Qyrymbek KО́ShERBAEV: Ádiletsiz qurban bolǵandarǵa ádiletti baǵa berýimiz kerek

Táýelsizdik – tátti
uǵym ǵana emes, tarıhı jaýapkershilik

– Qyrymbek Eleýuly, bıyl egemen el bolǵanymyzǵa 30 jyl tolyp otyr. Osy ýaqyt ara­lyǵynda kóp dúnıe jasaldy. Biraq qoǵamda áli kún­ge deıin «Qazaqstanda ulttyq ıdeologııa joq» degen pikir bar. Rasynda da, osy bizde ulttyq ıdeologııa bar ma?

– Eń áýeli bir máseleniń basyn ashyp alýymyz kerek. Biz qazir sosıalıstik ne bolmasa monarhııalyq qoǵamda ómir súrip jatqan joqpyz. Áldebir ıdeıa men ıdeo­logııany halyqtyń sanasyna erkinen tys sińirip, aspan men jerdiń arasyn sol nasıhatpen toltyryp tastaı­tyndaı qajettilik joq. Qazirgi Qazaqstan – zaıyrly, demokratııalyq memleket. Onyń ústine búgingideı ǵalamtormen birge sıfr­ly teh­nologııa damyǵan, jasandy ıntellekt saltanat qurǵan, robottardyń ózi adamzattyń ıgi­ligine qyzmet etip jatqan dáýir­de halyqtyń oıyn tumshalap ustaý, ózge pikirlerden ózek alǵyzbaý esh múmkin emes. Aıshylyq alys jerlerden jyldam habar alyp, jahannyń jańalyǵy ja­naryńnyń aldynda turǵan myna kezeńde jalań sóz ben jalǵan ıdeologııaǵa eshkimdi sendire almaısyń. Búginde bizdiń memlekettiń aldynda turǵan el basqarý isi, ekonomıkalyq ósim, áleýmettik damý sekildi qadaý-qadaý máselelermen qatar, halyqty biriktiretin, tutas­ty­ratyn quraldyń bolýy da, árıne, asa mańyzdy. Mundaı jaǵ­daıda ne istemek kerek? Bul rette barsha qazaqstandyqqa ortaq bir ǵana qundylyq, jalǵyz ıdeologııa bolýy kerek dep oılaımyn. Ol – Táýelsizdik. О́ıtkeni Ábish Kekilbaıuly aıt­qandaı, «Táýelsizdik bizdiń tilegimizdi emes, biz onyń tilegin tileýimiz qajet» ýaqytta ómir súrip jatyrmyz. Sondyqtan ult­tyq hám memlekettik ıdeologııa osy Táýelsizdik atty tátti uǵym­nyń aınalasyna toptastyrylýy tıis. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev jyl ba­synda «Táýelsizdik bárinen qymbat» maqalasyn jarııalap, egemendiktiń 30 jylyna qadam basqan qazaq eliniń jańa damý baǵdarlamasy men ıdeologııalyq tujyrymdamasyn usyndy. Sol arqyly qasterli de qasıetti Táýelsizdigimizdi qor­ǵaýǵa, ardaq­taýǵa shaqyryp, kóp­shi­liktiń kókeıinde kópten júr­gen qoǵam­daǵy eń ózekti prob­lemalardyń jaýabyn berdi. 

Táýelsizdikti baıandy etetin naǵyz namysshyl, bilimdi de bi­likti, ózin elimizdiń patrıoty sa­naıtyn azamattardy tárbıe­leý – basty mindet. Baıqasańyz, mundaı úr­dis álemniń basqa da órkenıetti elde­rinde kórinis beredi. Olar zaman ıgilikterin óz memleketteriniń damýyna paı­­dalanyp, ozyq tehnologııa­lardy kúndelikti ómir saltyna aınaldyrýda. Biz de zamana kóshinen qalmaı, jurt qatarly alǵa umtylýymyz qajet. Ol úshin eń aldymen keıbir qalyptasqan kózqarasty ózgertý kerek. Onyń bastaýy – hakim Abaı aıtyp ketken masyldyq kózqarastan arylý, dúnıeniń ilim-bilimin ıgerýge umtylý. О́tken ǵasyrdyń basynda Alash arystary da osy ustanymda boldy. Ahmet Baıtursynuly: «Bilimdi bolýǵa oqý kerek. Baı bolýǵa kásip kerek. Osy kerekterdiń jolynda jumys isteý kerek», degende ulttyń ózgerýin, jańarýyn, jańǵyrýyn aıtqan emes pe? Sapaly ult, sanaly urpaq, báse­kege qabiletti halyq qana Táýel­sizdikti tuǵyrly, ǵumyrly ete alady. Sol sebepti de búgingi kúni Táýel­sizdik basty ıdeologııa bolýy kerek.

– Oıyńyz oryndy, piki­rińiz kóńil­ge qonymdy. Degen­men biz osy otyz jyl ishinde Táýel­sizdiktiń qadirin qan­sha­lyqty túsine aldyq? Olaı deı­tin sebebim, qoǵamda áli kúnge «Táýel­­sizdik maǵan ne ber­di?» deı­tin de pikirler kezdesedi...

– О́z memleketińniń Táýelsiz­digin qasterleý, óziń turatyn eldiń egemendigin qurmetteý – tek patrıottyq paryz ǵana emes. So­nymen qatar úlken gýma­nıs­tik mindet. Tipti júrgen or­ta­nyń aldyndaǵy ǵana emes, óz taǵdyryna jaýapkershilik. Uly dala oıshyly ál-Farabı aıt­qandaı, ózi júrgen ortanyń ja­ras­tyǵyn oılaǵan adam ǵana jarastyqty, meıirimdi, meıir­bandy dúnıede ómir súre alady. Al ondaı jarastyqty tek azat adamdar men táýelsiz halyqtar ǵana ornata alady. О́ıtkeni halyq bostandyqqa qol jetkizbeı tu­ryp, qoǵam azattyqqa jete almaıdy. Búgingi kúlli jalpaq álem­niń bos­tandyqty tý etken jaras­tyq­ty oı­laıtyny da sondyqtan. Adam­dar men qoǵam­dardyń, memleketter men halyq­tardyń óz erki ózindegi táýelsizdigi – eshkim til tıgize almas, eshkim qol suǵa almas qasıet­ti uǵym. Qazirgi adam­zat­tyń eń basty muraty, asyl ıgiligi – osy Táýelsizdik.

Oıdy osylaı qorytqanda, zaman ózimizdiki ekenin túsi­nemiz. Ony túsinbeý – ózin de, ózge­lerdi de qara sýǵa teris aǵyzý bolyp shyǵady. Sol sebepti ótpeli kezeńniń keleń­siz­dikterin, indetter men daǵ­darystardy kóldeneń tartyp, az ǵana qıynshylyqqa moıyp, Táýelsizdiktiń betine kóleń­ke túsirýge bolmaıdy. Árıne, júzdegen jyl boıynda kútken asyl armandy bir kúnde júzege asyra almaıtynymyz belgili. Ǵasyr­lar boıy ańsap jetken azat­tyq bárimizdi bir kúnde baı qylyp, barsha muratqa jetkiz­beıtini de aqıqat. Dúnıede qıyn­dyq pen qııanattyń kóbeı­mese, azaımaı turǵany da ras. Biraq mu­nyń bárine Táýelsizdik kináli emes. Ol jańany kórse, jaǵa­synan alyp ba­ǵatyn, hakim Abaı aıtqan janyqas ker­­tart­palyqtan. Keshegisin kók­sep oqyran­ǵan otarshyl ozbyr­lyq­tan. Tarysy piskenniń taýyǵy bola salyp, el paıdasynan góri óz paıdasyn kóbirek oılaıtyn toǵyshar pysyqaılyqtan. Jańanyń atyn maldanyp, baq, abyroıyn ıelenip, baılyq tapqansha asyqqan áleýmettik áýmeserlikten. Keıde bılik úshin ákesin, baılyq úshin atasyn satýǵa daıyn turǵan dańǵoılyqtan. Árkim óz pikiri men óz áreketiniń tizginin qolǵa alyp, naqty iske kirise almaǵandyqtan. Bárine basqany kinálap, ózin sýdan aq, sút­ten taza sanaıtyn, biraq saýsaǵyn qı­myldatyp eshteńe istemeıtin masyl­dyqtan. О́ze­gimizge túsip ketken jegi qurt – jemqorlyqtan. Qysqasy, dańǵazalyq buryn oıanyp, shyn namystyń áli shıryqpaı jat­qandyǵynan. Ol úshin birimiz emes, bárimiz uıattymyz. Aldymen osy­ny mo­ıyndaýymyz kerek. Sony búgin mo­ıyndasaq, keleń­sizdik erteń joıylady. Al qazir­gideı kózqaraspen keýil­degideı molshylyq pen ádilet ál-ázir or­naı qoımaıdy. Qaı halyq ta ondaı dáýrenge jetse, aldymen Táýelsizdiktiń, onan soń sol bos­tandyqty baıandy etýge degen um­tylystyń arqasynda jetip otyr. Olaı bolsa, qolymyzǵa ázer qon­ǵan azattyq qusyn úrkitip almaý – bas­ty murat. Ýaqytsha qıyndyqtarǵa bo­la máńgilik maq­satymyzdy tárk etsek, Táýel­siz elimizdiń kógerip-kór­keıýi jo­­lynda kúsh-jigerimizdi aıap qal­saq, taǵ­dyrdyń qatal synyna tabandy­lyq­pen tótep bere almasaq, tarıh aldynda jú­zimiz qara, urpaq aldynda keshirilmes kúnáǵa qalamyz. Sondyqtan bas­taǵy baqty baǵalap, joǵymyzdy saralap, sasqanǵa – saıa, asqanǵa – tosqan, eldiń ıesi, jerdiń kıesi bolýǵa árbir azamat um­ty­lýy qajet. Birlese júrip, Táýelsiz­dik­tiń tasyn órge súıreý qajet.

Qasiretti ǵasyrdyń qaıǵysy tarazylanady

– Memleket basshysynyń Jar­ly­ǵymen Saıası qýǵyn-súrgin qur­ban­daryn tolyq aq­taý jónindegi mem­lekettik komıssııa quryldy. Bile-bilgen adam­ǵa bul da Táýelsizdiktiń ar­qa­synda oryn alǵan tirlik qoı. Basyń bodan bolsa, mundaı múm­kindik qaıdan bolsyn?

– Durys aıtasyz. Táýelsizdik dege­nimiz – ádilettilik. О́ıtkeni azamattary azat, eli egemen halyq qana óziniń ótkenine ádiletti baǵasyn bere alady. Ádiletti qo­ǵam ornatý úshin eń negizgi qa­jet­tilik – Táýelsiz el bolý kerek. Ultyn ushpaqqa shyǵarýdy oılaǵan, jurtyn jetildirýdi kóksegen, sol úshin tar jol, taıǵaq keshýden ótip, aıdaýǵa túsip, qamalyp, sottalyp, atylyp ketken ardaqtylaryńdy saıa­sı turǵydan da, quqyqtyq jaǵynan da aqtap, adal atyn saq­tap, olardyń kúreskerlik ómi­riniń shyn baǵasyn berý Táýelsiz memlekettiń ǵana qolynan keledi. Bodandyqtyń buǵaýy qysyp, azat­tyqtyń aýyly alys bolsa, ondaı kún – tek arman ǵana. Baı­taq dalamyzdyń bostandyǵy úshin talaı bozdaq basyn báıgege tigip, janynan bezip, jankeshti áreket jasady. Elin ıgilikke jetkizemin degen nıeti úshin ǵa­na ádiletsiz qaralaýǵa qaldy. Onyń zardabyn jalǵyz ózi emes, urpaqtaryna deıin kórdi. Jazyq­syz japa shekti. Mine, qysyltaıań shaqta qaıratkerlik kórsetken, kúrdeli kezeńde qaharmandyq tanyt­qan osyndaı qadirli aza­mat­tardyń isi men áreketine shy­naıy baǵa beretin kez jetti. Son­dyqtan Prezıdent Qasym-Jomart Kemeluly Toqaev arnaıy komıssııa quryp, elimiz úshin mańyzy zor, tarıh úshin taǵylymy mol sharýanyń tyń serpin alýyna muryndyq boldy.

– Osy arada Memlekettik ko­­mıs­sııa­nyń jumysy jaıyn­da su­ra­ǵym kelip otyr. Osyǵan deıin ko­mıs­sııanyń úsh oty­ry­sy ótti. Ne isteldi, alda qan­daı sha­rýa atqaryl­maq?

– Áýeli totalıtarlyq rejim qurban­daryn aqtaý isin­de Qazaqstannyń Tuń­ǵysh Prezıdenti – Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń eren eńbegin aıtyp ótýimiz kerek. Elbasy elimiz egemendik alǵan sát­ten bastap saıası qýǵyn-súr­gin kórgen azamattardy aqtaý ju­mysyn jedel bastap ketti. Sonyń nátıjesinde 1993 jyly «Jappaı saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý týraly» Zań qabyldandy. 1997 jy­ly Prezıdent Jarlyǵymen 31 mamyr Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni retinde arnaıy belgilendi.

Al komıssııa atqaratyn ju­mystyń máni men mazmunyn onyń atynyń ózi aıtyp otyr. Iаǵnı biz endi azattyqtyń al­ǵashqy jyldarynda bastalǵan jumys­ty jan-jaqty jetildirip, egjeı-tegjeıli zerttep, zerdelep jal­ǵastyramyz.

Qarap otyrsańyz, ótken ǵa­syrda qazaq halqy kóp qasiret kórdi. Aldymen ashtyq keldi, odan soń jasandy taptyq kú­res pen zorlyq-zombylyq, ujym­dastyrý boldy, onyń aıaǵy jan­túr­shigerlik jappaı ashtyqqa jal­ǵasty. El esin jımaı jatyp saıa­sı repressııa­lar bastaldy. Munan keıin Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń oty tutanyp, balapan basyna, turymtaı tusyna ketken zaman týdy. Soǵystan soń taǵy da qýǵyn-súrgin jal­ǵasty. Aınalasy elý jyldyń ishinde halqymyzdyń kórmegen qıyn­dyǵy joq. Ǵalymdar ótken ǵasyrda qazaqtyń sany eki ese qysqaryp ketti degen derek keltiredi. Munyń bári bizdiń jurt bastan keshirgen aýyr da qasiretti jyldar, tarıhta aqtańdaq bolyp qalǵan ýaqyt ekeni Qazaqstanda ǵana aıtylyp jatqan joq, sheteldik sarap­shylar da moıyndap otyr. Son­dyqtan biz ádiletsiz zardap kórgen azamattarymyzdyń ómi­rine ádiletti baǵasyn bergimiz keledi.

Keıbir derekter boıynsha 1920-1939 jyldar aralyǵynda 4 mıllıon adam totalıtarlyq saıasattyń qurbany bolǵan. Onyń ishinde 2,2 mıllıon kisi ash­tyqtan qyrylǵan. 1,2 mıllıon adam syrtqa qashqan. 115 myń ardaqtymyz saıa­sı kózqarasy úshin aıyptalǵan. Onyń 27 my­ńyna atý jazasy kesilgen. Atyl­ǵandardyń 60 paıyzy zııaly qaýym ókili eken. Sonymen qatar Qazaqstan aýmaǵynda ornalasqan lagerler men qazaq aýyldaryna 1,5 mıllıonnan astam nemis, polıak, koreı, cheshen, túrik, grek, qyrym tatarlary, kavkaz jáne basqa da halyqtardyń ókilderi óz erkinen tys jer aýdarylǵany bel­gili. Mine, osynshama adamnyń taǵdyryna ádiletti baǵa berý kerek. Memlekettik komıssııa óz jumysyn osy baǵytta bastap ket­ti. Ǵalymdar men sarap­­­shy­lardyń saıası qýǵyn-súrginge qa­tys­ty qupııa arhıvterde jumys isteýin uıym­dastyryp jatyrmyz. Qazir­diń ózinde olar memlekettik arhıvterge ki­rýge ruqsat alyp, jumystaryna kiris­ti. Keleshekte Reseı, Qyrǵyzstan, О́z­bekstan, Germanııa sekildi shet mem­le­ket­terdiń arhıvterinde saq­tal­ǵan qyl­mystyq jáne ákim­shilik isterdi zertteýge kirispek. Bul tarapta da belsendi áre­ket etip jatyrmyz. Bizdiń aldymyzda ja­byq qorlardaǵy barlyq qujatty jan-jaqty saraptaý, saıası-qýǵyn súrginge ult­tyq turǵydan baǵa berý, repressııa qur­bandaryn qu­qyqtyq turǵydan ǵana emes, saıası jaǵynan aqtaýdyń sanattaryn anyqtaý tárizdi qadaý-qadaý másele tur.

Memlekettik komıssııanyń 2 kishi komıssııasy, 12 jumys toby jáne 17 óńirlik komıssııalary bekitildi. Olar­dyń qataryna qazaq­standyq belgili ǵalym­dar men sarapshylar, zańgerler men qoǵam qaıratkerleri, depýtattar, mem­lekettik organdar ókilderi kirdi. Olar arhıv qujattaryn jınaýmen jáne zerdeleýmen aınalysady. Árbir toptyń ózi zertteıtin baǵyty bar. Mysaly, ult-azattyq kóterilister men qozǵalystardyń músheleri, máj­búrlep ujymdastyrýdyń qur­bandary, áskerı, saıası qýǵyn-súrgin kórgen azamat­tar men otbasylarynyń taǵdyry bólek-bólek zertteledi. Osyndaı ju­mys­tardyń negizinde Mem­leket­tik komıssııanyń qory­tyn­dysy daıyndalyp, jarııalanady, aqparattyq ǵylymı-zertteý bazasy qalyptasady. Aıta ketý kerek, bul – bir kúndik emes, bir­neshe jylǵa sozylatyn jaýapty is.

– Al Alash arystaryna saıa­sı tur­ǵydan baǵa berý qalaı bolmaq?

– Alash arystarynyń quqyq­tyq tur­ǵydan aqtalǵany belgili. Endi olardyń is-áreketin saıası jaǵynan aqtaý mindeti bar. Ol úshin eń birinshi, ótken ǵasyr­dyń basynda týǵan halqyn oqý-bilimmen kórkeıtip, órkenıetti ult deńgeıine kó­terýdi belsendi túr­de qolǵa alǵan Alash qaı­rat­­kerleriniń qajyrly da qa­sıet­ti is-áreketterin Qazaq­standaǵy ult-azattyq qozǵa­lys­­tardyń zańdy jalǵasy re­tinde baǵalaýymyz kerek. Ekin­­shiden, osy jalpyulttyq qoz­­ǵalysqa atsalysqan, onyń basy-qasynda júrgen qaıratker tul­ǵalarymyzdy ult-azattyq qozǵalystyń kórnekti ókilderi jáne basshylary retinde qur­metteýimiz qajet. Úshinshiden, Qazaqstannyń ja­ńa tarıhynda Alashorda ókimeti men Alash avtonomııasynyń qurylýy, onyń san qıly ári kúrdeli, saıası jáne rýhanı qyzmeti obektıvti de shynaıy ba­ǵa­lanyp, muny qa­zaq memlekettiliginiń jańa jaǵ­daıdaǵy qaıta jańǵyrý kezeńi retinde qarastyrýǵa tıispiz. Son­da ǵana biz Alash muraty, qazaq­tyń bolashaǵy úshin sheıit bol­ǵan qurbandardyń taǵdyryna ádiletti baǵa bergen bolamyz.

Tarıhty kek alyp,
qun suraý úshin zerttemeımiz

– Aýqymdy jumystyń al­ǵashqy qadamy bastalǵanyn baı­qap otyrmyz. Kúni erteń syryn ishine búkken arhıv­terden ártúrli qujattar men fak­tiler tabylady. Onyń bári birdeı jurt­qa jaǵymdy bolady dep aıtý da qıyn. Ǵalymdar tapqan materıaldar eldi ekige jaryp jibermeı me? Komıssııa jumysynyń nátıjeleri halyqqa qalaı jetetin bolady?

– Tarıh – ejelden tolassyz tartys pen bitpes daýdyń alańy. Ásirese, búgingideı post­shyndyq zamanda, fakti emes, emosııa, ǵylymı zańdylyq ne teo­rııa emes, jekelegen sýbektıvti pikir dáýlet quryp, tisqaqqan maman men kez kelgen adamnyń pikiri teńesken kezde tarıhpen aınalysýdyń ózi qııamet-qaıym dúnıe. Al buǵan tarıhtyń ǵalamat geosaıası oıyndar men qaqtyǵystardyń bas­ty baǵytynyń birine, maıdanyna aınalǵanyn qosar bolsaq, tarıhtyń jurt oılaǵandaı oıynshyq emes eke­nin aıqyn túsinýge bolady. Tarıh – moıyndaıyq, búgingi kúni geosaıası taıtalas, qyrǵıqabaq soǵys alańy.

Sondyqtan komıssııanyń jumysy sheńberinde tabylǵan qujattardy jarııalaý, eń aldymen, ózimiz úshin kerek bolsa, ekinshiden halyqqa, qoǵamǵa, al úshin­shiden álemge durystap aıtý, tanystyrý úshin qajet. Onyń ústine, Qazaqstan jurt­shylyǵy túgil, ózimizdiń qazaq qoǵa­mynyń ishinde HH ǵasyr tarıhyna ortaq kózqaras qalyptasqan joq. Buny ashyq moıyndaý qajet. Bul bolashaq úshin, elde jasalyp jatqan jań­ǵyr­týshylyq reformalar úshin úlken qaýip ekenin men aıtpasam da túsinik­ti bolar. Biz qoǵamdy bóletin emes, birik­ti­retin, óshiktiretin emes, ósiretin tirlikti iske asyrýymyz kerek. Biz tarıhty arylý, tazarý, sabaq alý, tereń tarıhı jaraqatty em­deý, HH ǵasyrmen qoshtasý úshin zerttep jatyrmyz. Bireýden kek alyp, qan aǵy­zyp, qun suraıtyn jaıymyz joq. Su­raý da, suraq ta ózimizge, eń ótkir jáne aýyr saýaldar búgingi urpaqqa qoıylýy tıis.

Osyny eskere otyryp, Memlekettik komıs­sııanyń negizgi jumysymen qa­tar, aqparattyq jáne ıdeologııalyq jumy­synyń tujyrymdamasy men baǵdar­lamasy jasalyp jatyr. Tujy­rymdamada komıssııa jumysynyń ba­ǵyty men baǵdary, ulttyq jadtyń maq­saty men mindetteri, qundylyqtary men mejeleri aıqyn kórinedi. Negizgi qaǵı­dattar – memleketshildik, tarıhı shyndyq, ashyqtyq, aıqyndyq, ǵylymı negiz bolatyny aıtpasa da túsinikti. Degenmen, suraǵyńyzǵa tolyǵyraq jaýap berý úshin onda qamtylatyn birneshe máselege  toqtalyp keteıin.

Birinshiden, komıssııaǵa kiretin barsha azamatqa ortaq jaýapkershilik pen ishki tártip máseleleri anyqtalyp, etı­kalyq, ádistemelik baptar qaras­tyrylady. Komıssııa atynan sóıleýge quqyly adamdar, komıssııa atynan aıtylar taqyryptardyń baǵyty men ózegi de aıqyndalady. Árbir adam men azamattyń, árıne, ózindik oıy men pikiri bar. Ol zańdy, ony eshkim shekteı almaıdy. Biraq komıssııa týraly nemese komıssııa atynan sóılegen kezde belgili bir dárejedegi salqynqandylyq, kásibı jáne ǵylymı ádep tanytqanymyz durys.

Ekinshiden, Memlekettik komıssııa­nyń jumysy naqty taqyryptyq jos­parlar men medıajosparlar negizinde júrgiziledi. Komıssııa jumysyna qatys­ty medıazertteýler jasalyp, Qazaqstan jáne álem baspasózinde shyǵyp jatqan materıaldar ǵylymı turǵydan zert­telip, zerdelenip, aı saıyn, toqsan saıyn tıisti esepter men daıdjester jasa­lyp, komıssııa múshelerine taratylady. Komıssııa qurylymdarynyń, seriktesteriniń, ǵylymı qoǵamdastyq ókilderiniń arasynda turaqty anketalar taratylyp, áleýmettik saraptamalyq zertteýler jasalyp otyrady.

Úshinshiden, komıssııanyń óz veb-saıty men ǵylymı tanymdyq jýrna­lyn jasaý qajet. Alǵashqy kezde elektrondy bıýlleten re­tinde bastap, keıinnen tolyq­qandy basylym etip shyǵarý oıymyzda bar. Bıýlletenge komıssııa jańalyqtary, jumys toptarynyń, aımaqtaǵy komıssııalardyń aqparat­tary, habarlamalary jarııalanyp otyrady. О́zekti máseleler bo­ıyn­sha ádistemelik dúnıeler, úzdik tá­jirıbeler, tyń zertteýler jarııalanady.

Tórtinshiden, komıssııanyń aqpa­rat­­­tyq seriktesteri ınstıtýtyn, jýr­­na­lıster men sarapshylar pýlyn­ ja­saqtaý kerek. Bir emblemamen, bir tár­tip­pen qoǵamnyń ártúrli áleý­mettik toptary­na arnalǵan, laıyq­talǵan arhıvtik, ǵylymı, pýb­lısıstıkalyq materıaldardy júıeli túrde taratyp otyrǵanymyz jón.

Jalpy, HH ǵasyrdaǵy qazaq katas­trofasyn bir sózben, mysalǵa, bel­­gili saıasatker, Májilis depýtaty Aıdos Sarymnyń usynysy boıyn­sha «Zulmat» nemese «Ala­pat-Qasiret» dep ataǵanymyz du­rys sııaqty kórinedi. Túbirinde zulym­dyq uǵymy jatqan bul sóz brend­telip, «Holokost» degen sııaq­ty ha­lyqaralyq tilderge ene alatyn uǵym­­ǵa aınalýy tıis degen oıdamyz. «Zulmat» uǵymyna 1920-1950 jyldar aralyǵyndaǵy eki ashar­shy­lyq, saıası repressııalar, jón-jo­syq­syz jasalǵan áleýmettik jáne eko­nomıkalyq eksperımentter enýi tıis.

Besinshiden, HH ǵasyr qazaqty aıamady. Biz tarıhty zerttegen kezde onyń búgin­gi qoǵamǵa qalaı áser etetinin de esker­genimiz durys. Tarıh, onyń sa­baqtary qazaqty ult retinde «saıası qur­ban» psıhologııasyna ıtermelemeýi kerek. Tuńǵysh Prezıdentimiz – Elbasy Nur­sultan Ábishuly Nazarbaev talaı ret aıtqandaı, biz ótken ǵasyrdyń barsha qıyndyǵyna tózip, sýyǵyna tońyp, myń ólip, myń tirilsek te jerdi, ultty saqtap, tez arada halyq sanyn toltyryp, tarıh sahnasyna qaıta shyqqan, táýelsizdigin túletken jeńimpaz ultpyz, dáýlesker halyqpyz. Árıne, tarıhı faktiler men arhıvtik qujat­tardyń kóptep sóılegeni durys. Alaıda tıisti tereń tarıhı fılosofııalyq taldaýǵa da, saıası paıymǵa da jol berý paryz.

Altynshydan, zobalań Zul­mat, Qazaq dramasy men ka­tas­­­trofasy tek qazaqty ǵana jal­maǵan joq. Stalındik tota­lıtarlyq júıeniń sumdyǵyn basqa da halyqtar, ózge ulttar men memleketterdiń ókilderi de kórdi, basynan ótkerdi. Eli­mizge kúshtep jer aýdarylǵan tutas etnostarǵa qazaq qalaı qushaq jaısa, asharshylyqtan, repressııa­lardan basy aýǵan jaq­qa údere kóshken qazaqqa da kómek bergen elder men tulǵalar jetkilikti. Parasatty ult, ke­meńger halyq retinde biz sol ta­rıhty da umyt­paı, basqamen qatar aıta júrýimiz kerek.

1921-1923 jyldardaǵy Ashar­shylyq kezinde keńes halqyna myń­daǵan, mıllıondaǵan álem azamattary jylý jınap, kómek kórsetken eken. Munyń bir shetin qazaq ta kórgen. Shyńjańnan Tıbet, Gımalaı asqan qazaq kó­shine shyn jany ashyp, Birikken Ult­tar Uıymynda birneshe ret másele kóterip, arnaıy qarar­laryn qabyldatyp, keme men ushaq jiberip, qonysyn anyqtap, tól­qujat bergen, pana bolǵan túrik baýyrlarymyzǵa shynaıy alǵysymyzdy nege búgin aıt­pasqa? Qıyn kezde qazaqqa qol ushyn berip, janyn alyp qalǵan júz­degen orys, qyrǵyz, ózbek, uı­ǵyr, túrikmen, túrik azamattary bolǵany – tarıhı shyndyq. Olardyń atyn ataý, olarǵa qur­met kórsetý zııaly, parasatty ulttyń mindeti emes pe?

Jetinshiden, Memlekettik ko­mıs­­sııanyń jumysy Qazaq­stan­nyń álemmen baılanystaryn kú­sheı­te túsýi kerek. Bul saıasat pen dıplomatııanyń quraly da bolýy múmkin. Mysaly, Almaty mańyndaǵy Jańalyq memorıalynda atylǵan 4,5 myń azamattyń súıegi jatyr. Olardyń kópshiligi – búgingi álemniń qyryqqa jýyq memleketiniń azamaty men týmasy. Arhıvterdiń ashylýy solar týraly aqparattardyń jarııa­lanýyna múmkindik berýi kerek. Komıssııanyń jobalyq ofısi, ǵylymı-zertteý ınstıtýttarymyz atalǵan elderdiń elshilikterimen arnaıy kelisimsharttar jasasyp, qatynasqa túsýi kerek. Sol elderden kemi 2-3 jýrnalıst, tarıhshyny qyzyq­tyryp, qazaqqa nıettes, seriktes ete bilgenimiz abzal. Al atylǵandardyń týystary, urpaqtary tabylyp jatsa, elge kelip, zııarat etse, Qazaqstannyń, qazaqtyń álem elderimen tek memlekettik qana emes, adamı, azamattyq baılanystary da tereńdeı túsetini anyq.

Zulmattan údere kóship ketkender­diń súıegi el perı­metrinde shashylyp jatyr. Ekin­shi dúnıejúzilik soǵysta iz-túzsiz joǵalyp ketken myńdaǵan azamatymyz bar. Olardy izdeý, ta­bý, olarǵa belgi ornatý – ur­paq paryzy. Osy jumysty da júıeli júrgizip, basqa memlekettermen, olardyń ar­hıvtik qyz­metterimen kelisimshart ja­saýy­myz qajet. Mysaly, ót­ken jyly Germanııa Reseıge kons­lagerge túsken keńes tut­qyndary týraly 20 myńnan as­tam sıfrly qujatty tabys­tapty. Bolashaqta taǵy da 500 myń qujattyń sıfrly kóshirmelerin bermekshi. Bul jumysqa bizdiń el de enshiles bolýy tıis. Germanııanyń sıfrly qujattaryn biz de alýǵa ty­rysyp, qajetti ǵylymı qor retinde saqtaǵanymyz durys. О́z qanymyz ben qandasymyzdy ózimizden artyq, jan salyp esh­kim­niń izdemeıtini anyq. Ger­ma­nııanyń sıfrly arhıvterin alyp jatsaq, basqa Ortalyq Azııa elderine de kómek kórsete alar edik.

Osy jumystardyń barlyǵyn aqpa­rattyq sensasııalar izdemeı, júıelep, retimen iske asyrý úshin Memlekettik komıssııanyń qyz­metin aqparattyq súıemeldeý jónindegi arnaıy topty qurdyq. Jumys tobyna jýrnalıster, medıa salasyndaǵy mamandar, BAQ basshylary kirdi. Topty Májilis depýtaty, tarıhshy, saıa­sattanýshy Aıdos Sarym men Aqparat jáne qoǵamdyq da­mý vıse-mınıstri Kemelbek Oıshybaev basqarýda.

– Qyrymbek Eleýuly, búgingi suhbatta elimizdegi eń irgeli baǵ­dar­lama­nyń biri – «Rýhanı jańǵyrý» jóninde sura­maı kete almaımyz. Baǵ­dar­lama sheńberinde qazir naq­ty qandaı jumystar atqa­rylyp jatyr?

– Aqseleý Seıdimbektiń osydan biraz jyl buryn aıtqan «Álemniń básekege qabiletti elý eliniń qataryna eń aldymen rýhanı órede jetýdi maqsat tutýy­myz kerek» degen sózi esime oralyp otyr. Rýhanı damý, jańǵyrý – aýqymy keń, aıasy mol sharýa. Sondyqtan Elbasy arnaıy «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasyn usyndy. Ol sońǵy tórt jylda kezeń-kezeńimen iske asyp keledi. Búginde «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynyń alty baǵyty boıynsha 16 arnaıy joba júzege asyrylyp jatyr. Ár jobanyń óz mindeti, aýdıtorııasy bar. Árbir arnaıy jobaǵa tujyrymdama ázirlendi. Mundaı keń kólemdi jumystyń barlyǵyn bir suhbattyń sheńbe­rine syıǵyza almasymyz anyq. Sondyqtan atqarylǵan jumysty emes, baǵdarlamaǵa qatysty aldaǵy josparlarymyz jaıynda aıtaıyn.

2021 jyldan bastap «Rýhanı jań­ǵyrý» baǵdarlamasy Ulttyq jańǵyrý keze­­ńine kóshti. Sol bo­ıynsha onyń jumy­sy Jol kartasy formatyna aýysty. Jol kartasynda baǵdarlama mazmu­nyn qoǵam­nyń túrli toptaryna uǵy­nyqty jetkizý úshin halyqtyń áleýmettik jáne jas erekshelikterine saı toptap, júıelep júrgizýge mán beri­lip oty­r. Onda azamattardyń estetı­kalyq talǵamyn tárbıe­leýge, halyqtyń sıfrly saýat­tylyǵyn arttyrýǵa, ulttyq bire­geı­likti saqtaý baǵyty boıynsha halyq­tyq salt-dástúrdi, ádet-ǵurypty jańǵyr­týǵa, tarıhı jáne mádenı jetistikterdi nası­hattaýǵa, «qoǵamǵa qyzmet etý» for­­mattaryn jurtqa keńinen tanys­tyrýǵa baǵyt­talǵan túrli is-sharalar keshe­nin iske asyrý kózdelgen. Sonymen qatar jas urpaqtyń qazaq tilinde sóılep, qalyptasýy – búgingi kún­niń eń ózek­ti máselesi. Qazir­gi balalardyń tilin qa­lyp­­tastyratyn qural, árıne, tele­arna­lardaǵy mýltfılmder men Youtube arnalary. Bul rette tanymal halyqaralyq Nickelodeon, TiJi sekildi arnalardyń ónimderin qazaq tiline aýdaryp, taratý bo­ıynsha jumystar júrgizilip jatyr. Bul – bolashaq úshin qaı­tarymy mol, nátıjesi zor joba bolady dep senemiz.

Jol kartasy Prezıdenttiń ha­lyq­qa Joldaýyndaǵy, «Táýel­siz­dik bárinen qymbat» maqa­lasyn­da­ǵy jáne elimizdiń rýhanı-mádenı damýyna baılanysty ózge de eńbek­terindegi aıtylǵan ıdeıa­larymen tolyqtyryldy. Sondaı-aq atalǵan Jol kartasy sheńberinde ishki eńbek kóshi-qonyn yntalandyratyn jáne damytatyn «Uly qonys» jo­basy, otandyq tarıh týraly akademııalyq basylymdardy ázir­leıtin «Ult tarıhy» arnaıy jobasy júzege asady. Budan bólek, kez kelgen qu­qyqbuzýshylyqqa múldem tózbeý­shilikti qalyptastyrýdy kózdeıtin «Ádiletti qoǵam» jobasy jáne  salt-dástúr, ádet-ǵuryptardy jańǵyrtý, sıfrly, qarjylyq saýattylyqty arttyrý, pragmatızm, ekologııalyq sanany qalyptastyrý, qoǵamnyń patrıottyq deńgeıin kóterýge baǵyt­talǵan is-sharalar kesheni atqa­ry­lady. Qysqasy, «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasyn jańa­sha sıpatta, tyń serpinmen iske asyrýdy kózdep otyrmyz. Bul jumystar, taǵy da naqtylap aı­taıyn, halqymyzdyń ulttyq jań­ǵyrýy jolynda erekshe kómek bolady dep oılaımyz.

– Áńgimeńizge rahmet.

Áńgimelesken

Káribaı MUSYRMAN,

«Egemen Qazaqstan»