«Elge el qosylsa – qut, elden el aıyrylsa – jut» deıdi halqymyz. О́tken ǵasyrdyń toqsanynshy jyldarynda ártúrli etnostar ókilderiniń eleýli bóligi elimizdiń Táýelsizdigi ákelgen erkindikti paıdalanyp, tarıhı otandaryna údere kóship ketkendikten, Qazaqstan halqynyń sany bir mıllıonnan astam adamǵa kemip, 1999 jylǵy halyq sanaǵy boıynsha 14,9 mıllıonnan adamdy quraǵan edi. Shúkir, sodan bergi kezeńde elimizdiń demografııalyq jaǵdaıy jyldan-jylǵa jaqsaryp, halqymyzdyń sany búginde 19 mıllıonnan asty.

Degenmen, álemde jer kólemi boıynsha toǵyzynshy oryndy enshilegen keń-baıtaq respýblıkamyzdyń óńirleriniń áleýmettik-ekonomıkalyq damý deńgeıi men klımatynda eleýli aıyrmashylyqtar barlyǵyna baılanysty olardaǵy demografııalyq ahýal da birdeı emes. Ásirese, teriskeı aımaqtarda qalyptasqan jaǵdaı alań týǵyzbaı qoımaıdy. Osy oraıda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev «Táýelsizdik bárinen qymbat» baǵdarlamalyq maqalasynda: «Halyqtyń qalalyq jerlerge jappaı kóshýi saldarynan kóptegen aýyldarda, ásirese, shekara mańyndaǵy eldi mekenderde turǵyndar sany kúrt azaıdy. Biz eńbek kúshi kóp ońtústik óńir turǵyndarynyń soltústik jáne shyǵys aımaqtarǵa qonystanýyna qolaıly jaǵdaı jasap, osy jumysty nazarda ustaımyz. Bul – óte ózekti ári elimizdiń qaýipsizdigine qatysty másele. Buǵan qosa, sońǵy jyldarda túrli sebepterge baılanysty báseńdep qalǵan qandastar kóshin barynsha qoldap, olardy joǵaryda aıtylǵan óńirlerge ornalastyrýdy jandandyramyz. Bul eki máseleniń de strategııalyq mańyzy bar», dep qadaı aıtty.
Osy baǵytta Úkimet tarapynan nátıjeli jumyspen qamtýdy jáne jappaı kásipkerlikti damytýdyń 2017-2021 jyldarǵa arnalǵan «Eńbek» memlekettik baǵdarlamasy aıasynda jumys kúshi artyq óńirlerdiń turǵyndaryn jumys kúshi tapshy óńirlerge erikti qonys aýdarý jáne atajurtqa oralǵan qandastardy kvota boıynsha ornalastyrý jumystary júrgizilip keledi.
Áıtkenmen, bul sharalar demografııalyq jaǵdaıy máz emes oblystar turǵyndary sanynyń jyldan-jylǵa kemý úrdisin toqtata alǵan joq. Ulttyq statıstıka bıýrosynyń málimetine qaraǵanda, Qostanaı oblysy turǵyndarynyń sany byltyr 4020-ǵa kemip, bıylǵy jyl basynda 864529 adam bolǵan. О́tken jyly astyqty óńirge 28260 adam kóship kelse, kóship ketkender sany – 33334. Osy ýaqyt ishinde Pavlodar oblysy turǵyndarynyń sany 4629-ǵa azaıyp, 751011 adamdy quraǵan. Ertis-Baıan óńirine 26103 adam kóship kelse, 30331 adam kóship ketken. Shyǵys Qazaqstan oblysy turǵyndarynyń sany 5941-ge kemip, 1363656 adam bolǵan. Kendi Altaı óńirine 38051 adam kóship kelse, kóship ketkender sany – 49880.
Al elimizdiń «soltústik qaqpasy» bolyp sanalatyn Soltústik Qazaqstan oblysynda qalyptasqan qolaısyz ahýalǵa keıingi jyldary memleket tarapynan aıryqsha nazar aýdarylyp otyr. Bul óńirdiń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıy 2018 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Qaýipsizdik Keńesinde arnaıy qaraldy. Tuńǵysh Prezıdentimiz – Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń tapsyrmasy boıynsha Úkimet Soltústik Qazaqstan oblysyn damytýdyń úshjyldyq keshendi josparyn qabyldap, iske asyrý ústinde. Buǵan qosa, Qyzyljar óńiri arnaıy ekonomıkalyq aımaq bolyp jarııalandy. Osy oblysqa qonys aýdarýshylardy yntalandyrý maqsatymen olardy turǵyn úımen qamtamasyz etýdiń qanatqaqty jobasy qolǵa alyndy. Alaıda osyndaı memlekettik qoldaý sharalaryna qaramastan, Qyzyljar óńirindegi demografııalyq jaǵdaı jaqsarar emes. Jyldaǵy úrdispen byltyr da oblys turǵyndarynyń sany 5076-ǵa kemip, aqqaıyńdar ólkesinde nebári 548755 turǵyn qaldy. Bul – respýblıka boıynsha eń tómengi kórsetkish. Munda ótken jyly 16969 adam kóship kelse, 21354 adam kóship ketken.
Jumys kúshi jetispeıtin teriskeı aımaqtardan basqa jaqqa kóship ketkender – tarıhı otandaryna oralyp jatqan ártúrli etnos ókilderi ǵana emes, olardyń arasynda jergilikti qazaqtar da az emestigi oılandyrmaı qoımaıdy. Mysaly, byltyr elimizdiń ózge óńirlerinen Qostanaı oblysyna 4037 qazaq kóship kelgen bolsa, kóship ketken aǵaıyndar sany – 6570. Osy jónindegi kórsetkish Pavlodar oblysy boıynsha tıisinshe 5471 jáne 6889 qazaq, Soltústik Qazaqstan boıynsha 3902 jáne 6201 qazaq. Al Shyǵys Qazaqstannan kóship ketken aǵaıyndar sany kóship kelgen qazaqtarǵa qaraǵanda eki eseden asa kóp bolyp shyqty – tıisinshe 7500 jáne 15488.
Demografııalyq ahýaly kóńil kónshitpeıtin teriskeıdegi tórt oblystyń ortalyqtaryndaǵy jaǵdaı táýelsizdik jyldarynda birshama jaqsarǵanymen, bórkimizdi aspanǵa laqtyrýǵa áli erte. Bıylǵy jyl basynda Qostanaı qalasy turǵyndarynyń sany 251825 adamdy qurap, sonyń ishinde qazaqtardyń úlesi 42,2 paıyzǵa jetken. Al sany jaǵynan ekinshi oryndy enshilegen orys aǵaıyndardyń úlesi – 41,2 paıyz. Pavlodar turǵyndarynyń sany 361903 bolyp, teriskeı aımaqtaǵy eń iri shahar atandy. Mundaǵy qazaqtardyń úlesi 48,5 paıyz, orystardiki – 40,5 paıyz. О́skemendikterdiń sany 348832, al qazaqtardyń úlesi – 46,8 paıyz, orystardiki – 49,9 paıyz. Teriskeıdegi halqy eń az qala – Petropavldyń turǵyndarynyń sany – 219822 adam. Onyń 58,6 paıyzyn orys aǵaıyndar qurap otyr. Al qazaqtardyń úlesi 30,5 paıyz ǵana.
Soltústik óńirlerdiń ulttyq quramynda da táýelsizdik jyldary eleýli ózgeris bolyp, memleketquraýshy qazaq ultynyń úlesi edáýir ósken. Bıylǵy jyl basynda Qostanaı oblysy turǵyndarynyń 41,5 paıyzy qazaqtar, al 40,5 paıyzy orystar boldy. Bul jónindegi kórsetkish Pavlodar oblysynda tıisinshe 53,6 jáne 34,5 paıyz, Shyǵys Qazaqstanda 61,5 jáne 35,1 paıyz. Tórt oblystyń ishindegi qazaqtar sany áli de mardymsyz bolyp qalyp otyrǵan jalǵyz óńir – Soltústik Qazaqstan. Mundaǵy qazaqtardyń úles salmaǵy 35,5 paıyz ǵana, al orys aǵaıyndardiki – 49,2 paıyz.
Qoryta aıtqanda, Úkimet tarapynan teriskeı óńirlerdegi demografııalyq jaǵdaıdy jaqsartý maqsatynda iske asyrylyp jatqan sharalar jetkiliksiz dep bilemiz. Máselen, 2021 jyly óńirlik kvota boıynsha 1246 qandasty jáne 6940 qonys aýdarýshyny qabyldaý kózdelgen. Qandastardy qabyldaıtyn 7 oblys (Aqmola, Atyraý, Batys Qazaqstan, Qostanaı, Pavlodar, Soltústik Qazaqstan, Shyǵys Qazaqstan) pen qonys aýdarýshylardy qabyldaıtyn 6 oblys (Aqmola, Qaraǵandy, Qostanaı, Pavlodar, Soltústik Qazaqstan, Shyǵys Qazaqstan) úshin bul kvota azdyq etedi. Sebebi ol «kórpesine qaraı kósiletin» jergilikti atqarýshy organdardyń ótinimderine sáıkes bólinetindigi málim. Al óńirlerdiń ákimdikteri sol mardymsyz kvotaǵa sáıkes shaqyrylǵan qandastar men qonys aýdarýshylardy turaqty jumyspen jáne turǵynjaımen tolyq qamtamasyz ete almaı, syn estip júrgendikten, osy strategııalyq mańyzy bar sharýaǵa onsha yqylasty emes sııaqty.
Bul rette Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev bıylǵy Joldaýynda Úkimetke kóshi-qon saıasatynyń jańa tujyrymdamasyn ázirleýdi tapsyryp, el ishindegi eńbek kúshiniń utqyrlyǵy máselesine qatysty da jańa ustanymdar qajettigine nazar aýdardy. Prezıdent: «Úkimet ońtústikten soltústikke kóship jatqan azamattarǵa járdemaqy bólýdiń qoldanystaǵy tásilderin qaıta qaraýy kerek. Atap aıtqanda, ony ákimdikter arqyly ǵana emes, ońtústik óńirlerden adamdardy óz betimen jaldaıtyn jumys berýshilerdiń shyǵynyn óteý arqyly da berýge bolady. О́z betinshe bıznespen aınalysqysy keletinderdiń de kóshýine jaǵdaı jasaǵan jón. Kóship kelgen azamattarǵa úı salý ǵana emes, aýyl sharýashylyǵymen aınalysý úshin de jer telimderin berý múmkindigin pysyqtaý kerek», dep, mańyzdy memlekettik máseleni sheshý joldaryn da kórsetip berdi. Sonyń ishinde teriskeı óńirlerge bıznespen aınalysý maqsatymen qonys aýdaratyn azamattarǵa basym kóńil bólý qajettigin ómir kórsetip otyr. Bir mysal: sonaý ótken ǵasyrdyń toqsanynshy jyldarynda Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń dúnıejúzi qazaqtaryn atamekenge oralýǵa shaqyrǵan Úndeýine ún qosyp, Soltústik Qazaqstan oblysynyń Aıyrtaý aýdanyna О́zbekstannan eshqandaı memleket qoldaýynsyz kóship kelgen Jańabaı Pirmanov óz qarjysymen jeke kásibin bastaǵan edi. Onyń isi ońǵa basyp, tasy órge domalaǵanyn bilgennen keıin baýyrlas elden Aıyrtaýǵa lek-legimen 100-den astam otbasy qonys aýdaryp keldi. Olardyń bári Jańabaıdy arqa tutyp, jańa qonystaryna tez beıimdelip, sińisip ketti.
Paıymdap qarasaq, teriskeıdegi demografııalyq problemany sheshýde saralanǵan tásil kerek tárizdi. Máselen, Soltústik Qazaqstan oblysyndaǵy múshkil jaǵdaıdy ózge óńirlermen salystyrýǵa bolmaıdy. Bul óńir, «bárin biletin» statıstıka málimetteri kórsetkenindeı, respýblıkamyzdaǵy demografııalyq turǵydan eń osal oblys bolyp tur. Munda halyqtyń tabıǵı ósimi de jyldan-jylǵa azaıyp, endi teris úrdis bastaldy. Naqty aıtsaq, byltyr dúnıege kelgen sábıler sany – 6879, al dúnıeden ozǵandar sany 7512 bolyp, teris aıyrym 633 adamdy qurady. 2020 jylǵy ómir uzaqtyǵy boıynsha respýblıkadaǵy eń tómengi kórsetkish te Soltústik Qazaqstan oblysyna tıesili (69,9 jas).
Bul rette jýyrda Almaty oblysynan Qyzyljar óńirine qonys aýdarǵan qoǵam belsendisi Býrahan Daqanov «QazAqparat» agenttigine bergen suhbatynda: «Soltústikke adam kóshirýden buryn, «Soltústikte adam nege az?» degen suraqtyń jaýabyn taýyp, saldaryn emes, sebebin joıýǵa kúsh salý qajet. Shyndyǵynda, jergilikti jerden kóship jatqan tek qana orystar emes, qazaqtar da jeterlik. Sol sebepti jaǵdaıdy kóship kelip jatqandarǵa ǵana emes, barlyǵyna birdeı jasaý qajet degen pikirdemin», degen eken.
Bálkim, Parlament Májilisiniń depýtaty Artýr Platonov Úkimetke joldaǵan depýtattyq saýalynda usynǵanyndaı, Soltústik Qazaqstan oblysynyń turǵyndary úshin bir kezde bolǵan «soltústik koeffısıentin» qaıta engizgen jón shyǵar. Sebebi Qyzyljar óńiri turǵyndarynyń tabysy basqa jumys kúshi tapshy oblystarmen salystyrǵanda áldeqaıda tómen. О́tken jyly ortasha aılyq jalaqy mólsheri Soltústik Qazaqstanda – 157497 teńge, kórshiles Qostanaı oblysynda – 171319 teńge, Pavlodar oblysynda – 187427 teńge, al Shyǵys Qazaqstanda 190287 teńge bolǵan.
Iá, «Arqada qys jaıly bolsa, arqar aýyp nesi bar?» demekshi, teriskeıde turmys jaıly bolsa, turǵyndardyń kóship nesi bar?
51,4 myńǵa jýyq adam áleýmettik tólem aldy
Qoǵam • Keshe
Fýtboldan Qazaqstan chempıonaty: «Aqtóbe» top jardy
Fýtbol • Keshe
Elordada eki avtobýstyń baǵyty ýaqytsha ózgeredi
Elorda • Keshe
Neımardyń PSJ-men kelisimsharty 2027 jylǵa deıin uzartyldy
Fýtbol • Keshe
Pavlodarda tórtinshi qabattan úsh jasar qyz qulap ketken
Qoǵam • Keshe
Irandaǵy jer silkinisinen bes adam kóz jumdy
Álem • Keshe
Almatydaǵy Saıran kóli qurǵatylady
Ekologııa • Keshe
Almatydaǵy «Altyn-Orda» bazary mańynda dámhana órtendi
Aımaqtar • Keshe
Búgin Qazaqstan áskerı-áýe kúshteriniń qurylǵan kúni
Qazaqstan • Keshe
Múlik ıeleri birlestigine kóshýdiń mehanızmi túsindirildi
Qazaqstan • Keshe
Qazaqstan-Lıýksembýrg dıplomatııalyq qatynasyna 30 jyl toldy
Qazaqstan • Keshe
Jetisý óńirinen shyqqan qos tulǵaǵa eskertkish ornatyldy
Aımaqtar • Keshe
Prezıdent Almaty ákimin qabyldady
Prezıdent • Keshe
Qazaqstannyń dıplomatııalyq qyzmetine – 30 jyl
Qazaqstan • Keshe
«Qazfosfat» kásiporynda 2 jumysshy mert boldy
Qoǵam • Keshe
Almaty men Aqtóbede aýa sapasy nasharlaıdy
Aýa raıy • Keshe
Iranda 6 baldyq jer silkinisi boldy
Álem • Keshe
О́tken táýlikte 187 adam indet juqtyrdy
Koronavırýs • Keshe
Ekibastuzda polısııa qyzmetkerleri alaıaqtardy quryqtady
Qoǵam • Keshe
Búgin aqyn Muhtar Shahanov 80 jasqa toldy
Qazaqstan • Keshe
Elordada sýburqaqtan enterovırýs anyqtaldy
Elorda • 01 Shilde, 2022
Maqtaaral turǵyny aýlasynan adam súıegin taýyp aldy
Oqıǵa • 01 Shilde, 2022
2500-den astam dombyrashy qazaqtyń tanymal kúılerin bir mezette oryndady
О́ner • 01 Shilde, 2022
О́skemende 4,3 mln teńge jymqyrǵan esepshi ustaldy
Oqıǵa • 01 Shilde, 2022
Otandyq kásipkerler keńesiniń otyrysy jańa formatta ótti
Úkimet • 01 Shilde, 2022
Qaraǵandyda ǵarysh monıtorıngi bazada tirkelmegen 11 myń jer ýchaskesin tapty
Aımaqtar • 01 Shilde, 2022
Birneshe óńirde aýa raıyna baılanysty eskertý jarııalandy
Aýa raıy • 01 Shilde, 2022
Túrkııada Muhtar Shahanovtyń 80 jas mereıtoıy atap ótildi
Álem • 01 Shilde, 2022
Memlekettik baǵa retteý máseleleri týraly zańǵa ózgerister engizildi
Prezıdent • 01 Shilde, 2022
Prezıdent qylmystyq jolmen alynǵan kiristerdi zańdastyrýǵa qarsy is-qımyl týraly zańǵa qol qoıdy
Prezıdent • 01 Shilde, 2022
Bıyl Shymkentte 51 úı paıdalanýǵa beriledi
Aımaqtar • 01 Shilde, 2022
Mádenıet mınıstrliginiń laýazymdy tulǵalaryna qatysty tergeý júrip jatyr
ANTIKOR • 01 Shilde, 2022
Aqsý elektr stansııasynda jumysshy qaza tapty
Oqıǵa • 01 Shilde, 2022
Qoǵam • 01 Shilde, 2022
Uqsas jańalyqtar