Teriskeıde turmys jaıly bolsa...

Degenmen, álemde jer kólemi bo­ıynsha toǵyzynshy oryndy enshilegen keń-baıtaq respýblıkamyzdyń óńir­leriniń áleýmettik-ekonomıkalyq damý deńgeıi men klımatynda eleýli aıyr­mashylyqtar barlyǵyna baılanysty olardaǵy demografııalyq ahýal da birdeı emes. Ásirese, teris­keı aımaqtarda qalyptasqan jaǵdaı alań týǵyzbaı qoımaıdy. Osy oraıda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev «Táýelsizdik bárinen qym­bat» baǵdarlamalyq maqalasynda: «Ha­lyqtyń qalalyq jerlerge jappaı kóshýi saldarynan kóptegen aýyldarda, ásirese, shekara mańyndaǵy eldi me­ken­derde turǵyndar sany kúrt azaıdy. Biz eńbek kúshi kóp ońtústik óńir tur­ǵyndarynyń soltústik jáne shyǵys aımaqtarǵa qonystanýyna qolaıly jaǵdaı jasap, osy jumysty nazarda ustaımyz. Bul – óte ózekti ári elimizdiń qaýipsizdigine qatysty másele. Buǵan qosa, sońǵy jyldarda túrli sebepterge baılanysty báseńdep qalǵan qandastar kóshin barynsha qoldap, olardy joǵaryda aıtylǵan óńirlerge ornalastyrýdy jandandyramyz. Bul eki máseleniń de strategııalyq mańyzy bar», dep qadaı aıtty.

Osy baǵytta Úkimet tarapynan nátıjeli jumyspen qamtýdy jáne jappaı kásipkerlikti damytýdyń 2017-2021 jyldarǵa arnalǵan «Eńbek» memlekettik baǵdarlamasy aıasynda jumys kúshi artyq óńirlerdiń turǵyndaryn jumys kúshi tapshy óńirlerge erikti qonys aýdarý jáne atajurtqa oralǵan qandastardy kvota boıynsha ornalastyrý jumystary júrgizilip keledi.

Áıtkenmen, bul sharalar demo­gra­fııalyq jaǵdaıy máz emes oblys­tar turǵyndary sanynyń jyldan-jylǵa kemý úrdisin toqtata alǵan joq. Ulttyq statıstıka bıýrosynyń má­l­imetine qaraǵanda, Qostanaı obly­sy turǵyndarynyń sany byltyr 4020-ǵa kemip, bıylǵy jyl basynda 864529 adam bolǵan. О́tken jyly as­tyqty óńirge 28260 adam kóship kel­se, kóship ketkender sany – 33334. Osy ýaqyt ishinde Pavlodar oblysy turǵyndarynyń sany 4629-ǵa azaıyp, 751011 adamdy quraǵan. Ertis-Baıan óńirine 26103 adam kóship kelse, 30331 adam kóship ketken. Shyǵys Qazaqstan oblysy turǵyndarynyń sany 5941-ge kemip, 1363656 adam bolǵan. Kendi Altaı óńirine 38051 adam kóship kelse, kóship ketkender sany – 49880.

Al elimizdiń «soltústik qaqpasy» bolyp sanalatyn Soltústik Qazaqstan obly­synda qalyptasqan qolaısyz ahýal­ǵa keıingi jyldary memleket tara­pynan aıryqsha nazar aýdarylyp otyr. Bul óńirdiń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıy 2018 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Qaýip­siz­dik Keńesinde arnaıy qaraldy. Tuńǵysh Prezıdentimiz – Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń tapsyrmasy boıynsha Úkimet Soltústik Qazaqstan oblysyn damytýdyń úshjyldyq keshendi josparyn qabyldap, iske asyrý ústinde. Buǵan qosa, Qyzyljar óńiri arnaıy ekonomıkalyq aımaq bolyp jarııalandy. Osy oblysqa qonys aýdarýshylardy yntalandyrý maqsatymen olardy turǵyn úımen qamtamasyz etýdiń qanat­qaq­ty jobasy qolǵa alyndy. Alaıda osyndaı memlekettik qoldaý sharalaryna qaramastan, Qyzyljar óńirindegi demografııalyq jaǵdaı jaqsarar emes. Jyldaǵy úrdispen byltyr da oblys turǵyndarynyń sany 5076-ǵa kemip, aqqaıyńdar ólkesinde nebári 548755 turǵyn qaldy. Bul – respýblıka boıynsha eń tómengi kórsetkish. Munda ótken jyly 16969 adam kóship kelse, 21354 adam kóship ketken.

Jumys kúshi jetispeıtin teriskeı aımaqtardan basqa jaqqa kóship ketkender – tarıhı otandaryna oralyp jatqan ártúrli etnos ókilderi ǵana emes, olardyń arasynda jergilikti qazaqtar da az emestigi oılandyrmaı qoımaıdy. Mysaly, byltyr elimizdiń ózge óńirlerinen Qostanaı oblysyna 4037 qazaq kóship kelgen bolsa, kóship ketken aǵaıyndar sany – 6570. Osy jónindegi kórsetkish Pavlodar oblysy boıynsha tıisinshe 5471 jáne 6889 qazaq, Soltústik Qazaqstan boıynsha 3902 jáne 6201 qazaq. Al Shyǵys Qazaqstannan kóship ketken aǵaıyndar sany kóship kelgen qazaqtarǵa qaraǵanda eki eseden asa kóp bolyp shyqty – tıisinshe 7500 jáne 15488.

Demografııalyq ahýaly kóńil kón­shitpeıtin teriskeıdegi tórt oblys­tyń ortalyqtaryndaǵy jaǵdaı táýelsizdik jyldarynda birshama jaqsarǵanymen, bórkimizdi aspanǵa laqtyrýǵa áli erte. Bıylǵy jyl basynda Qostanaı qalasy turǵyndarynyń sany 251825 adamdy qurap, sonyń ishinde qazaqtardyń úlesi 42,2 paıyzǵa jetken. Al sany jaǵynan ekinshi oryndy enshilegen orys aǵaıyndardyń úlesi – 41,2 paıyz. Pavlodar tur­ǵyn­darynyń sany 361903 bolyp, te­riskeı aımaqtaǵy eń iri shahar atan­dy. Mundaǵy qazaqtardyń úlesi 48,5 paıyz, orystardiki – 40,5 paıyz. О́skemendikterdiń sany 348832, al qazaqtardyń úlesi – 46,8 paıyz, orystardiki – 49,9 paıyz. Teriskeıdegi halqy eń az qala – Petropavldyń tur­ǵyn­darynyń sany – 219822 adam. Onyń 58,6 paıyzyn orys aǵaıyndar qurap otyr. Al qazaqtardyń úlesi 30,5 paıyz ǵana.

Soltústik óńirlerdiń ulttyq qura­mynda da táýelsizdik jyldary eleýli ózge­ris bolyp, memleketquraýshy qazaq ulty­nyń úlesi edáýir ósken. Bıylǵy jyl basynda Qostanaı oblysy turǵyndarynyń 41,5 paıyzy qazaqtar, al 40,5 paıyzy orystar boldy. Bul jónindegi kórsetkish Pavlodar oblysynda tıisinshe 53,6 jáne 34,5 paıyz, Shyǵys Qazaqstanda 61,5 jáne 35,1 paıyz. Tórt oblystyń ishindegi qazaqtar sany áli de mardymsyz bolyp qal­yp otyrǵan jalǵyz óńir – Soltústik Qazaqstan. Mundaǵy qazaqtardyń úles salmaǵy 35,5 paıyz ǵana, al orys aǵa­ıyn­dardiki – 49,2 paıyz.

Qoryta aıtqanda, Úkimet tarapynan teris­keı óńirlerdegi demogra­fııa­lyq jaǵ­­daıdy jaqsartý maqsatynda iske asyrylyp jatqan sharalar jet­­­­ki­­liksiz dep bilemiz. Máselen, 2021 jyly óńir­lik kvota boıynsha 1246 qandasty jáne 6940 qonys aýda­­­rý­­­shyny qa­byl­daý kózdelgen. Qan­­­das­tardy qa­byl­daıtyn 7 oblys (Aqmola, Atyraý, Batys Qazaqstan, Qostanaı, Pavlodar, Soltústik Qa­zaqstan, Shyǵys Qazaqstan) pen qonys aýdarý­shylardy qabyldaıtyn 6 oblys (Aqmola, Qaraǵandy, Qostanaı, Pavlodar, Soltústik Qazaqstan, Shyǵys Qazaqstan) úshin bul kvota azdyq etedi. Sebebi ol «kórpesine qaraı kósiletin» jergilikti atqarýshy organdardyń ótinimderine sáıkes bólinetindigi málim. Al óńirlerdiń ákimdikteri sol mardymsyz kvotaǵa sáıkes shaqyrylǵan qandastar men qonys aýdarýshylardy turaqty ju­mys­pen jáne turǵynjaımen tolyq qam­tamasyz ete almaı, syn estip júr­gen­dikten, osy strategııalyq ma­ńyz­y bar sharýaǵa onsha yqylasty emes sııaqty.

Bul rette Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev bıylǵy Jol­da­ýynda Úkimetke kóshi-qon saıa­satynyń jańa tujyrymdamasyn ázirleýdi tap­syryp, el ishindegi eńbek kúshiniń ut­qyr­lyǵy máselesine qatysty da jańa ustanymdar qajettigine nazar aýdardy. Prezıdent: «Úkimet ońtústikten soltústikke kóship jatqan azamattarǵa járdemaqy bólýdiń qoldanystaǵy tásilderin qaıta qaraýy kerek. Atap aıtqanda, ony ákimdikter arqyly ǵana emes, ońtústik óńirlerden adamdar­dy óz betimen jaldaıtyn jumys berý­shi­lerdiń shyǵynyn óteý arqyly da berýge bolady. О́z betinshe bıznes­pen aınalysqysy keletinderdiń de kóshýine jaǵdaı jasaǵan jón. Kó­ship kelgen azamattarǵa úı salý ǵana emes, aýyl sharýashylyǵymen aı­na­lysý úshin de jer telimderin berý múm­kin­digin pysyqtaý kerek», dep, mańyzdy mem­lekettik máseleni sheshý joldaryn da kórsetip berdi. Sonyń ishinde teriskeı óńirlerge bız­nespen aınalysý maqsatymen qo­nys aýdaratyn azamattarǵa basym kóńil bólý qajettigin ómir kórse­tip otyr. Bir mysal: sonaý ótken ǵa­syr­dyń toqsanynshy jyldarynda Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń dú­nıejúzi qazaqtaryn atamekenge ora­lý­ǵa shaqyrǵan Úndeýine ún qosyp, Soltústik Qazaqstan oblysynyń Aıyr­­­taý aýdanyna О́zbekstannan esh­­qan­­daı memleket qoldaýynsyz kó­ship kelgen Jańabaı Pirmanov óz qar­jy­­symen jeke kásibin bastaǵan edi. Onyń isi ońǵa basyp, tasy órge doma­la­ǵanyn bilgennen keıin baýyrlas elden Aıyrtaýǵa lek-legimen 100-den astam otbasy qonys aýdaryp keldi. Olardyń bári Jańabaıdy arqa tutyp, jańa qonystaryna tez beıimdelip, sińi­sip ketti.

Paıymdap qarasaq, teriskeıdegi demografııalyq problemany sheshýde saralanǵan tásil kerek tá­riz­di. Máselen, Soltústik Qazaqstan obly­syn­daǵy múshkil jaǵdaıdy ózge óńirlermen salystyrýǵa bolmaıdy. Bul óńir, «bárin biletin» statıs­tı­ka málimetteri kórsetkenindeı, respýblıkamyzdaǵy demografııalyq turǵydan eń osal oblys bolyp tur. Munda halyqtyń tabıǵı ósimi de jyldan-jylǵa azaıyp, endi teris úrdis bastaldy. Naqty aıtsaq, byltyr dúnıege kelgen sábıler sany – 6879, al dúnıeden ozǵandar sany 7512 bolyp, teris aıyrym 633 adamdy qurady. 2020 jylǵy ómir uzaqtyǵy boıynsha respýblıkadaǵy eń tómengi kórsetkish te Soltústik Qazaqstan oblysyna tıesili (69,9 jas).

Bul rette jýyrda Almaty oblysynan Qyzyljar óńirine qonys aýdarǵan qoǵam belsendisi Býrahan Daqanov «QazAqparat» agenttigine bergen suhbatynda: «Soltústikke adam kóshirýden buryn, «Soltústikte adam nege az?» degen suraqtyń jaýa­byn ta­ýyp, saldaryn emes, sebebin joıýǵa kúsh salý qajet. Shyndyǵynda, jer­gi­likti jerden kóship jatqan tek qana orystar emes, qazaqtar da je­ter­lik. Sol sebepti jaǵdaıdy kó­ship kelip jatqandarǵa ǵana emes, bar­l­yǵyna birdeı jasaý qajet degen pikir­demin», degen eken.

Bálkim, Parlament Májilisiniń depýtaty Artýr Platonov Úkimetke jol­daǵan depýtattyq saýalynda usyn­ǵanyndaı, Soltústik Qazaqstan obly­synyń turǵyndary úshin bir kezde bolǵan «soltústik koeffısıentin» qaı­ta engizgen jón shyǵar. Sebebi Qy­zyljar óńiri turǵyndarynyń tabysy basqa jumys kúshi tapshy oblystarmen salystyrǵanda áldeqaıda tómen. О́tken jyly ortasha aılyq jalaqy mólsheri Soltústik Qazaqstanda – 157497 teńge, kórshiles Qostanaı oblysynda – 171319 teńge, Pavlodar oblysynda – 187427 teńge, al Shyǵys Qazaqstanda 190287 teńge bolǵan.

Iá, «Arqada qys jaıly bolsa, arqar aýyp nesi bar?» demekshi, te­ris­keıde turmys jaıly bolsa, tur­ǵyn­dardyń kóship nesi bar?