13 qańtar kúni táýelsiz sarapshy Mansýr Gýseınov «RIA–Novostı» agent­tigine bergen suhbatynda bıtkoın 32,500 myń AQSh dollaryna deıin – 22 paıyzǵa deıin arzandaǵanyn, onyń aldynda 300 kún boıy toqtaýsyz qym­bat­taǵanyn, al 2017 jyldan beri 30-40 paıyzǵa arzandaǵanyn aıtypty. «Jalpy, naryq óziniń sharyqtaý shegine jetýi múmkin. AQSh valıýtasymen ashyq básekelesýi, pandemııa jaǵdaıynda AQSh qor naryǵynyń túzelýi, álemdik IJО́-niń qalpyna kele bastaýy da bıtkoın baǵasynyń arzandaýyna áser etti», dedi ol jýrnalısterge bergen suhbatynda.

Sarapshylar krıptoaktıv baǵasynyń qubylýy tek 2021 jyldyń enshisine buıyrǵan jańalyq emes ekenin, bul 2017 jyldan bastalǵanyn aıtyp otyr. 2017 jyly 20 myń AQSh dollaryna baǵalanǵan krıptoaktıvter 2018-2019 jyldary 3 myń dollardan 900 dollarǵa deıin quldyrady. 2020 jyldan bastap qaıta óse bastady.

Damyǵan elderdiń krıptovalıýtaǵa qyzyǵyp otyrǵany birinshi kezekte onyń jarııalylyǵymen baılanysty. Iаǵnı bul teorııa boıynsha bardy jasyrý men joqty asyryp kórsetý múmkin emes. Máselege osy turǵysynan keler bolsaq, bul da bizdiń ishki naryq úshin oń jambasqa keler dúnıe edi. Biraq ony naryqtaǵy ınvestısııalyq quraldyń biri retinde qabyldaýǵa qaltamyz da, biligimiz de, ábjildigimiz de jetkiliksiz bolyp shyqty. Degenmen, bıtkoın satyp baıyǵandar jaıly aqparattar bizdiń de keıbir basylymdardyń tórinen oryn alyp, ishinara jarnamalana bastady.

Krıptoaktıv pen sıfrly valıýtanyń aıyrmasy

Sarapshylar birinshi kezekte krıptoaktıvter men sıfrly valıýtanyń ara-jigin ajyratyp alý mańyzdy ekenin aıtady. Krıptovalıýta uǵymyn kópshilik kádimgi elektrondy, sıfrly valıýtamen shatastyryp, onsyz da bulyńǵyr túsinikti odan saıyn tumshalap jibergen. Álemdik valıýta segmentinde krıptoaktıv qolmen ustaýǵa kelmeıtin, orta­lyq­syz­danǵan sıfrly valıýtanyń bir túri.

Ulttyq bank ótken jyldyń 20 qara­shasynda sıfrly valıýtany (CBDC) engizý máselesin zerttep jatqanyn, basqa elderdiń 28 ortalyq bankimen birge negizgi halyqaralyq zertteý to­by­­nyń jumysyna qatysatynyn má­lim­­­degen-di. Ulttyq bank taratqan habarǵa den qoısaq, otandyq sarapshylar halyqaralyq esep aıyrysý bankimen jáne Halyqaralyq valıýta qorymen birge sıfrly valıýtany retteý tásilderin zertteýge kirisip ket­ken. Bas bank taratqan derek boıynsha, Qazaqstan Respýblıkasynda sıfrly valıýtany engizýdiń túrli ssenarııi jaıly esep daıyndalyp jatyr. «Esepti jarııalaý 2021 jyldyń ekinshi jartysyna josparlanǵan. Bolashaqta qujat­ty barlyq múddeli memlekettik organ­darmen, halyqaralyq qarjy uıym­darymen, naryq qatysý­shyla­ry­men jáne saraptamalyq ortamen talqy­laý nátıjeleri boıynsha ortalyq bank­tiń sıfrly valıýtasyn Qazaqstan Res­pýb­lıkasyna kezeń-kezeńimen engizý bo­ıynsha qanatqaqty jobany iske asy­rý josparlanyp otyr», dep habar tarat­qan Ulttyq bank osyǵan baılanysty máselelerge asyqpaý qajettigin taǵy da eskertti. Sebebi qarjy tehnolo­gııa­sy­nyń bul túrin dál qazir qoldanysqa engizýge, tipti salymshylaryna kepildik berýge damyǵan elderdiń ózi daıyn emes.

Zańnama sheńberinde retteý qajet

Ulttyq bank tóraǵasynyń keńesshisi Oljas Tileýov jýrnalısterge sıfrly va­lıýtalarǵa qatysty tórt negizgi máse­le­ni atap ótken bolatyn.

– Potensıaldy sıfrly valıýta (teń­ge­ni qosa alǵanda) – mysaly bıtkoın sııaqty krıptovalıýta emes. Bul sıfr­ly qarjylyq aktıvtiń jeke sanaty. Iаǵnı CBDC – ortalyq bank shyǵarǵan qolma-qol jáne qolma-qol emes aqshaǵa qosymsha qarajat. CBDC (shartty sıfrly teńge, rýbl, ıýan jáne t.b.) basqa valıýtalarǵa qatysty jeke mánge, baǵa belgileýlerge ıe emes. Bul is júzinde «Fiat» valıýtasymen birdeı qarjylyq aktıv bolǵandyqtan, onyń baǵamynyń qarapaıym valıýtadan aıyrmashylyǵy joq, – deıdi ol.

Qazaqstan qarjygerler qaýymdas­ty­ǵy­nyń ókili Konstantın Pak ta sıfrly valıýtanyń qolma-qol aqsha men qazirgi qolma-qol aqshasyz ádisterge tán gıbrıd qasıetteri bar ekenin aıtady.

– Birinshiden, valıýtany qashyqtan basqarýǵa bolady. Sondaı-aq qomaqty (is júzinde sheksiz) kólemdegi qarajatty bank­tik shottardy paıdalanbaı-aq saq­taýǵa bolady. Ekinshiden, sıfrly va­lıýtadaǵy operasııalar qazirgi zamanǵy teh­nologııa múmkindikterinen arzan bolýy múmkin. Biraq bul teorııalyq jaǵy­nan áli dáleldengen joq, Sondyqtan sıfrly valıýtalardy engizý sharalary barlyq elderde zertteý satysynda tur, – deıdi sarapshy.

K.Pak sıfrly valıýtanyń aınalymy blokcheın tehnologııalaryna negiz­del­genin jáne kez kelgen blokcheın qol­­da­nýshysynyń ashyq mekenjaıyn bile otyryp, onyń aksııalar paketin jáne jasaǵan operasııalaryn kórýge bolatynyn aıtyp ótti. Jalpy alǵanda, blokcheın tehnologııasy barlyq kontragent­ter­ge jańa jaýapkershilik pen qar­jy­lyq tártip júkteıdi, buryn qarjy sa­la­synda bolmaǵan tranzaksııalardyń aı­qyndyǵynyń joǵary deńgeıin qam­ta­masyz etedi.

Qarjy naryǵyn retteý jáne damytý agenttiginiń Tutynýshylardyń quqyq­ta­ryn qorǵaý departamentiniń dırek­tory Aleksandr Terentev taıaý­da baspasóz más­lıhatynda krıptovalıýtalardyń emıs­sııalyq shegine, tabystylyǵyna ózin­­dik qunynyń ósýi ǵana jol ashatynyn aıtty. Krıptoavtıvterdiń sana^­tyn­da­­ǵy bıtkoın «aqsha» sııaqty jalpylama ataýǵa ıe, ıaǵnı aqshanyń elektrondy túri. Aıyrmashalyǵy – ony qolma-qol emes, elektrondy sıfrly júıe retinde paıdalanasyz.

Krıptovalıýtanyń túri kóp bol­ǵan­­men, ázirge eń tanymaly – bıtkoın nemese laıtkoın. Taǵy bir ereksheligi, olar kez kelgen úkimettiń nemese Ulttyq bank­tiń baqylaýynda bolmaıdy. Krıp­to­valıýtany jarnamalap júrgen ınvestorlar ony bırjada saýda jasaý, sondaı-aq ınternetten taýar satyp alý, anonımdi, tez jáne tikeleı operasııalardy júzege asyrý úshin qoldanatyn kórinedi. A.Terentev naqtylap aıtyp ótkendeı, Qazaqstandaǵy zańdy tólem quraly – teńge, onyń emıtenti – memleket, al aqshalaı mindettemeler tek ulttyq valıýtada kórsetiledi.

Ekonomıst Maqsat Halyq krıpt­va­­­lıý­ta­ny qazir qazaqstandyq qarjygerlerdiń ózi asa túsinip otyr­ma­ǵanyn, álemde krıp­tovalıýta ındýstrııasyn zańmen ret­­teı alǵan mem­le­ket­ter az ekenin aıtty. Álemde bul­jy­maıtyn qaǵıda bol­ma­ǵandyqtan, asa se­nimdi dep baǵalaýǵa bolmaıdy. Máselen, krıptovalıýta týra­­ly 1990 jyldary aıtyla bastaǵan, ol kúnderdiń kúninde joıylyp ketti. Al blokcheınniń tabıǵaty aıqyn. Onyń qurylymynda ortalyqsyzdandyrý jáne tranzaksııany ekinshi adamnyń qatysýynsyz júzege asyrý múmkindigi qarastyrylǵan.

Al Qazaqstan ekonomıkasy áleý­met­tik baǵytqa negizdelgen. Fors-major jaǵdaıda halyqtyń shyǵynyn Úkimet kóteredi. Tipti qarjy pıramıdalaryna esesi ketken kópshiliktiń Úkimetten kómek surap, kóshege shyǵatynyn da jıi baı­qap júrmiz. Ulttyq banktiń krıp­to­va­lıýtaǵa shekteý qoıǵan sebebi sol.

Halyq saýatty bolsa, júıe tez qalyptasady

...Biraq oǵan da biraz ýaqyt kerek. Alpaýyt elderdiń ózi bul júıeni áli tal­qylap jatqanda Qazaqstannyń buǵan birden ótip ketýi ekitalaı. Kúni erteń ózge eldiń zańymen júrmes úshin zań­na­malyq tetikterin rettemesek taǵy bol­maı­dy. Álemdegi krıptovalıýtanyń 70 paıyzy – bıtkoın. Onyń naryqtaǵy jalpy somasy trıllıon dollardan asady. Maqsat Halyq aıtqandaı, biz­diń elde bul máseleni zańdastyrýǵa áli erte. Talqylaýdan keıin naqty tetik­terdi qolǵa ala ma, álde sonymen toqtap qala ma, ol jaǵy ýaqyttyń enshi­sinde. Sondyqtan asyǵys sheshim qabyldamaý kerek. Turǵyndardy jáne kásibı emes ınvestorlardy túp-tórkini kúmándi ak­tıv­­terden qorǵaý qajet. Sebebi qubyl­ma­lyǵy óte joǵary, bir sátte arzan­dap, bir sátte qymbattap shyǵa kelýinen azamattarymyz qarjylyq qıyndyqtarǵa tap bolýy múmkin.

Qarjygerdiń paıymdaýynsha, sıfr­ly valıýtanyń bul túrimen aınalymda mıllıardtaǵan qarjysy bar jáne birneshe mıllıon dollarynan bir sátte aıyrylyp qalǵany áleýmettik jaǵdaıyna áser etpeıtin belgili bir toptyń ǵana hobbı retinde aınalysýǵa múmkindigi bar.

– 2017 jyldary bıtkoınnyń baǵasy 20 myń AQSh dollaryna deıin kóterildi. Sol kezde quny 100 myń AQSh dollaryna baǵalanǵan páterin satyp, oǵan bar bolǵany 5 bıtkoın satyp alǵan azamattar boldy. Sol jaǵdaı qazir de baıqalyp otyr. 2021 jyldyń basynda baǵasy 40 myń AQSh dollaryna baǵalanǵan bıtkoın qazirgi 30 AQSh dollarynyń aınalasynda. El ishinde bıtkoın satyp alyp, barynan aırylyp qalǵan aǵaıyndar kóbeıe bastady. Sondyqtan tap qazir zańdastyryp jiberýge bolmaıdy. Oǵan memleket tarapynan belgili bir shekteýlerdiń bolǵany durys, – degen M.Halyq krıptovalıýtany shekteý qolymyzdan kelmeıtinin de eskertti. Bul halyqaralyq shekaralardy moıyndamaıtyn ınvestısııanyń bir túri.

Ony zańdyq negizde rettep otyra­tyn tetikter qajet. ­Sebebi Ult­tyq ­bank krıp­tovalıýtanyń uıashyǵy bolyp ta­bylatyn blokcheın tehnologııa­­syn qoldanysqa engizýdi qoldaıdy. Bıýdjet shyǵystaryn blokcheın tehnolo­gııa­sy arqyly retteýdiń tıimdiligin kon­ser­va­tıv­ti ustanymda júrgen qar­jy­gerler moıyndaıdy. Bul tehno­lo­gııanyń qajetti aqparattardy blok-blokqa bólip, algortım arqyly saqtaýǵa múmkindigi bar. Ha­ker­lik shabýyldarǵa tótep bere alatyn qor­ǵanysh ımmýnıeti de álemniń nazaryn aýdaryp otyr.

– Bıtkoın qymbattaǵan kezde ózderin bıtkoın satýshy retinde tanystyra­tyn qarjylyq pıramıdalar paıda bolady. Bul másele 2017 jyldan beri kóterilip kele jatsa da, zań áli júıe­len­gen joq. Sol sebepti bıtkoınmen aınalysatynyn ashyq málimdep, jasyryn fırmalar ashyp, tabys taýyp, kóleńkeli ekonomıkaǵa jumys istep júrgen azamattar bar. Olardyń óz bız­nes­terin qaı eldiń zańymen júrgizip jatqanyn biz bilmeımiz. Sondyqtan, bárin zańdastyryp, baqylaýǵa alatyn kez ketti. Ulttyq banktiń qazirgi áreketi aqyl-keńes berý deńgeıinen aspaıdy. Muny kesheýildete berýge bolmaıdy, – deıdi M.Halyq.

Qolma-qol aqshany yǵystyra bastady

Sarapshy Andreı Chebotarev krıp­to­va­lıýtanyń negatıvke nemese pozıtıvke ımmýnıtetiniń qalyptasyp qalǵanyn aıtady. Batys elderiniń qor bırjalarynda birer saǵatta birneshe mlrd dollardan aıyrylǵan nemese birneshe mlrd paıda tapqany týraly jańalyqtar qalypty jaǵdaıǵa aınalǵan. Al elimizde krıptovalıýta týraly shala saýaty bar salymshylar aqshasyn salyp, tezirek paıda tapqysy keletini, ony satatyndar marketıng nemese aısbergtiń ushar shyńy dep qaraıtyny naryq jolymen damýyna kedergi keltiredi eken.

Degenmen, 2017 jyldyń qazan aıynda ótken ICO jıynynda Qazaqstannyń blokcheın qaýymdastyǵy qurylǵanyn aıtýǵa tıispiz. Sol jıynda ulttyq krıptobırja qurmaqqa da talpynys jasaldy. Qazaqstandaǵy krıptovalıýta jáne blokcheın qaýymdastyǵynyń tóraǵasy Eset Býtınniń paıymdaýynsha, krıptovalıýtany satyp alýǵa shamasy keletin top emes, shamasy kelmeıtin kedeı top krıptonaryqta máseleni qıyndatýy múmkin. Sebebi olar kásibı qatysýshy bolmaǵandyqtan, qajetti qarjy jınal­ǵan kúnniń ózinde naryqqa derbes shyǵa almaıdy. Degenmen, sıfrly valıýta bizdiń ómirimizge enip úlgergenine, qolma-qol aqshany yǵystyrǵanyna kýá bol­dyq. Ekonomıkany sıfrlandyrý pro­sesi tereńdegen saıyn onyń múm­kin­dik­teri de ártaraptana beredi.

Sıfrlyq damý, ınnovasııalar jáne aeroǵarysh ónerkásibi vıse-mınıstri Ashat Orazbek ótken jyldyń aıaǵynda Qazaqstanda maınıngke múldem tyıym salynbaǵanyn aıtty. Qaıta Parlament byltyr «QR keıbir zańnamalyq akti­lerine sıfrlyq tehnologııalardy retteý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zań qa­byldap, onda krıptovalıýta salasyn rettedi. Qujat 2020 jylǵy 25 maýsymda kúshine endi.

– Osy zańda sıfrly aktıvter aına­ly­mynyń quqyqtyq rejimi bekitildi. Sıfrly maınıng jáne sıfrly aktıv uǵymdary zań júzinde belgilendi. Bul rette endi Qazaqstanda sıfrly aktıv – qamtamasyz etilgen nemese qamtamasyz etil­megen bolyp eki túrge bólinedi. Soń­ǵysyna – blokcheındegi konsensýs­ty qoldaýǵa qatysqany úshin syıaqy re­tinde alynǵan sıfrly tokender nemese qarapaıym tilmen aıtqanda, krıptovalıýtalar jatady. Onyń ústine endi sıfrly maınıng – qalypty kásipkerlik qyzmet dep tanylyp otyr, – dedi vıse-mınıstr.

Demek, qansha blokcheındegi kon­sen­sýs­­ty qoldaýǵa qatysqany úshin syıa­qy retinde alynǵan sıfrly token­der­­­diń, qarapaıym tilmen aıtqanda, krıptoaktıvterdiń tóbesi kórine bastady. Aldaǵy onjyldyqtarda tetigin taýyp, múm­kindigin ıgiligimizge jaratyp ta qa­lar­myz.

Biraq qarjygerler aıtyp ótkendeı, halyqtyń 60 paıyzynyń áleýmettik jaǵdaıy ortashadan joǵary bolsa, ara­daǵy tetikter zań jolymen rettelse, táýe­keli men shyǵyny memlekettiń jaýap­ker­shiligine mindettelmese bıt­koın­niń qulaǵynda oınaıtyn zaman týar edi.

Ázirge ondaı kúnniń aýyly alys­taý bolyp tur. Halyqtyń tólem qabi­leti syn kótermeıdi. Birinshi nesıe bıýro­sy­nyń málimetinshe, Qazaqs­tan­da­ǵy eko­no­mı­ka­lyq belsendi adam­dar­dyń sany – 9,23 mln. Olardyń 1,7 mln-y – múlde nesıe almaǵan 18-22 jas aralyǵyndaǵy jas­tar men 45 jastan asqan egde adamdar. Al qalǵan 7,5 mln azamat bankter men basqa da qar­jy uıymdarynda nesıesi bar. Bul – Qazaq­stan halqynyń jartysyna jýyǵy qaryz degen sóz.

ALMATY