Jahandanýdyń jutqynshaǵy jelkemizde turǵan kezeńde ulttyq sıpatymyzdy qalaı saqtap qalamyz? Oılaı ketseń, sanańa zil batpan salmaq salatyn, kóńilińe kirbiń uıalatatyn saýal. Alasapyran ýaqytta, aýmaly-tókpeli shaqta qazaqtyq qalpymyzdy, ulttyq saltymyzdy saqtap, jańa zamannyń ıgilikterin el damýyna yńǵaılaýdyń júgi aýyr. Osy jolda eńbektený – árqaısymyzdyń urpaq aldyndaǵy paryzymyz. О́ıtkeni eldiń bolashaǵy soǵan tikeleı baılanysty. Bul tarapta memlekettik aýqymdaǵy tulǵalar ne oılaıdy? Sony bilmek nıetpen Memlekettik hatshy Qyrymbek Kósherbaevpen suhbat qurdyq.

Táýelsizdik – tátti
uǵym ǵana emes, tarıhı jaýapkershilik
– Qyrymbek Eleýuly, bıyl egemen el bolǵanymyzǵa 30 jyl tolyp otyr. Osy ýaqyt aralyǵynda kóp dúnıe jasaldy. Biraq qoǵamda áli kúnge deıin «Qazaqstanda ulttyq ıdeologııa joq» degen pikir bar. Rasynda da, osy bizde ulttyq ıdeologııa bar ma?
– Eń áýeli bir máseleniń basyn ashyp alýymyz kerek. Biz qazir sosıalıstik ne bolmasa monarhııalyq qoǵamda ómir súrip jatqan joqpyz. Áldebir ıdeıa men ıdeologııany halyqtyń sanasyna erkinen tys sińirip, aspan men jerdiń arasyn sol nasıhatpen toltyryp tastaıtyndaı qajettilik joq. Qazirgi Qazaqstan – zaıyrly, demokratııalyq memleket. Onyń ústine búgingideı ǵalamtormen birge sıfrly tehnologııa damyǵan, jasandy ıntellekt saltanat qurǵan, robottardyń ózi adamzattyń ıgiligine qyzmet etip jatqan dáýirde halyqtyń oıyn tumshalap ustaý, ózge pikirlerden ózek alǵyzbaý esh múmkin emes. Aıshylyq alys jerlerden jyldam habar alyp, jahannyń jańalyǵy janaryńnyń aldynda turǵan myna kezeńde jalań sóz ben jalǵan ıdeologııaǵa eshkimdi sendire almaısyń. Búginde bizdiń memlekettiń aldynda turǵan el basqarý isi, ekonomıkalyq ósim, áleýmettik damý sekildi qadaý-qadaý máselelermen qatar, halyqty biriktiretin, tutastyratyn quraldyń bolýy da, árıne, asa mańyzdy. Mundaı jaǵdaıda ne istemek kerek? Bul rette barsha qazaqstandyqqa ortaq bir ǵana qundylyq, jalǵyz ıdeologııa bolýy kerek dep oılaımyn. Ol – Táýelsizdik. О́ıtkeni Ábish Kekilbaıuly aıtqandaı, «Táýelsizdik bizdiń tilegimizdi emes, biz onyń tilegin tileýimiz qajet» ýaqytta ómir súrip jatyrmyz. Sondyqtan ulttyq hám memlekettik ıdeologııa osy Táýelsizdik atty tátti uǵymnyń aınalasyna toptastyrylýy tıis. Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev jyl basynda «Táýelsizdik bárinen qymbat» maqalasyn jarııalap, egemendiktiń 30 jylyna qadam basqan qazaq eliniń jańa damý baǵdarlamasy men ıdeologııalyq tujyrymdamasyn usyndy. Sol arqyly qasterli de qasıetti Táýelsizdigimizdi qorǵaýǵa, ardaqtaýǵa shaqyryp, kópshiliktiń kókeıinde kópten júrgen qoǵamdaǵy eń ózekti problemalardyń jaýabyn berdi.
Táýelsizdikti baıandy etetin naǵyz namysshyl, bilimdi de bilikti, ózin elimizdiń patrıoty sanaıtyn azamattardy tárbıeleý – basty mindet. Baıqasańyz, mundaı úrdis álemniń basqa da órkenıetti elderinde kórinis beredi. Olar zaman ıgilikterin óz memleketteriniń damýyna paıdalanyp, ozyq tehnologııalardy kúndelikti ómir saltyna aınaldyrýda. Biz de zamana kóshinen qalmaı, jurt qatarly alǵa umtylýymyz qajet. Ol úshin eń aldymen keıbir qalyptasqan kózqarasty ózgertý kerek. Onyń bastaýy – hakim Abaı aıtyp ketken masyldyq kózqarastan arylý, dúnıeniń ilim-bilimin ıgerýge umtylý. О́tken ǵasyrdyń basynda Alash arystary da osy ustanymda boldy. Ahmet Baıtursynuly: «Bilimdi bolýǵa oqý kerek. Baı bolýǵa kásip kerek. Osy kerekterdiń jolynda jumys isteý kerek», degende ulttyń ózgerýin, jańarýyn, jańǵyrýyn aıtqan emes pe? Sapaly ult, sanaly urpaq, básekege qabiletti halyq qana Táýelsizdikti tuǵyrly, ǵumyrly ete alady. Sol sebepti de búgingi kúni Táýelsizdik basty ıdeologııa bolýy kerek.
– Oıyńyz oryndy, pikirińiz kóńilge qonymdy. Degenmen biz osy otyz jyl ishinde Táýelsizdiktiń qadirin qanshalyqty túsine aldyq? Olaı deıtin sebebim, qoǵamda áli kúnge «Táýelsizdik maǵan ne berdi?» deıtin de pikirler kezdesedi...
– О́z memleketińniń Táýelsizdigin qasterleý, óziń turatyn eldiń egemendigin qurmetteý – tek patrıottyq paryz ǵana emes. Sonymen qatar úlken gýmanıstik mindet. Tipti júrgen ortanyń aldyndaǵy ǵana emes, óz taǵdyryna jaýapkershilik. Uly dala oıshyly ál-Farabı aıtqandaı, ózi júrgen ortanyń jarastyǵyn oılaǵan adam ǵana jarastyqty, meıirimdi, meıirbandy dúnıede ómir súre alady. Al ondaı jarastyqty tek azat adamdar men táýelsiz halyqtar ǵana ornata alady. О́ıtkeni halyq bostandyqqa qol jetkizbeı turyp, qoǵam azattyqqa jete almaıdy. Búgingi kúlli jalpaq álemniń bostandyqty tý etken jarastyqty oılaıtyny da sondyqtan. Adamdar men qoǵamdardyń, memleketter men halyqtardyń óz erki ózindegi táýelsizdigi – eshkim til tıgize almas, eshkim qol suǵa almas qasıetti uǵym. Qazirgi adamzattyń eń basty muraty, asyl ıgiligi – osy Táýelsizdik.
Oıdy osylaı qorytqanda, zaman ózimizdiki ekenin túsinemiz. Ony túsinbeý – ózin de, ózgelerdi de qara sýǵa teris aǵyzý bolyp shyǵady. Sol sebepti ótpeli kezeńniń keleńsizdikterin, indetter men daǵdarystardy kóldeneń tartyp, az ǵana qıynshylyqqa moıyp, Táýelsizdiktiń betine kóleńke túsirýge bolmaıdy. Árıne, júzdegen jyl boıynda kútken asyl armandy bir kúnde júzege asyra almaıtynymyz belgili. Ǵasyrlar boıy ańsap jetken azattyq bárimizdi bir kúnde baı qylyp, barsha muratqa jetkizbeıtini de aqıqat. Dúnıede qıyndyq pen qııanattyń kóbeımese, azaımaı turǵany da ras. Biraq munyń bárine Táýelsizdik kináli emes. Ol jańany kórse, jaǵasynan alyp baǵatyn, hakim Abaı aıtqan janyqas kertartpalyqtan. Keshegisin kóksep oqyranǵan otarshyl ozbyrlyqtan. Tarysy piskenniń taýyǵy bola salyp, el paıdasynan góri óz paıdasyn kóbirek oılaıtyn toǵyshar pysyqaılyqtan. Jańanyń atyn maldanyp, baq, abyroıyn ıelenip, baılyq tapqansha asyqqan áleýmettik áýmeserlikten. Keıde bılik úshin ákesin, baılyq úshin atasyn satýǵa daıyn turǵan dańǵoılyqtan. Árkim óz pikiri men óz áreketiniń tizginin qolǵa alyp, naqty iske kirise almaǵandyqtan. Bárine basqany kinálap, ózin sýdan aq, sútten taza sanaıtyn, biraq saýsaǵyn qımyldatyp eshteńe istemeıtin masyldyqtan. О́zegimizge túsip ketken jegi qurt – jemqorlyqtan. Qysqasy, dańǵazalyq buryn oıanyp, shyn namystyń áli shıryqpaı jatqandyǵynan. Ol úshin birimiz emes, bárimiz uıattymyz. Aldymen osyny moıyndaýymyz kerek. Sony búgin moıyndasaq, keleńsizdik erteń joıylady. Al qazirgideı kózqaraspen keýildegideı molshylyq pen ádilet ál-ázir ornaı qoımaıdy. Qaı halyq ta ondaı dáýrenge jetse, aldymen Táýelsizdiktiń, onan soń sol bostandyqty baıandy etýge degen umtylystyń arqasynda jetip otyr. Olaı bolsa, qolymyzǵa ázer qonǵan azattyq qusyn úrkitip almaý – basty murat. Ýaqytsha qıyndyqtarǵa bola máńgilik maqsatymyzdy tárk etsek, Táýelsiz elimizdiń kógerip-kórkeıýi jolynda kúsh-jigerimizdi aıap qalsaq, taǵdyrdyń qatal synyna tabandylyqpen tótep bere almasaq, tarıh aldynda júzimiz qara, urpaq aldynda keshirilmes kúnáǵa qalamyz. Sondyqtan bastaǵy baqty baǵalap, joǵymyzdy saralap, sasqanǵa – saıa, asqanǵa – tosqan, eldiń ıesi, jerdiń kıesi bolýǵa árbir azamat umtylýy qajet. Birlese júrip, Táýelsizdiktiń tasyn órge súıreý qajet.
Qasiretti ǵasyrdyń qaıǵysy tarazylanady
– Memleket basshysynyń Jarlyǵymen Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi memlekettik komıssııa quryldy. Bile-bilgen adamǵa bul da Táýelsizdiktiń arqasynda oryn alǵan tirlik qoı. Basyń bodan bolsa, mundaı múmkindik qaıdan bolsyn?
– Durys aıtasyz. Táýelsizdik degenimiz – ádilettilik. О́ıtkeni azamattary azat, eli egemen halyq qana óziniń ótkenine ádiletti baǵasyn bere alady. Ádiletti qoǵam ornatý úshin eń negizgi qajettilik – Táýelsiz el bolý kerek. Ultyn ushpaqqa shyǵarýdy oılaǵan, jurtyn jetildirýdi kóksegen, sol úshin tar jol, taıǵaq keshýden ótip, aıdaýǵa túsip, qamalyp, sottalyp, atylyp ketken ardaqtylaryńdy saıası turǵydan da, quqyqtyq jaǵynan da aqtap, adal atyn saqtap, olardyń kúreskerlik ómiriniń shyn baǵasyn berý Táýelsiz memlekettiń ǵana qolynan keledi. Bodandyqtyń buǵaýy qysyp, azattyqtyń aýyly alys bolsa, ondaı kún – tek arman ǵana. Baıtaq dalamyzdyń bostandyǵy úshin talaı bozdaq basyn báıgege tigip, janynan bezip, jankeshti áreket jasady. Elin ıgilikke jetkizemin degen nıeti úshin ǵana ádiletsiz qaralaýǵa qaldy. Onyń zardabyn jalǵyz ózi emes, urpaqtaryna deıin kórdi. Jazyqsyz japa shekti. Mine, qysyltaıań shaqta qaıratkerlik kórsetken, kúrdeli kezeńde qaharmandyq tanytqan osyndaı qadirli azamattardyń isi men áreketine shynaıy baǵa beretin kez jetti. Sondyqtan Prezıdent Qasym-Jomart Kemeluly Toqaev arnaıy komıssııa quryp, elimiz úshin mańyzy zor, tarıh úshin taǵylymy mol sharýanyń tyń serpin alýyna muryndyq boldy.
– Osy arada Memlekettik komıssııanyń jumysy jaıynda suraǵym kelip otyr. Osyǵan deıin komıssııanyń úsh otyrysy ótti. Ne isteldi, alda qandaı sharýa atqarylmaq?
– Áýeli totalıtarlyq rejim qurbandaryn aqtaý isinde Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń eren eńbegin aıtyp ótýimiz kerek. Elbasy elimiz egemendik alǵan sátten bastap saıası qýǵyn-súrgin kórgen azamattardy aqtaý jumysyn jedel bastap ketti. Sonyń nátıjesinde 1993 jyly «Jappaı saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý týraly» Zań qabyldandy. 1997 jyly Prezıdent Jarlyǵymen 31 mamyr Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni retinde arnaıy belgilendi.
Al komıssııa atqaratyn jumystyń máni men mazmunyn onyń atynyń ózi aıtyp otyr. Iаǵnı biz endi azattyqtyń alǵashqy jyldarynda bastalǵan jumysty jan-jaqty jetildirip, egjeı-tegjeıli zerttep, zerdelep jalǵastyramyz.
Qarap otyrsańyz, ótken ǵasyrda qazaq halqy kóp qasiret kórdi. Aldymen ashtyq keldi, odan soń jasandy taptyq kúres pen zorlyq-zombylyq, ujymdastyrý boldy, onyń aıaǵy jantúrshigerlik jappaı ashtyqqa jalǵasty. El esin jımaı jatyp saıası repressııalar bastaldy. Munan keıin Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń oty tutanyp, balapan basyna, turymtaı tusyna ketken zaman týdy. Soǵystan soń taǵy da qýǵyn-súrgin jalǵasty. Aınalasy elý jyldyń ishinde halqymyzdyń kórmegen qıyndyǵy joq. Ǵalymdar ótken ǵasyrda qazaqtyń sany eki ese qysqaryp ketti degen derek keltiredi. Munyń bári bizdiń jurt bastan keshirgen aýyr da qasiretti jyldar, tarıhta aqtańdaq bolyp qalǵan ýaqyt ekeni Qazaqstanda ǵana aıtylyp jatqan joq, sheteldik sarapshylar da moıyndap otyr. Sondyqtan biz ádiletsiz zardap kórgen azamattarymyzdyń ómirine ádiletti baǵasyn bergimiz keledi.
Keıbir derekter boıynsha 1920-1939 jyldar aralyǵynda 4 mıllıon adam totalıtarlyq saıasattyń qurbany bolǵan. Onyń ishinde 2,2 mıllıon kisi ashtyqtan qyrylǵan. 1,2 mıllıon adam syrtqa qashqan. 115 myń ardaqtymyz saıası kózqarasy úshin aıyptalǵan. Onyń 27 myńyna atý jazasy kesilgen. Atylǵandardyń 60 paıyzy zııaly qaýym ókili eken. Sonymen qatar Qazaqstan aýmaǵynda ornalasqan lagerler men qazaq aýyldaryna 1,5 mıllıonnan astam nemis, polıak, koreı, cheshen, túrik, grek, qyrym tatarlary, kavkaz jáne basqa da halyqtardyń ókilderi óz erkinen tys jer aýdarylǵany belgili. Mine, osynshama adamnyń taǵdyryna ádiletti baǵa berý kerek. Memlekettik komıssııa óz jumysyn osy baǵytta bastap ketti. Ǵalymdar men sarapshylardyń saıası qýǵyn-súrginge qatysty qupııa arhıvterde jumys isteýin uıymdastyryp jatyrmyz. Qazirdiń ózinde olar memlekettik arhıvterge kirýge ruqsat alyp, jumystaryna kiristi. Keleshekte Reseı, Qyrǵyzstan, О́zbekstan, Germanııa sekildi shet memleketterdiń arhıvterinde saqtalǵan qylmystyq jáne ákimshilik isterdi zertteýge kirispek. Bul tarapta da belsendi áreket etip jatyrmyz. Bizdiń aldymyzda jabyq qorlardaǵy barlyq qujatty jan-jaqty saraptaý, saıası-qýǵyn súrginge ulttyq turǵydan baǵa berý, repressııa qurbandaryn quqyqtyq turǵydan ǵana emes, saıası jaǵynan aqtaýdyń sanattaryn anyqtaý tárizdi qadaý-qadaý másele tur.
Memlekettik komıssııanyń 2 kishi komıssııasy, 12 jumys toby jáne 17 óńirlik komıssııalary bekitildi. Olardyń qataryna qazaqstandyq belgili ǵalymdar men sarapshylar, zańgerler men qoǵam qaıratkerleri, depýtattar, memlekettik organdar ókilderi kirdi. Olar arhıv qujattaryn jınaýmen jáne zerdeleýmen aınalysady. Árbir toptyń ózi zertteıtin baǵyty bar. Mysaly, ult-azattyq kóterilister men qozǵalystardyń músheleri, májbúrlep ujymdastyrýdyń qurbandary, áskerı, saıası qýǵyn-súrgin kórgen azamattar men otbasylarynyń taǵdyry bólek-bólek zertteledi. Osyndaı jumystardyń negizinde Memlekettik komıssııanyń qorytyndysy daıyndalyp, jarııalanady, aqparattyq ǵylymı-zertteý bazasy qalyptasady. Aıta ketý kerek, bul – bir kúndik emes, birneshe jylǵa sozylatyn jaýapty is.
– Al Alash arystaryna saıası turǵydan baǵa berý qalaı bolmaq?
– Alash arystarynyń quqyqtyq turǵydan aqtalǵany belgili. Endi olardyń is-áreketin saıası jaǵynan aqtaý mindeti bar. Ol úshin eń birinshi, ótken ǵasyrdyń basynda týǵan halqyn oqý-bilimmen kórkeıtip, órkenıetti ult deńgeıine kóterýdi belsendi túrde qolǵa alǵan Alash qaıratkerleriniń qajyrly da qasıetti is-áreketterin Qazaqstandaǵy ult-azattyq qozǵalystardyń zańdy jalǵasy retinde baǵalaýymyz kerek. Ekinshiden, osy jalpyulttyq qozǵalysqa atsalysqan, onyń basy-qasynda júrgen qaıratker tulǵalarymyzdy ult-azattyq qozǵalystyń kórnekti ókilderi jáne basshylary retinde qurmetteýimiz qajet. Úshinshiden, Qazaqstannyń jańa tarıhynda Alashorda ókimeti men Alash avtonomııasynyń qurylýy, onyń san qıly ári kúrdeli, saıası jáne rýhanı qyzmeti obektıvti de shynaıy baǵalanyp, muny qazaq memlekettiliginiń jańa jaǵdaıdaǵy qaıta jańǵyrý kezeńi retinde qarastyrýǵa tıispiz. Sonda ǵana biz Alash muraty, qazaqtyń bolashaǵy úshin sheıit bolǵan qurbandardyń taǵdyryna ádiletti baǵa bergen bolamyz.
Tarıhty kek alyp,
qun suraý úshin zerttemeımiz
– Aýqymdy jumystyń alǵashqy qadamy bastalǵanyn baıqap otyrmyz. Kúni erteń syryn ishine búkken arhıvterden ártúrli qujattar men faktiler tabylady. Onyń bári birdeı jurtqa jaǵymdy bolady dep aıtý da qıyn. Ǵalymdar tapqan materıaldar eldi ekige jaryp jibermeı me? Komıssııa jumysynyń nátıjeleri halyqqa qalaı jetetin bolady?
– Tarıh – ejelden tolassyz tartys pen bitpes daýdyń alańy. Ásirese, búgingideı postshyndyq zamanda, fakti emes, emosııa, ǵylymı zańdylyq ne teorııa emes, jekelegen sýbektıvti pikir dáýlet quryp, tisqaqqan maman men kez kelgen adamnyń pikiri teńesken kezde tarıhpen aınalysýdyń ózi qııamet-qaıym dúnıe. Al buǵan tarıhtyń ǵalamat geosaıası oıyndar men qaqtyǵystardyń basty baǵytynyń birine, maıdanyna aınalǵanyn qosar bolsaq, tarıhtyń jurt oılaǵandaı oıynshyq emes ekenin aıqyn túsinýge bolady. Tarıh – moıyndaıyq, búgingi kúni geosaıası taıtalas, qyrǵıqabaq soǵys alańy.
Sondyqtan komıssııanyń jumysy sheńberinde tabylǵan qujattardy jarııalaý, eń aldymen, ózimiz úshin kerek bolsa, ekinshiden halyqqa, qoǵamǵa, al úshinshiden álemge durystap aıtý, tanystyrý úshin qajet. Onyń ústine, Qazaqstan jurtshylyǵy túgil, ózimizdiń qazaq qoǵamynyń ishinde HH ǵasyr tarıhyna ortaq kózqaras qalyptasqan joq. Buny ashyq moıyndaý qajet. Bul bolashaq úshin, elde jasalyp jatqan jańǵyrtýshylyq reformalar úshin úlken qaýip ekenin men aıtpasam da túsinikti bolar. Biz qoǵamdy bóletin emes, biriktiretin, óshiktiretin emes, ósiretin tirlikti iske asyrýymyz kerek. Biz tarıhty arylý, tazarý, sabaq alý, tereń tarıhı jaraqatty emdeý, HH ǵasyrmen qoshtasý úshin zerttep jatyrmyz. Bireýden kek alyp, qan aǵyzyp, qun suraıtyn jaıymyz joq. Suraý da, suraq ta ózimizge, eń ótkir jáne aýyr saýaldar búgingi urpaqqa qoıylýy tıis.
Osyny eskere otyryp, Memlekettik komıssııanyń negizgi jumysymen qatar, aqparattyq jáne ıdeologııalyq jumysynyń tujyrymdamasy men baǵdarlamasy jasalyp jatyr. Tujyrymdamada komıssııa jumysynyń baǵyty men baǵdary, ulttyq jadtyń maqsaty men mindetteri, qundylyqtary men mejeleri aıqyn kórinedi. Negizgi qaǵıdattar – memleketshildik, tarıhı shyndyq, ashyqtyq, aıqyndyq, ǵylymı negiz bolatyny aıtpasa da túsinikti. Degenmen, suraǵyńyzǵa tolyǵyraq jaýap berý úshin onda qamtylatyn birneshe máselege toqtalyp keteıin.
Birinshiden, komıssııaǵa kiretin barsha azamatqa ortaq jaýapkershilik pen ishki tártip máseleleri anyqtalyp, etıkalyq, ádistemelik baptar qarastyrylady. Komıssııa atynan sóıleýge quqyly adamdar, komıssııa atynan aıtylar taqyryptardyń baǵyty men ózegi de aıqyndalady. Árbir adam men azamattyń, árıne, ózindik oıy men pikiri bar. Ol zańdy, ony eshkim shekteı almaıdy. Biraq komıssııa týraly nemese komıssııa atynan sóılegen kezde belgili bir dárejedegi salqynqandylyq, kásibı jáne ǵylymı ádep tanytqanymyz durys.
Ekinshiden, Memlekettik komıssııanyń jumysy naqty taqyryptyq josparlar men medıajosparlar negizinde júrgiziledi. Komıssııa jumysyna qatysty medıazertteýler jasalyp, Qazaqstan jáne álem baspasózinde shyǵyp jatqan materıaldar ǵylymı turǵydan zerttelip, zerdelenip, aı saıyn, toqsan saıyn tıisti esepter men daıdjester jasalyp, komıssııa múshelerine taratylady. Komıssııa qurylymdarynyń, seriktesteriniń, ǵylymı qoǵamdastyq ókilderiniń arasynda turaqty anketalar taratylyp, áleýmettik saraptamalyq zertteýler jasalyp otyrady.
Úshinshiden, komıssııanyń óz veb-saıty men ǵylymı tanymdyq jýrnalyn jasaý qajet. Alǵashqy kezde elektrondy bıýlleten retinde bastap, keıinnen tolyqqandy basylym etip shyǵarý oıymyzda bar. Bıýlletenge komıssııa jańalyqtary, jumys toptarynyń, aımaqtaǵy komıssııalardyń aqparattary, habarlamalary jarııalanyp otyrady. О́zekti máseleler boıynsha ádistemelik dúnıeler, úzdik tájirıbeler, tyń zertteýler jarııalanady.
Tórtinshiden, komıssııanyń aqparattyq seriktesteri ınstıtýtyn, jýrnalıster men sarapshylar pýlyn jasaqtaý kerek. Bir emblemamen, bir tártippen qoǵamnyń ártúrli áleýmettik toptaryna arnalǵan, laıyqtalǵan arhıvtik, ǵylymı, pýblısıstıkalyq materıaldardy júıeli túrde taratyp otyrǵanymyz jón.
Jalpy, HH ǵasyrdaǵy qazaq katastrofasyn bir sózben, mysalǵa, belgili saıasatker, Májilis depýtaty Aıdos Sarymnyń usynysy boıynsha «Zulmat» nemese «Alapat-Qasiret» dep ataǵanymyz durys sııaqty kórinedi. Túbirinde zulymdyq uǵymy jatqan bul sóz brendtelip, «Holokost» degen sııaqty halyqaralyq tilderge ene alatyn uǵymǵa aınalýy tıis degen oıdamyz. «Zulmat» uǵymyna 1920-1950 jyldar aralyǵyndaǵy eki asharshylyq, saıası repressııalar, jón-josyqsyz jasalǵan áleýmettik jáne ekonomıkalyq eksperımentter enýi tıis.
Besinshiden, HH ǵasyr qazaqty aıamady. Biz tarıhty zerttegen kezde onyń búgingi qoǵamǵa qalaı áser etetinin de eskergenimiz durys. Tarıh, onyń sabaqtary qazaqty ult retinde «saıası qurban» psıhologııasyna ıtermelemeýi kerek. Tuńǵysh Prezıdentimiz – Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev talaı ret aıtqandaı, biz ótken ǵasyrdyń barsha qıyndyǵyna tózip, sýyǵyna tońyp, myń ólip, myń tirilsek te jerdi, ultty saqtap, tez arada halyq sanyn toltyryp, tarıh sahnasyna qaıta shyqqan, táýelsizdigin túletken jeńimpaz ultpyz, dáýlesker halyqpyz. Árıne, tarıhı faktiler men arhıvtik qujattardyń kóptep sóılegeni durys. Alaıda tıisti tereń tarıhı fılosofııalyq taldaýǵa da, saıası paıymǵa da jol berý paryz.
Altynshydan, zobalań Zulmat, Qazaq dramasy men katastrofasy tek qazaqty ǵana jalmaǵan joq. Stalındik totalıtarlyq júıeniń sumdyǵyn basqa da halyqtar, ózge ulttar men memleketterdiń ókilderi de kórdi, basynan ótkerdi. Elimizge kúshtep jer aýdarylǵan tutas etnostarǵa qazaq qalaı qushaq jaısa, asharshylyqtan, repressııalardan basy aýǵan jaqqa údere kóshken qazaqqa da kómek bergen elder men tulǵalar jetkilikti. Parasatty ult, kemeńger halyq retinde biz sol tarıhty da umytpaı, basqamen qatar aıta júrýimiz kerek.
1921-1923 jyldardaǵy Asharshylyq kezinde keńes halqyna myńdaǵan, mıllıondaǵan álem azamattary jylý jınap, kómek kórsetken eken. Munyń bir shetin qazaq ta kórgen. Shyńjańnan Tıbet, Gımalaı asqan qazaq kóshine shyn jany ashyp, Birikken Ulttar Uıymynda birneshe ret másele kóterip, arnaıy qararlaryn qabyldatyp, keme men ushaq jiberip, qonysyn anyqtap, tólqujat bergen, pana bolǵan túrik baýyrlarymyzǵa shynaıy alǵysymyzdy nege búgin aıtpasqa? Qıyn kezde qazaqqa qol ushyn berip, janyn alyp qalǵan júzdegen orys, qyrǵyz, ózbek, uıǵyr, túrikmen, túrik azamattary bolǵany – tarıhı shyndyq. Olardyń atyn ataý, olarǵa qurmet kórsetý zııaly, parasatty ulttyń mindeti emes pe?
Jetinshiden, Memlekettik komıssııanyń jumysy Qazaqstannyń álemmen baılanystaryn kúsheıte túsýi kerek. Bul saıasat pen dıplomatııanyń quraly da bolýy múmkin. Mysaly, Almaty mańyndaǵy Jańalyq memorıalynda atylǵan 4,5 myń azamattyń súıegi jatyr. Olardyń kópshiligi – búgingi álemniń qyryqqa jýyq memleketiniń azamaty men týmasy. Arhıvterdiń ashylýy solar týraly aqparattardyń jarııalanýyna múmkindik berýi kerek. Komıssııanyń jobalyq ofısi, ǵylymı-zertteý ınstıtýttarymyz atalǵan elderdiń elshilikterimen arnaıy kelisimsharttar jasasyp, qatynasqa túsýi kerek. Sol elderden kemi 2-3 jýrnalıst, tarıhshyny qyzyqtyryp, qazaqqa nıettes, seriktes ete bilgenimiz abzal. Al atylǵandardyń týystary, urpaqtary tabylyp jatsa, elge kelip, zııarat etse, Qazaqstannyń, qazaqtyń álem elderimen tek memlekettik qana emes, adamı, azamattyq baılanystary da tereńdeı túsetini anyq.
Zulmattan údere kóship ketkenderdiń súıegi el perımetrinde shashylyp jatyr. Ekinshi dúnıejúzilik soǵysta iz-túzsiz joǵalyp ketken myńdaǵan azamatymyz bar. Olardy izdeý, tabý, olarǵa belgi ornatý – urpaq paryzy. Osy jumysty da júıeli júrgizip, basqa memlekettermen, olardyń arhıvtik qyzmetterimen kelisimshart jasaýymyz qajet. Mysaly, ótken jyly Germanııa Reseıge konslagerge túsken keńes tutqyndary týraly 20 myńnan astam sıfrly qujatty tabystapty. Bolashaqta taǵy da 500 myń qujattyń sıfrly kóshirmelerin bermekshi. Bul jumysqa bizdiń el de enshiles bolýy tıis. Germanııanyń sıfrly qujattaryn biz de alýǵa tyrysyp, qajetti ǵylymı qor retinde saqtaǵanymyz durys. О́z qanymyz ben qandasymyzdy ózimizden artyq, jan salyp eshkimniń izdemeıtini anyq. Germanııanyń sıfrly arhıvterin alyp jatsaq, basqa Ortalyq Azııa elderine de kómek kórsete alar edik.
Osy jumystardyń barlyǵyn aqparattyq sensasııalar izdemeı, júıelep, retimen iske asyrý úshin Memlekettik komıssııanyń qyzmetin aqparattyq súıemeldeý jónindegi arnaıy topty qurdyq. Jumys tobyna jýrnalıster, medıa salasyndaǵy mamandar, BAQ basshylary kirdi. Topty Májilis depýtaty, tarıhshy, saıasattanýshy Aıdos Sarym men Aqparat jáne qoǵamdyq damý vıse-mınıstri Kemelbek Oıshybaev basqarýda.
– Qyrymbek Eleýuly, búgingi suhbatta elimizdegi eń irgeli baǵdarlamanyń biri – «Rýhanı jańǵyrý» jóninde suramaı kete almaımyz. Baǵdarlama sheńberinde qazir naqty qandaı jumystar atqarylyp jatyr?
– Aqseleý Seıdimbektiń osydan biraz jyl buryn aıtqan «Álemniń básekege qabiletti elý eliniń qataryna eń aldymen rýhanı órede jetýdi maqsat tutýymyz kerek» degen sózi esime oralyp otyr. Rýhanı damý, jańǵyrý – aýqymy keń, aıasy mol sharýa. Sondyqtan Elbasy arnaıy «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasyn usyndy. Ol sońǵy tórt jylda kezeń-kezeńimen iske asyp keledi. Búginde «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynyń alty baǵyty boıynsha 16 arnaıy joba júzege asyrylyp jatyr. Ár jobanyń óz mindeti, aýdıtorııasy bar. Árbir arnaıy jobaǵa tujyrymdama ázirlendi. Mundaı keń kólemdi jumystyń barlyǵyn bir suhbattyń sheńberine syıǵyza almasymyz anyq. Sondyqtan atqarylǵan jumysty emes, baǵdarlamaǵa qatysty aldaǵy josparlarymyz jaıynda aıtaıyn.
2021 jyldan bastap «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy Ulttyq jańǵyrý kezeńine kóshti. Sol boıynsha onyń jumysy Jol kartasy formatyna aýysty. Jol kartasynda baǵdarlama mazmunyn qoǵamnyń túrli toptaryna uǵynyqty jetkizý úshin halyqtyń áleýmettik jáne jas erekshelikterine saı toptap, júıelep júrgizýge mán berilip otyr. Onda azamattardyń estetıkalyq talǵamyn tárbıeleýge, halyqtyń sıfrly saýattylyǵyn arttyrýǵa, ulttyq biregeılikti saqtaý baǵyty boıynsha halyqtyq salt-dástúrdi, ádet-ǵurypty jańǵyrtýǵa, tarıhı jáne mádenı jetistikterdi nasıhattaýǵa, «qoǵamǵa qyzmet etý» formattaryn jurtqa keńinen tanystyrýǵa baǵyttalǵan túrli is-sharalar keshenin iske asyrý kózdelgen. Sonymen qatar jas urpaqtyń qazaq tilinde sóılep, qalyptasýy – búgingi kúnniń eń ózekti máselesi. Qazirgi balalardyń tilin qalyptastyratyn qural, árıne, telearnalardaǵy mýltfılmder men Youtube arnalary. Bul rette tanymal halyqaralyq Nickelodeon, TiJi sekildi arnalardyń ónimderin qazaq tiline aýdaryp, taratý boıynsha jumystar júrgizilip jatyr. Bul – bolashaq úshin qaıtarymy mol, nátıjesi zor joba bolady dep senemiz.
Jol kartasy Prezıdenttiń halyqqa Joldaýyndaǵy, «Táýelsizdik bárinen qymbat» maqalasyndaǵy jáne elimizdiń rýhanı-mádenı damýyna baılanysty ózge de eńbekterindegi aıtylǵan ıdeıalarymen tolyqtyryldy. Sondaı-aq atalǵan Jol kartasy sheńberinde ishki eńbek kóshi-qonyn yntalandyratyn jáne damytatyn «Uly qonys» jobasy, otandyq tarıh týraly akademııalyq basylymdardy ázirleıtin «Ult tarıhy» arnaıy jobasy júzege asady. Budan bólek, kez kelgen quqyqbuzýshylyqqa múldem tózbeýshilikti qalyptastyrýdy kózdeıtin «Ádiletti qoǵam» jobasy jáne salt-dástúr, ádet-ǵuryptardy jańǵyrtý, sıfrly, qarjylyq saýattylyqty arttyrý, pragmatızm, ekologııalyq sanany qalyptastyrý, qoǵamnyń patrıottyq deńgeıin kóterýge baǵyttalǵan is-sharalar kesheni atqarylady. Qysqasy, «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasyn jańasha sıpatta, tyń serpinmen iske asyrýdy kózdep otyrmyz. Bul jumystar, taǵy da naqtylap aıtaıyn, halqymyzdyń ulttyq jańǵyrýy jolynda erekshe kómek bolady dep oılaımyz.
– Áńgimeńizge rahmet.
Áńgimelesken
Káribaı MUSYRMAN,
«Egemen Qazaqstan»
Búgin - Qazaqstan men Eýropalyq Odaq dıplomatııalyq qarym-qatynas ornatqan kún
Qazaqstan • Búgin, 13:05
Jańa zań jumysshylardyń quqyǵyn qorǵaýǵa tyń serpin beredi
Saıasat • Búgin, 12:53
Elimizge sapasyz dári-dármektiń kelýin qadaǵalaý kerek - senator
Saıasat • Búgin, 12:43
OSK Qazaqstandaǵy halyqaralyq baıqaýshylardy tirkeýdi bastady
Saılaý • Búgin, 12:33
Túrkistan oblysynda kósheler men aýlalardy sý basty
Aımaqtar • Búgin, 12:27
Almatyda memlekettik qyzmettiń 96%-y sıfrly formatta kórsetiledi
Tehnologııa • Búgin, 12:15
DIGITAL ALMATY 2023 forýmyna 17 myń adam tirkeldi
Qoǵam • Búgin, 12:11
Digital Almaty: krıptobırjalardyń damý perspektıvalary talqylandy
Qoǵam • Búgin, 12:01
Qazaqstan quramasy hokkeıden álem chempıony atandy
Hokkeı • Búgin, 11:45
Latvııa men Qazaqstan arasynda júk tasymaly artty
Qazaqstan • Búgin, 11:40
Almatyda eki avtobýs soqtyǵysty
Aımaqtar • Búgin, 11:33
Almatynyń «sıfrlyq egizi» kúzde qurylady - Erbolat Dosaev
Aımaqtar • Búgin, 11:32
Senat spıkeri Gúlmıra Kárimovanyń týǵan-týystaryna kóńil aıtty
Parlament • Búgin, 11:25
Túrkistanda jasóspirimderge qatysty 400-ge jýyq quqyq buzýshylyq anyqtaldy
Qoǵam • Búgin, 11:13
Elimizdiń kólik-logıstıkalyq áleýetin damytý tujyrymdamasy bekitildi
Qazaqstan • Búgin, 11:03
ShQO-da sý tasqyny kezeńine daıyndyq bastaldy
Qoǵam • Búgin, 10:53
KMG Kashagan B.V. bas dırektory taǵaıyndaldy
Taǵaıyndaý • Búgin, 10:41
Almatyda DIGITAL ALMATY 2023 forýmy bastaldy
Qoǵam • Búgin, 10:25
Qazaqstan elshisi Lıtva Prezıdentine senim gramotalaryn tapsyrdy
Qazaqstan • Búgin, 10:16
Ekibastuzda jylý jelisiniń úsh ýchaskesi jóndelip jatyr
Aımaqtar • Búgin, 10:06
Shymkentte tóbeles uıymdastyrmaq bolǵandar ustaldy
Aımaqtar • Búgin, 09:59
Memleket menshigine 5,3 mlrd teńgeniń múlki ótti
Qoǵam • Búgin, 09:48
Qazaqstanda bir táýlikte 62 adam koronavırýs juqtyrǵan
Koronavırýs • Búgin, 09:39
Qyrǵyzstan men Qytaı shekarasynda jer silkindi
Álem • Búgin, 09:25
BQO-da pııazdy eksporttamaq bolǵandar anyqtaldy
Qoǵam • Búgin, 09:16
2 aqpanǵa arnalǵan valıýta baǵamy
Qarjy • Búgin, 09:02
Qazaqstan • Búgin, 08:58
Qoǵam • Búgin, 08:55
Agrarlyq ýnıversıtet ádilet jolynda
Bilim • Búgin, 08:52
Erte qamdanǵannyń esesi ketpeıdi
Tótenshe jaǵdaı • Búgin, 08:50
Suranysqa saı maman daıarlaý qajet
Qoǵam • Búgin, 08:45
Kásipker • Búgin, 08:40
Mýzeı • Búgin, 08:35
Fýtbol • Búgin, 08:30
«Aq jol» úmitkerlerin anyqtady
Qoǵam • Keshe
Pikir • Keshe
Saıasat • Keshe
Azyq-túlik odaqtary otandyq óndirýshiler baǵdarlamasyn qoldaı ma?
Ekonomıka • Keshe
Qoǵam • Keshe
Tarıf jáne ınvestısııa: tyǵyryqtan shyǵar jol
Suhbat • Keshe
Uqsas jańalyqtar