"Jańa álem júıesi" úshin tartys

HH ǵasyrdy ótkerip, HHI ǵasyrǵa aıaq basqanda qyrǵı qabaq soǵystan keıingi «jańa álem júıesin» qurýǵa umtylystardyń negizinde de osy eki máseleniń jatqanyn aıqyn kórýge bolady. Bul resýrstar men baǵyttarǵa bı­lik etetin memleket nemese memleketter «jańa álem júıesiniń» ataýyn aıqyndap, sol jer­degi óz ornyn alady. Halyqaralyq júıe qazirgi tańda dál HIH ǵasyrdyń sońyndaǵydaı resýrstardy bólisip, ba­qy­laýda ustaýǵa umtylǵan bılik kúresi men beıbereket haos kezeńiniń az-aq al­dynda tur. Sondyqtan qazirgi ke­zeńdi eki soǵys arasyndaǵy ólara kezeń dep kór­setýge tyrysqanmen, negizinde bul jer­degi basty másele «aıaqtalmaı qal­ǵan esep aıyrysý», sondaı-aq «jańa bılik orta­lyqtary» men solar júrgizip otyr­ǵan «ózara úles bólisý kúresi» bolyp tabylady.

Taǵy bir mańyzdy másele – bul HIH ǵa­syrǵa tán ári memleketter men adam­dardyń erkinen tys boı kórsetken «klı­mattyq qaýipsizdik» problemasy. Bul prob­lema, álemdik deńgeıdegi bılik kúre­siniń mańyzdy bir dáıegi bolyp qa­na qoımaı, sonymen qatar ózgeniń isine ara­lasýshylyqtyń zańdy negizine aınalyp kele jatyr. Sondyqtan da memleketter­diń aldynda «azaıǵan energııa resýrstary», qunarynan aıyrylǵan egis alqaptary­men qatar, «azyq-túlik qaýipsizdigi» jáne odan da mańyzdy «tartylyp bara jatqan sý kózderi» problemasy tur. Endi bir ja­ǵynan bul «úsh prob­lemany» jańa dı­namıkalyq «ulttyq bılik elementterin» eskere otyryp, durys saıasat júrgize alatyn elder úshin bir múmkinshilik retin­de de qarastyrýǵa bolady. Bul turǵyda Qazaqstan – osynaý kúrdeli aımaqta «geo­grafııalyq qurylymy», sondaı-aq sheshim tabýshy «praktıkalyq aqyl-oıy» jáne «kúsh­ti kóshbasshylyq erik-jigeri» arqyly erek­shelenip turatyn elderdiń biri. Bul joly da keń baıtaq qazaq dalasyn atal­ǵan aımaq pen búkil adamzat keleshegine qa­tys­ty úlken jaýap­ker­shilik kútip tur.

Ekologııalyq apattyń taǵy eki túri: «qurǵaqshylyq» jáne «sý tapshylyǵy»

Qazaqstan men Ortalyq Azııa aımaǵy ózine tán geografııalyq erekshelikteri men klımattyq jaǵdaıy arqyly álemniń óndi­rýshi ortalyǵy bolýǵa úmitker. Keńes ke­ze­ńinde júrgizilgen solaqaı saıasat bir­­qatar ekologııalyq problemalarǵa se­­bep bolsa da, nátıjede aımaqtyń óz áleýe­tin arttyrý izdenisine jol ashty. Bul tur­ǵyda atalǵan tájirıbege súıene otyryp durys qadam jasalar bolsa, aımaq ma­ńyzdy kúsh ortalyǵyna aınala alady. Biraq bul úshin ujymdyq erik-jiger, óz­ara yqpaldastyq asa mańyzdy. О́ıtkeni aımaq­taǵy ekologııalyq apattarmen bir ǵana memlekettiń jeke kúres júrgizýi múmkin emes.

Ashyq túrde naqty aıtar bolsaq, Orta­lyq Azııa elderi úshin qurǵaqshylyq problemasynyń aýyly alys emes. Shy­nynda da osy problemaǵa baılanysty aımaq­ta shóleıttený, topyraq erozııasy deń­geıi artýda, al shańdy daýyldar aýa­ny las­tap, las aýanyń keń aımaqqa jaıy­lýyna, sondaı-aq sý tapshylyǵyna se­bep bolýda. Al bul óz kezeginde egin jáne mal sharýa­shylyǵyna úlken soqqy bolyp otyr.

Ortalyq Azııada jyl ótken saıyn aýa raıy ysyp keledi. Máselen, 2021 jylǵy maýsym aıynyń alǵashqy aptasynda Tashkentte +42,6⁰ S, Dýshanbe men Ashhabadta +45⁰ S ystyq bolǵan. Bul turǵyda Qyrǵyzstanǵa da qaýip tónip keledi. 2021 jyldyń naýryz aıynda eldiń elektr energııasy qajettiliginiń 40%-yn qamtamasyz etetin Toqtaǵul sý qoımasyndaǵy sý kólemi 8,7 mıllıard tek­she metrge tómendegen, al negizinde 19,5 mıllıard tekshe metr bolýy tıis edi. Dú­nıejúzilik banktiń esebi boıynsha, Qazaq­standa aýa raıy 2090 jylǵa qa­raı 5,3 dáreje kóterilip, Azııanyń ózge elde­rimen salystyrǵanda qatty ysı túsedi.

Ortalyq Azııadaǵy qurǵaqshylyq Qa­zaq­stanǵa jaǵymsyz áser etýde. Aqtóbe, Qostanaı jáne Qyzylorda sekildi keıbir oblystarda qurǵaqshylyq bolady dep kútilýde. Qazaqstanda jaýyn-shashynnyń azaıýy saldarynan sý deńgeıi túsip, kúrish alqaptary azaıtyldy, al eldiń batys já­ne ońtústik óńirlerinde qurǵaqshylyq bolyp, júzdegen mal qyryldy. Sondaı-aq el­degi azyq-túlik jáne kókónis baǵalary sha­ryqtap ketti. Aral teńiziniń jaǵdaıy da bar­ǵan saıyn nasharlap, aımaqtaǵy eko­lo­gııalyq problemalarǵa klımat­tyq ózge­rister de barynsha jaǵymsyz áser etýde. Son­dyqtan da jeke alǵanda Qazaqstan, al jal­py alǵanda búkil Or­talyq Azııa el­deri úshin jańa agrarlyq 

saıasat qajet. Aımaq­tyń áleýmettik-ekonomıkalyq qurylymy men odan týyndaýy múmkin birqatar saıası faktorlar da osyny talap etedi.

Jańa agrarlyq saıasat

Qazaqstan halqynyń úshten biri­nen astamy aýyl sharýashylyǵyna tá­ýel­di. Egistik alqaptardyń shamamen 75%-y jaıylymdyq jer retinde qolda­ny­la­dy. 2019 jyldyń málimetteri bo­ıynsha aýyl sharýashylyǵy sala­sy el eko­nomı­kasynyń 4,5%-yn quraıdy. Alaı­da ha­lyqtyń 45%-y aýyldyq jerlerde tu­rady jáne 30%-y aýyl sharýashylyǵy ar­qy­ly kúneltip otyr. О́nim eksport­taýshy el bolýyna qaramastan (ásirese, bıdaı mańyzdy eksporttyq ónim bolyp tabylady. Qazaqstan 70-ten astam elge ónim eksporttaıtyn ári álemdegi astyq eksport­taýshy eń iri on eldiń biri), ımporttyq azyq-túlik ónimderine suranystyń arta túsýi 2004 jyldan bastap Qazaqstandy aýyl sharýashylyǵy ónimderin ımport­taýshy elge aınaldyrdy.

Qazaqstan 2021 jyly aýyl sharýa­shy­lyǵy salasynda ımportty almastyrý­ǵa baǵyttalǵan saıasat júrgize bastady. Atap aıtqanda, óndiristi sýbsıdııa­laý tıim­di júrgizilip, fermerlerge nesıe be­rý jumystary ashyq, jarııa túr­de jú­zege asyryldy. Sonymen qa­tar aýyl sha­rýashylyǵy óndirisin qol­daý maqsatynda keıbir qurylymdyq ózge­rister engizildi. Aýyl sharýashylyǵy óndirisin arttyrý jáne óndiristiń zamanaýı ádis-tásilderin damytý maqsatynda mashınalar men jabdyqtardy jańartýǵa, jańa aýyl sharýashylyǵy kásiporyndaryn qurýǵa jáne ımportty almastyrý arqyly eksport kólemin arttyrýǵa basty kóńil bó­lindi. Atap aıtqanda, agrarlyq sektordy modernızasııalaý, álemdik standarttarǵa saı sapaly ónim ósirý jáne topyraqty ónim óndirýge qolaıly etý kózdelip otyr.

Sýarylmaıtyn organıkalyq eginshilik ortalyǵy

Atalǵan problemalarǵa oraı, álemge egin jáne mal sharýashylyǵy máselesinde jańa ortalyqtar qajet ekeni aıqyn. Klımattyq daǵdarys ta boı kórsetip jat­qan osyndaı kúrdeli kezeńde Qazaq­stan men Ortalyq Azııa elderi álemniń mańyzdy azyq-túlik ortalyǵyna aına­la ala­dy. Aımaqtyń klımattyq erek­she­lik­teri de, geografııalyq qurylymy da Orta­lyq Azııa elderine osyndaı múm­kin­dik beredi. Atap aıtqanda, Qazaq­stan­nyń da­la­lyq aımaqtarynda júr­gi­ziletin zert­teý jumystary nátı­jesinde atalǵan aımaq­ty «sýarylmaıtyn eginshilik» ádi­si ar­qyly álemniń organıkalyq egin­shi­lik orta­­lyqtarynyń birine aınal­dy­rý­­ǵa bolady. Sonymen qatar el ishin­de aýyl sharýa­shylyǵy ónimderiniń artýy ekonomıkalyq turǵyda qazaq hal­qynyń ál-aýqatynyń artyp, ómir súrý deńgeıiniń joǵarylaýyna sep bolady, sondaı-aq eldiń azyq-túlik qaýipsizdigin de qamtamasyz etedi.

Qazaqstan aýylsharýashylyq ón­diri­si arqyly aımaqtaǵy elderdiń azyq-tú­lik qaýipsizdigi máselesinde ba­sym­dyq­qa ıe bolyp, tatý kórshilik negiz­de or­nat­qan baılanystary arqyly ma­ńyz­dy oıynshyǵa aınalady. Búgingi tań­da azyq-túlik qaýipsizdigi ulttyq qaýip­sizdik­pen tyǵyz baılanysty má­sele bolyp otyr. Osy oraıda Qazaqstan bas­qa el­der­diń ulttyq qaýipsizdigine de óz úle­­sin qosa alady. Qazaqstannyń mundaı saıa­­sat­ty júzege asyrýy aımaqtyń bola­shaq taǵ­­dyryna áser etip qana qoı­maı, aımaq­taǵy yntymaqtastyqty da tereńdete túsedi.

Jańǵyrmaly energııa kózderi

Aýyl sharýashylyǵy, ekologııa jáne energetıka sektorlary negizinen alǵan­da bir-birinen oqshaý, ózara baılanyssyz salalar emes. Aýyl sharýashylyǵy ónimderin ekologııalyq taza ortada ósirýge bolady. Al qaıta jańartylatyn energııa kózderi qorshaǵan ortanyń tazalyǵy úshin eń mańyzdy faktorlardyń biri. Sondyqtan bul júıe adam densaýlyǵy men qoǵam úshin asa mańyzdy. Onyń ústine organıkalyq aýyl sharýashylyǵy ónimderine suranys ta kúnnen kúnge artyp keledi.

Kórip otyrǵanymyzdaı, aldaǵy onjyl­dyqtarda resýrstar úshin bola­tyn soǵystyń negizgi baǵyty qazba otyn túr­lerinen azyq-túlikke, qunarly topyraq pen taza sý kózderine qaraı oıysady. Ásirese, halyq sanynyń artýy azyq-tú­lik pen sýǵa degen suranysty arttyra túsedi. Ortalyq Azııada organıkalyq aýyl sharýashylyǵy ónimderi men mal azy­ǵy óndirisiniń artýy azyq-túlik baǵa­synyń tómendeýine sebep bolady. 2015 jylǵy málimetter boıynsha, Ortalyq Azııa aımaǵynda 70 mıllıon adam ómir súrse, al 2050 jyly aımaqtaǵy halyq sany 100 mıllıonǵa jetedi.

Bul jaǵdaıda munaı jáne gaz qubyry je­lilerimen qatar, saýda joldarynyń da mańyzy arta túsedi. Tipti qazirgi tańda «Bir beldeý – bir jol» jobasy tóńi­regindegi bılik úshin kúres te aımaqty qandaı bolashaq kútip turǵany jóninde biraz nárseni ańǵartady. Bul joba aıasynda aýyl sharýashylyǵy ónimderin tasymaldaýda ınfraqurylymdyq ınves­tısııalarǵa basa kóńil bólinedi. Ásirese, organıkalyq ónimderdi saqtaý, jedel jetkizý jáne tasymaldaý kezeńinde qoldanylatyn kólik quraldary bola­shaqta úlken mańyzǵa ıe bolady. Bul jaıt jańa salalardyń paıda bolýyna sep bolyp, jańa ınvestısııalarǵa jol ashady.

Nur-Sultannyń maqsaty: taza energııa – jasyl tehnologııalar

Aımaqtaǵy elderdiń, ásirese Qazaq­stan­nyń jańartylatyn energııa kóz­deri salasyndaǵy áleýeti mańyzdy artyqshy­lyqtarynyń biri. Qazaqstannyń ushy-qıyrsyz keń dalasyna kún batareıalary men jel energııasy qondyrǵylary ornatylar bolsa, álemde artyp kele jatqan energııa suranysynyń edáýir bóligin ta­bıǵatqa zııan keltirmeı qamtamasyz etýge bolady. Sonymen qatar Qazaqstan­nyń Ortalyq Azııadaǵy jańartylatyn ener­getıka sektorynda jetekshi ról oınaı­tyny da anyq. Qazaqstan kóp ýaqyt­tan beri qazba otynnan energııa óndirý salasyn qorshaǵan ortany lastamaı­tyn taza deńgeıge kóshirýge baǵyttalǵan jumystar atqaryp keledi. 2020 jyly energııa óndi­risinde 3% jańartylatyn energııa kóz­derin paıdalaný mejesine qol jetkizdi. Bul kór­setkishti 2030 jyly 15%-ǵa, 2050 jy­ly 50%-ǵa jetkizýdi kóz­dep otyr. Osy­laısha qorshaǵan ortany lastamaıtyn taza ener­gııasy, sýarylmaıtyn eginshilik sa­lasy arqyly jasyl ekonomıkaǵa qol jet­kizedi. Sonymen qa­tar Qazaqstan ja­ńar­tylatyn energııa kóz­derin ishki tu­tyný úshin paıdalanyp, al jer asty qaz­ba­laryn eksporttap, óz ekonomıkasyna qo­symsha ta­bys túsiretin bolady ári aýanyń las­taný deńgeıin azaı­tady. Qazaqstan jańartylatyn taza ener­gııa kózderine ınvestısııa salý ar­qyly qazba otyn qorlary túgesilgen kezde energetıka salasynda jetekshi oıyn­shylardyń birine aınalady.

Qazba otyndar máselesinde eskeri­le­tin taǵy bir jaıt – osy salada qoldany­la­tyn tehnologııalar. Bul tehnologııa­lar ýaqyt óte kele eskirip, eldi shet el­derge táýeldi etýde. Sonymen qatar eskir­gen kómir elektr stansalary men basqa da ener­gııa óndirý ortalyqtarynyń qor­shaǵan ortaǵa tıgizetin zııany artyp, tipti baqylaýdan shyǵyp ketti. Al bul jaıt Ortalyq Azııa elderinde túrli aýrýlar men mezgilsiz ólim oqıǵalaryna sebep bolýda. Densaýlyqqa qatysty problemalardyń kóbeıýi – medısına salasynda basqa elderge táýeldi bolý degen sóz. Bul sondaı-aq el ekonomıkasyna qosymsha aýyrtpalyq salyp, ómir súrý deńgeıiniń tómendeýine ákelip soǵady. Deni saý adam – deni saý qoǵamnyń irgetasy deıtin bolsaq, taza organıkalyq azyq-túlik pen jańartylatyn energııa kózderiniń mańyzy barǵan saıyn arta túseri anyq. Qazaqstannyń Tuńǵysh Pre­zıdenti Nursultan Nazarbaev pen Mem­leket basshysy Qasym-Jomart Toqaev­tyń taza energııa men jasyl tehnologııalardy quptap, qoldaý kórsetýi de erekshe mańyzdy.

Ortalyq Azııadaǵy agroenergetıkalyq odaq

Qazaqstan men Ortalyq Azııa elde­riniń taza ekologııa men organıkalyq aýyl sharýashylyǵyna qol jetkizý, son­daı-aq klımattyq daǵdarystyń aldyn alý jolyndaǵy kúresi aımaq elderi birlese otyryp, ortaq saıasat júrgizgende ǵana júzege aspaq. Nur-Sultan organıka­lyq eginshilik pen jańartylatyn energııa kózderi máselesinde aıtarlyqtaı artyqshylyqqa ıe. Al aımaq elderi arasyndaǵy ózara yntymaqtastyq Orta­lyq Azııanyń mańyzyn arttyryp, Azııa qurlyǵynyń damyp-órkendegen kezeńinde aýyl sharýashylyǵy men energetıkanyń mańyzdy ortalyǵyna aınalýy múmkin. Nur-Sultan qalasy organıkalyq egin sharýashylyǵy men jańartylatyn energetıka salasyndaǵy jetistikteri arqy­ly atalǵan sektorlardy Ortalyq Azııa aıma­ǵynyń ortaq qundylyǵyna aınal­dyra alady. Árıne, munyń júzege asýy úshin myqty erik-jiger qajet. Qazaq­stannyń Tuńǵysh Prezıdenti Nursul­tan Nazarbaevtyń danalyǵy men Meml­e­ket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń dıplomatııalyq tájirıbesin eskerer bolsaq, munyń negizi qalandy deýge áb­den bolady. 

Sol sekildi Qyrǵyzstan pre­zıdenti Sadyr Japarov, «Jańa О́z­bekstan qozǵalysynyń» kóshbasshy­sy, О́zbekstan prezıdenti Shavkat Mırzııoev, Tájikstannyń tájirıbeli pre­zıdenti Emomalı Rahmon jáne Tú­rikmenstan prezıdenti Gýrbangýly Ber­dimuhame­dov ózara múddeler men tatý kórshilik baılanystar aıasynda bul baǵyttaǵy bastamalardy qoldaıdy dep joramaldaýǵa negiz bar.

Jalpy alǵanda Ortalyq Azııa elde­riniń ózara yntymaqtastyq qu­rý máse­lesinde ortaq ustanymda eke­ni baıqala­dy. Sondaı-aq osy ynty­maqtastyqty neǵur­lym ınstıtýsıonaldy qurylym­ǵa aınaldyrý áreketteri jalǵasýda. Bul turǵyda Qazaqstan jańartylatyn energııa kózderi, qurǵaqshylyqpen kúres, ekologııalyq problemalardy sheshý jáne aýyl sharýashylyǵy baǵyttaryndaǵy bastamalary arqyly jetekshi oıynshy bola alady. Ol úshin aımaq elderi ózara quqyqtyq kelisimge kelýi tıis. Ási­rese, joǵaryda atalǵan máselelerde ın­vestısııalar tartý aıryqsha ma­ńyzdy. Eger aımaq memleketteri osy máse­lelerde ózara yntymaqtastyqty kúsheıtpeıtin bolsa, onda aradaǵy qa­rym-qatynastardyń buzylýy ábden múmkin. Sý deńgeıiniń tómendeýi, qur­ǵaq­shylyqtyń artýy, topyraqtyń qu­nar­syzdanýy, aýanyń lastanýy men azyq-túlik daǵdarysy aımaqtaǵy elder arasyndaǵy yntymaqtastyqqa nuq­san keltirip, básekelestikke sebep bolady. Aımaq elderi yntymaqtastyqqa qol jetkizbegen jaǵdaıda atalǵan mem­leketterdiń naǵyz múmkindikteri ashylmaı qalyp, áleýeti arta almaıdy. Al bul óz kezeginde órkendep kele jatqan Orta­lyq Azııany toqyratyp, aımaqtaǵy elderdiń syrtqa táýeldiligin arttyrady.

Uly dala: daǵdarysty múmkinshilikke aınaldyrý

Qazaqstan sýarylmaıtyn organıkalyq aýyl sharýashylyǵy men jańartylatyn energııa kózderiniń óndiristik ortalyǵyna aınalar bolsa, onyń Azııa qurlyǵyndaǵy geosaıası jáne geoekonomıkalyq mańyzy da arta túspek. Ásirese Azııa qurlyǵynda halyq sanynyń kóbeıýi Qazaqstandaǵy jerdiń baǵasyn da arttyra túsedi. Bul aımaqta júzege asatyn óndirister tek Qazaqstandy ǵana emes, jalpy Ortalyq Azııany da mańyzdy bir ortalyqqa aınaldyrady.

Ortalyq Azııanyń aınalasyndaǵy eldermen qarym-qatynastary aımaqty azyq-túlik pen energetıka ortalyǵyna aınaldyrýy ábden múmkin. Bul turǵyda bolashaqta jańartylatyn energııany taratý úshin salynatyn jeliler men ón­dirilgen organıkalyq ónimderdi eksport­taıtyn saýda joldarynyń bas­ty toraby bolý jolynda Qazaqstannyń júzege asyryp jatqan tabysty jobalary aımaqtyń keleshegi turǵysynan da úlken mańyzǵa ıe. Osynyń arqasynda jer kólemi jaǵynan álemde toǵyzynshy oryn alatyn el óziniń naqty óndiristik áleýetin geosaıası mańyzdylyǵymen de ushtastyra otyryp, Ortalyq Azııanyń geoekonomıkalyq turǵydan ózine laıyq deńgeıge jetýinde tarıhı ról oınaıtyn bolady.

Oıymyzdy qorytyndylar bolsaq, álemde azyq-túlik, sondaı-aq klımattyq jáne energetıkalyq daǵdarystar beleń alyp keledi. Ortalyq Azııa elderi de osy qaýippen betpe-bet tur. Al endi bir jaǵynan alǵanda, bul daǵdarysty Ortalyq Azııa memleketterin ortaq múd­delerde jaqyndastyratyn múmkindikke aınaldyrýǵa bolady. Sondyqtan aımaq­taǵy elderdiń qazir basty nazarda ustap turǵan yntymaqtastyǵyn sýarylmaıtyn organıkalyq eginshilik, ekologııalyq problemalar jáne jańartylatyn energııa kózderin de qamtıtyndaı deńgeıde keńeıte túsý kerek. Aımaqtyń barlyq áleýeti tek bir jerge toptastyrylyp, aqylmen, erik-jigermen basqarylǵan jaǵdaıda ǵana úlken kúsh-qýatqa aınala alady. Olaı bolmaǵan jaǵdaıda, aımaqta tapshylyq pen shóleıttený deńgeıiniń artýy, ásirese sý problemasy aımaqtyń taǵdyryn múlde basqa arnaǵa oıystyrýy múmkin. Al negizinde joǵaryda da aıtyp ótkenimizdeı, halyq sany artqan saıyn aıqyn sezile bastaıtyn azyq-túlik tapshylyǵy HHI ǵasyrda Ortalyq Azııany mańyzdy ón­diris ortalyǵyna aınaldyra alady. Qyr­ǵyzstan, О́zbekstan, Tájikstan jáne Túr­ikmenstanmen or­na­tylǵan myǵym baı­lanystar arqy­ly «Orta­lyq Azııa agro­energetıka­lyq oda­ǵynyń» negizin qa­laýǵa bolady. Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń danalyǵy men Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń dıplomatııalyq tá­ji­rıbesiniń arqasynda Qazaqstan bul má­selede de jetekshi ról oınary sózsiz. Aımaqtyń «Uly Dala rýhy» da osyny talap etedi.

Mehmet Seıfettın EROL,

professor,

arnaıy «Egemen Qazaqstan» úshin