Naryq úshin naǵyz báseke endi bastalady

Kelisimge túsinikteme bergen Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý eks-mınıstri Bir­jan Nu­rym­betov zań joba­synyń basty maq­saty – biryńǵaı zeınetaqy júıe­sin qalyptastyrý ekenin aıt­qan-dy.

– Qarap otyrsaq, ár el­de­gi júıe ár­túrli. Belarýs Res­pýb­lıkasynda múl­de jı­naq­taýshy zeınetaqy júıesi joq. Qazaq­stan, Reseı jáne Armenııa elde­rindegi zeınetaqy júıeleriniń aıyrma­shy­lyǵy kóp. Olardaǵy zeınet jasy, zeınet­aqy mólsheri, eńbek ótili, basqa da para­metrler bólek. Ár eldegi turaqty turý­shy azamattyń zeınetaqy máselesi ret­tel­gen. Al EAEO elderinen kelip jumys istep júrgen aza­mat­tardyń zeınet­aqy máselesi áli sheshilmeı tur. Bul rette ár mem­leket ózindegi ulttyq zańna­maǵa sáıkes zeınetaqy tólemin jasaıdy, – degen edi.

Qarjy sarapshysy Rasýl Rys­mambetov biryńǵaı zeınet­aqy qoryn qurýdyń birqatar qaýipti táýekelderi bar ekenin aıtady.

– Sebebi Reseı biryńǵaı zeınet­aqy qoryn qurǵysy kelse, onda sony basqa­ratyn jáne zeınet­aqy resýrstaryn eko­no­mı­kaǵa salatyn birtutas koman­da qurylýy kerek bolady. Eger is solaı qaraı baǵyt alsa, onda qazaqstandyq kelissóz tarapy álsizdik tanytady. Normatıvtik-qu­qyqtyq aktilerdiń kóbi biz úshin tıimsiz ári zııandy. Bir­tindep aqparattyq, zeınetaqy júıe­leriniń birigýi – ortaq valıýta engizýdiń, sosyn birtutas mem­leketti qurýdyń belgisi. Bári sol aqparat almasýdan bas­talady. Odan ári qaraı teńge, rýbl, ózge de valıýtalar álsi­rep, sosyn iri oıynshy mem­leket­aralyq eseptesýler úshin ortaq valıýta engizýdi usynady. Vırtýaldy valıýta. Al ortaq valıý­tanyń engizilýi – mundaı qadam­dardyń zańdy jalǵasy, – deıdi sarapshy.

Onyń pikirinshe, osy sebep­ti mundaı áre­ketterdiń bir ǵana baǵyt-maq­saty bar, ol – mem­leketterdi jaqyndastyra túsý. Mundaı jaǵdaıda táýel­sizdikti joıýdyń da qajeti bolmaıdy. О́ıtkeni reseılik bankter qazirdiń ózinde bizdiń elde ózderin emin-erkin sezinedi jáne erte me, kesh pe bizdiń naryqty jaýlaıdy.

Qarjy sarapshysy Arman Beısembaev ta elderdiń bir-biriniń azamattaryna zeınetaqy bere bastaýy túbinde ortaq valıýta máselesine tirelýi múmkin ekenin joqqa shyǵarmaıdy.

– Menińshe, bul bar bolǵany ınte­gra­sııa­lyq másele ǵana. Iаǵnı elder bir-biri­men ekonomıkalyq baılanysty ny­ǵaı­ta túsedi. Munyń bári odaq ishinde ınte­grasııany kúsheıtý úshin ǵana jasalady. Osyǵan deıin kedendik zańnamany biriktirý týraly áńgime boldy. Endi zeınetaqy men nesıe júıesin biriktirý aıtylyp jatyr. Odan bólek taǵy birqatar standartty biryńǵaı júıege kóshirý oılastyrylǵan. Osy qozǵalystardyń sońǵy núktesi – 25-30 jyl kóleminde odaq ishindegi qarjy júıesiniń tolyqtaı birigýi ortaq valıýtany engizý máselesin týyndatady. Ol kezde bul kimge tıimdi, kimge tıimsiz dep aıtýdyń da máni bolmaıtyn sııaqty. Mine, sol prosess qazir bolyp jatyr, – dedi A.Beısembaev.

EAEO-nyń ekinshi bastamasy – nesıe tarıhymen almasý kelisimi. Jeltoqsan aıynda bes eldiń nesıe derekterin biriktirý týraly sheshim jarııalandy. Kelisim jobasyn RF qarjy mınıstrligi daıyndaǵan. Endi azamattar odaq aıasynda kez kelgen elden nesıe alýǵa quqyly bolady. R.Rysmambetov bul bastamany nashar ıdeıa dep baǵalady.

– Reseı, Belarýs, Qyrǵyz­stan, Arme­nııa­ny bylaı qoı­ǵanda, azamattary­myzdyń derek­teri bizdiń elde qaýipsiz bolady degenge kepildik bere almaımyz. Al Qazaqstan azamatynyń reseılik bankke baryp nesıe alýy, bul – árıne, naryq úshin kúrestiń belgisi. Reseılik bank­ter qazaqstandyq bankterge qaraǵanda nesıeni áldeqaıda arzan bere alady. Sonymen qatar Reseıde ózge elden kelgen mıl­lıondaǵan azamattar tura­dy. Olar úshin árıne, sol jerde, reseılik bank­ten nesıe alǵan yńǵaıly. Bul reseı­lik bankterdiń Qazaqstan, Qyr­ǵyzstan jáne Armenııa bank­teri­nen klıentterdi tartyp alýyn kórsetedi, – deıdi sarapshy.

Onyń aıtýynsha, EAEO týraly kóptegen erejeni qaıta qarastyrý qajet.

– 2021 jyly jaǵdaı jaz aılaryna deıin kúrdeli qalypta bolady. Eger jazda Úkimet tıisti sharalar qabyldaı alsa biz ekonomıkamyzdy qalpyna keltirýdi bastaımyz. Kez kelgen daǵdarysty myqty ekonomıkasy bar oıynshy basqara alady. Sol sebepti reseılik kompanııalardyń qazaqstandyq naryqqa kire bastaýyn boljaımyz. Eger buryn bul eksport bolsa, al qazir kompanııalardy satyp alyp, Qazaqstanda óndiristi iske qosýmen ólshenedi. Reseılik óndirýshiler Qytaı naryǵynyń áleýetin jáne sony qazaqstandyq kompanııalardyń paıdalanbaı otyrǵanyn da kórdi. Olar úshin Qazaqstanda óndirip, sosyn ónimdi Qytaıǵa eksporttaý óte tıimdi. EAEO-nyń qazirgi erejeleri qazaqstandyq emes, reseılik kompanııalar úshin qyzyǵyraq. Sondaı-aq qazaqstandyq ónimdi Reseıge eksporttaý máselesi boıynsha tarıftik emes shekteýler de tolyp jatyr. Al biz reseılik ónimderge ondaı shekteýler qoımaǵanbyz, – dedi R.Rysmambetov.

Ekonomıkalyq saıasat ıns­tıtýtynyń dırektory Qaıyr­bek Arystanbekov álem boıynsha ıntegrasııanyń basty bes satysy bar, EAEO aımaqtyq ıntegrasııanyń úshinshi satysynda sııaqty deıdi.

– Osy satynyń mańyzdy komponent­teriniń biri – nesıelik tarıhty almasý úderisi. Bul keli­simniń artyqshylyǵy – EAEO-ǵa múshe memleketter aýma­ǵynda jumys isteıtin Qazaq­stan azamattary men ká­sip­oryn­daryna jáne respýblıkada jumys isteı­tinderge naqty múm­kindikter beredi, – deıdi ekonomıst.

Onyń sózinshe, qaýipti táýe­kelderdiń biri retinde jumys istemeıtin nesıeler deńgeıiniń qaýipti aımaqqa aýysýyn aıtýǵa bolady.

– Sondaı-aq elder arasyndaǵy derek­ter almasý kezinde jeke aqparattyń qor­ǵalmaýy, olardyń qupııalylyǵynyń qam­­ta­masyz etilmeýi. Bul qarjy organ­dary­­nyń jumys sapasyna baılanys­ty. Biz­diń bankter rezıdent emesterge ne­sıe bergisi kelmeıdi, sebep – qaryz alý­shy­­lar­dy tekserýdiń kúrdeliligi. Sony­men qatar mundaı klıentterdi jappaı qarjy­lan­dyrý eldiń tólem balansynyń kórsetkish­terine keri áser etýi múmkin, – dedi Q.Arystanbekov.

A.Beısembaev nesıe derek­terimen almasýdyń qansha­lyqty qaýipti nemese qaýipsiz ekenin kelisimniń tolyq nusqasy jarııa­lanǵan kezde ǵana bile alatynymyzdy aıtady.

– Bul – ekonomıkalyq odaqqa tán ınte­grasııalyq máseleler. Eń bastysy, kelisimniń barlyq tarmaǵyna muqııat mán berý kerek. Ol jerde erekshelik óte kóp bolady. Biz úshin tıimdi me, tıim­siz be, qaýipti me, qaýipsiz be, tolyq keli­sim nusqasy jarııalanǵan kezde ba­ryp anyqtaýǵa bolady. Árıne, kóp jaǵ­daıda basqalarǵa qaraǵanda Reseı paı­dany kóbirek kóredi. Reseı – Eýrazııa­lyq odaqtyń ortalyǵy. О́ńir­degi iri ekonomıka solarǵa tıesili. Qala­ıyq, qala­maıyq bárimiz sol eldiń eko­no­mıkasyna mán beremiz. Máselen, ımport­tyq baj salyǵynan túsken kedendik túsimderdiń 80 paıyzy Reseı qazynasyna ketedi. Qalǵan 20 paıyzdy tórt el bólisedi. Sondyqtan biryńǵaı kedendik baj engizý Reseıdiń paıdasyna jumys isteıdi. Mine, osyndaı máseleler bar, – dedi sarapshy.

Byltyr jyl sońynda Saýda jáne ıntegrasııa vıse-mınıstri Janel Kúshikova 62 kedergi­niń dá­lel­dengenin, onyń 51-i túze­til­­genin, sonyń teń jartysy reseı­lik barer ekenin aıtty. «Kózge kórinbeıtin basqa da ákimshilik kedergiler tolyp ja­tyr. Jyl saıyn 660 mln dol­lar bolatyn qazaqstandyq ónim «turyp» qalady» degen edi vıse-mınıstr. Sondaı-aq byl­tyr Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev odaqtyń 2025 jylǵa deıingi strategııalyq baǵytynda Qazaqstan kelispeıtin shıkilikter baryn aıtyp, jarty jylda álgi qatelikter túze­tilgen edi. Sol aralyqta Saýda jáne ıntegrasııa mınıstri Baqyt Sultanovtyń «ulttyq múdde­mizge qaıshy keletin 246 sharany alyp tastadyq, ózimizge yńǵaı­ly maz­munmen 106 is-shara men bas­tama­ny engizdik» degenin bile­miz. Osy­nyń ózi-aq «kúshtiniń ar­ty dıir­men tartatynyn», odaq aıa­synda óz úlesińdi alý úshin de aıan­baı kúresý kerek ekenin uǵyn­dyratyndaı.

Bıyl Qazaqstan Eýrazııalyq ekono­mıkalyq odaq organdaryna tóraǵalyq etedi. Demek, 2021 – odaq aıasyndaǵy maqsat-mindetterdi anyqtap, múddemizdi qorǵaý jolynda aıanbaı jumys isteıtin, tóraǵa retinde múshe-mem­leketterdiń teńdigin qamta­masyz etýge baǵyttalǵan sharalar qabyldaıtyn jyl. Bálkim, «biryń­ǵaımen» bastalatyn sharalardyń biz úshin paıdaly ne paıdasyzdyǵyn da anyqtaı salý artyqtyq etpes.