Aıagóz mańyndaǵy janartaý

Shubartaýlyqtar aýdan ortalyǵy Aıagózge jıi qa­ty­naımyz. Qos eldi mekenniń ara­sy 180 shaqy­rymdaı. Áýe­li Baıqoshqar, odan otyz sha­qyrymda Barshatas jatyr. Kelesi áıgili Qosaǵash, odan ótseńiz Kóktaldyń tóbesi kó­rinedi. Qara joldy shańdata júıtkigen kólikpen áýdem jerge deıin zymyraıdy. Jarysyp baryp, keıindep qala beredi. Eki ortaǵa meni kóbinde ákem tasıdy. Joldyń sonaý kóz ushyna baryp, súıirlene bitken basyna jetkende áldene shyǵa kelerdeı ta­ǵatsyzdana qaraımyn. Kók­jıekpen astasqan jazyq dala bitpesteı kórinip, keler mezette zeriktire bastaǵanda-aq joldyń teń ortasyna da jetip qalar edik. Osy tusta qysy-jazy toqtaýsyz aǵyp jatatyn Qarabulaq atanǵan qaınar bas­taý bar. Eki ortada jol soqty bolǵan jurt osynaý bulaqqa toqtap, boı jazyp, shólirkegen jolaýshy az-kem tynystap alady. Buljymas dástúr esebinde.

Sondaı bir kúni ústimizdiń shańyn qaqqyshtap, bulaqtyń muzdaı sýynan simirip salyp turǵanbyz. Bulaqtyń ma­ńaıynan sál árirekte jalǵyz ózi daralanyp turǵan shoshaq kelgen taýǵa kózim túsken. Qa­zaq dalasyndaǵy taýlardyń ataýy bolady, ataýynan soń ańyzy artynan qosa erip jú­­redi. Turǵandardan ne taý eke­nin suradym.

– Sátbaevty bilesiń be? – dedi ákem. – Bilseń sol, bul taý­da buryn výlkan bolǵan dep jazǵan.

Janartaý dese eń birinshi jasyl jelekti Gavaı araldary eske túsedi emes pe. Qyzyldy-jasyldy janartaýy atqylap jatqan Aıagóz dalasynda qana­tymen kúnniń kózin kólegeılep dınozavr ushyp bara jatqandaı kóz aldymda túrlenip sala bergen ıen dalaǵa tańyrqaı, tamashalaı qarap qalyppyn.

* * *

Sol joly Aıagózdi artqa tas­tap, odan poıyzǵa otyryp qalaǵa jetip alǵan soń, Aıagóz de, ondaǵy janartaý da, qasıetti Qarabulaq ta kózden tasalanyp, kóńilden alystaı bergen. Qalanyń shýly da dýmandy ómiri tez-aq úıirsektetip, ádepki ómir aǵy­syna ilesip kete bardym. Dóńgelek ústelder, me­reıtoılyq yrdý-dyrdý, teatr, mýzeı deısiz be, bitpeıtin jınalystar kúnde bir jańalyq­qa arqaý bolyp jatady. Ulttyq akademııalyq kitaphanada sondaı bir kezekti jıynda ýaqyt ótkizý úshin, sóredegi kitaptardy aqtarystyra bas­tadym. Qolyma ǵalym, geolog Aqjan ál-Mashanıdiń jer syryna arnalǵan «Jer qurylysy» atty kitaby tústi. Ǵalymdy stý­dent kúnimizde kóp esti­gen­biz, esimine qanyqpyz. Al­ǵy sózinde zertteýdi Qanysh Sát­baev «teorııalyq berik ne­gizge súıenip jazylǵan qazaq tilindegi tuńǵysh eńbek» dep ba­ǵalaǵany jaıly sózin keltirgen eken. Qyzyqtyra tústi.

Toptamada Qazaqstannyń Altaı, Saryarqa, Qarataý, Oral – Embi sııaqty óndiris alaptarynyń geologııalyq qu­rylymyndaǵy negizgi ózge­she­likteri týraly málimetter berilipti. Jer silkinisi, taýlar qalaı qurylǵan, janartaý jáne jer betinde tirshilik qalaı paıda bolǵan degen taqyrypshalar eriksiz tartady. Endi zer salyp, paraqtaı bastadym. Jer astynda ken qazý, jol salý isiniń bilgiri bolǵan ǵalym «Qazaqstan jerindegi janartaýlar erte zamandarda shyǵyp, quryp bitken» dep jazady. «Keıingi tas kómir dáýirinde Qazaqstannyń batys jaǵynda výlkandar oqtalyp, shyǵys jaǵynda kúsheıdi. Arqa výlkandary Qarqaralydan Aıagózge deıin, onan ári Tar­ba­ǵataıǵa qaraı sozyldy. Aıagóz ben Shubartaý aýdandarynda birneshe jerde výlkan oryndary bar», dep keltirgen ǵalym Qazaqstannyń ertedegi výlkandary men qazirgi ken baılyqtary tyǵyz baılanysty dep túıindeıdi. Sondaı-aq výlkandy jerler ekinshi dáýirde výlkansyz jerge aınalady, úshinshi dáýirde qaıtadan oıanýy múmkin ekenin eskertedi. Ádemi erteginiń ishinde turǵandaı kúı keshtim. Aıagózge barar jol­­daǵy jazyqtaǵy dara tur­ǵan taý kúnderdiń bir kúni dúr silkinip, óz kúshine qaıta mi­ne­tindeı. Eleýsiz jatqan shal­ǵaıdaǵy dala belgisiz jaqqa asyǵyp, únemi ýaqyty jetpeı júretin adamzatqa dál osylaı ún qatatyndaı kórindi. Kezinde Shoqan Ýálıhanov «Ystyqkól saparynyń kúndeligi» atty jol­jazbasynda «...Aıagóz óze­ni­niń boıynan biz anaǵurlym jandanǵan tabıǵatty kórdik. Dala tutasymen jasyl je­lek­tiń ashyq tústi kilemine ora­­nypty. Qaraǵan, tobylǵy, tal-terek japyraqtaryn ja­ıyp, kúnniń kózi de birshama jylynyp, ońtústikke tán alaý­men qyzdyryp tur. ...Qyrǵyz (qazaq – avt.) ańyzdarynda Aıagózdiń jaıly aǵysy madaq­ta­latyny beker bolmasa kerek. О́zin qorshaǵan ıen de, sý­syz shól dalaǵa qaraǵanda, Aıagóz rasymen-aq jumaq bo­lyp kórinedi...», degen joldardy da tegin jazbasa kerek.

Aıtpaqshy, kóneniń kó­zin kórgen kári dalanyń she­shý­siz qalǵan jumbaqtary mu­ny­men ǵana shek­telmeıdi. Qara­bu­laqtan ári ótken soń, sol qap­taldan Abylaı hannyń áske­riniń qalyń qytaımen qyrǵyn shaıqasy ótken Batpaqty de­gen jer shyǵady. Bul – bó­lek áńgimeniń júgi. Ázirge Qa­ra­bulaqtaǵy kári janartaý mańyna aıaldaı turaıyq!