Balalarym Semeıde anamnyń qolynda, ózim Almatyda shaǵyn bólme jaldap turamyn. Aýyldy jerlerdi aralaý bylaı tursyn, tipti shahtalarǵa túsip te konsert beretinmin. Mine, osyndaı eńbek maǵan tanymaldylyq ákeldi. Joǵaryda siz aıtqan mártebeli ataqtar maǵan kezdeısoq berilgen joq dep oılaımyn. Munyń bári – talanttan bólek, qıyn da tabandy eńbektiń arqasy.

– Qazir mýzyka áleminde ádemi daýystar kóp. Dese de, kásibı mamandar elimizde dramalyq tenorlar men bas daýysty talanttardyń tapshylyǵyn alǵa tartyp, dabyl qaǵady. Daryndarymyzdy joǵaltpaý úshin ne isteýimiz kerek?

– Bul – óte kúrdeli suraq. Daýys – tabıǵat bergen tartý, másele sonda. Bizde qazir esimimen el maqtanatyn Dımash Qudaıbergen syndy dúldúl talant bar. Mine, oǵan daýysty Alla bergen. Eshbir ustaz onyń daýysynyń tabıǵatyna yqpal ete almady. Bul ózge bas, tenorlarǵa da qatysty. Buryn soprano daýysty ánshiler kóp bolsa, qazir barıtondar óte kóp. Alaıda messo jetispeıdi. Sebebi bul ulttyq daýys naqyshyna baılanysty jaǵdaı. Iаǵnı bizde tómen daýysty ánshiler tapshy. Mońǵolııa, Qytaı, Japonııa ánshilerimen salystyrǵanda, Qazaqstanda bas daýys­ty daryndar áldeqaıda az. Biraq eshbir maman ony arnaıy jattyǵý, izdenispen qaıta daıyndap shyǵara almaıdy. Daýysty tabıǵat ózi beredi. Eger tabıǵat saǵan osyndaı daýys jelbezegin berse, durys dem alyp, durys dybys shyǵarýǵa úırenýge bolady. Alaıda barıtonnan dramalyq tenor jasaý múmkin emes.

– Mádenıet qaıratkeri retinde búginde mádenıetimizdiń aıaqalysyn qan­shalyqty baqylaısyz? Ult­tyq ónerimizdiń damý qarqyny kóńili­ńizden shyǵa ma?

– Sózsiz, bul másele meni tolǵan­dyrady. Árdaıym ártistermen aralasyp turamyn. Mádenıet salasy qyz­metkerleriniń jalaqysy artqanyn bilemin, balet ártisteriniń áleýmettik tólem alatynynan habardarmyn. Munyń bári, árıne tamasha. Ásirese Mádenıet mınıstrliginiń karantın kezindegi qyzmetin muqııat baqyladym. О́zderiniń onlaın jobalarymen olar halyqtyń rýhyn tamasha kótere bildi. Qanshama is-sharanyń kórsetilimi ótti. Tipti Abaı atyndaǵy opera jáne balet teat­ry­ men «Astana Opera» karantın ke­ze­ńindegi onlaın translıasııalar boıynsha TMD elderiniń úzdik opera jáne balet teatrlarynyń reıtıngisinde TOP-5 úzdik opera jáne balet teatrlary qataryna engeni týraly jańalyqty oqydym. Mádenıet salasynyń qyz­metkerleriniń medısınalyq maskalar tigip, tegin taratqanynan da habardarmyn. Osyndaı jaqsy isterdiń basy-qasynda kompozıtor, zııaly tulǵa Aqtoty Raıymqulovanyń júrgeni qýantady. Ol óte bilimdi otbasynan shyqqan. Mınıstr laýazymyna otyrǵanyna kóp ýaqyt óte qoımasa da, birtalaı jumys atqaryp úlgerdi. Mınıstrdiń jańa shyǵarmashylyq odaqtar qurý týraly sheshimin qoldaımyn. «Qazaqkonsert» bir­lestigi negizinde memlekettik kon­serttik uıymdardyń konserttik-gas­trol­dik qyzmetiniń ortalyǵy qu­rylǵany belgili. Bul kóptegen qazaq­standyq alańdardyń konserttik qyz­metin jeńildetedi dep oılaımyn. Ta­nymal etnograf, Qazaq KSR Halyq ártisi A.Zataevıchtiń 150 jyldyǵyn merekeleý aıasynda etnograftyń buryn jarııalanbaǵan murasy – qazaq ánderi men kúıleriniń 3-shi tomynyń tanys­tyrylymy ótkendigi de meni qatty qýant­ty. Iаǵnı búginde mádenıet salasynda baǵalaýǵa, qýanýǵa turatyn qo­maqty jumystar tyndyrylyp jatyr. Jaqsy bastamalar laıym jalǵasyn taba berse degen tilektemin.

– Tabıǵat bergen darynyńyzdyń taǵy bir qyry – akterlik sheberlik eke­nin tyńdarmandaryńyz jaqsy biledi. Ǵalamat ánshi ǵana emes, tamasha aktrısa retinde de ónerińizge tán­timiz. Kıno salasynda qomaqty táji­rıbesi bar maman retinde surasaq, jańadan jaryqqa shyǵyp jatqan qazirgi tól fılm­derimizdi kóresiz be? Otandyq kıne­matografııanyń deń­geıin qalaı baǵalaısyz?

– Múmkindiginshe zerdeleımin. Biraq kınonyń barlyq janryn kóremin dep aıta almaımyn. Oǵan ýaqytym da jete bermeıdi. Negizinen tarıhı fılmderge kóńilim aýyp turady. Arheologııalyq qazyndylar, tarıhı jádigerler týraly tanymdyq aqparat alǵan unaıdy. Oılap qarańyzshy, myńdaǵan jyldar buryn qara jer óz qoınaýynda adam nanǵysyz zattardy saqtap qalǵan. Al búgin siz ben biz solardy óz kózimizben kóre alamyz. Munyń tanymdyq turǵydan ónegesi mol. Osyndaı mazmundaǵy fılm­der jastardy rýhanı jaǵynan tár­bıeleıdi. Jalpy, otandyq kınematografııa damyp keledi dep senimmen aıta alamyn. Bul sózsiz kóńilge qýanysh uıalatady.

– Áńgimeńizge rahmet.

Áńgimelesken

Nazerke JUMABAI,

«Egemen Qazaqstan»