Balaǵa ınvestısııa salý – órkenıet belgisi

Halyqaralyq balalardy qor­ǵaý jáne halyqaralyq múge­dek­ter kúnine arnalǵan baspasóz kon­ferensııasy barysynda Ba­la quqyqtary jónindegi ýákil Arýjan Saın qoǵamnyń qorǵaýǵa muq­taj músheleriniń quqyqtaryn qorǵaý sharalaryna baılanysty túıtkildi máseleler­di bólisti. Balalardyń laıyqty tár­bıe
já­ne bilim alý quqyǵy, talantta­ry men qabiletterin ashý – qoǵam­nyń bas­ty mindeti. Elimizde qazir 6 mln-nan astam bala bar. Ba­la­lardyń quqyqtaryn qorǵaýdy maq­sat etetin keshendi shara olar­dyń ál-aýqatyna, damý múmkin­dik­terine nazar aýdarýdy qajet etedi. О́kinishke qaraı, búginde kedeı­shilik­tiń kúıin keship, bilim men me­dısına qoljetimsiz elderde, tipten moraldyq, fızıkalyq nemese jynystyq zorlyq-zombylyq kórip júrgen balalardyń bola­shaǵy alańdatady.

BUU Bas Assambleıasy 1992 jy­ly 3 jeltoqsandy Halyq­aralyq múgedek­ter kúni dep jarııa­lady. Qaı qoǵam­da bolsyn múge­dek­terdiń medısınalyq kómek pen bilim alýy, jumysqa ornalasýy men áleýmettený múmkindigi az. Mamandardyń deregi boıynsha, bul máseleniń Qazaqstanda da sheshilmegen tustary bar. Osy oraıda A.Saın qoǵamnyń múm­kin­digi shekteýli músheleri úshin keshendi sharalarǵa toqtalyp, 2019 jyly Bala quqyqtary jónindegi ýákil retinde qyzmetine kirisken kúnnen bastap 872 ótinishtiń qa­rastyrylǵanyn jetkizdi. Onyń 786-sy tıisti organdarǵa joldansa, 86 ótinish qaralýda. Al bıyl 1 qań­tardan 10 qarashaǵa deıin túsken 315 ótinishtiń 240-y qaralsa, 75-i óndiriste. О́tinishterdiń basym bóligi osy kezge deıin qylmys­tyq is júrgizýge qatysty, bıylǵy qamqorshylyq máseleleri bo­ıynsha sot isterine qatysty 46 ótinish kelip túsken. Al jynystyq zorlyq-zombylyqqa qatysty 14 ótinish kelip tússe, onyń 10-y sotpen rastalyp, 4-eýine qatysty tergeý amaldary júrip jatyr.

Bala quqyqtary jónindegi ýá­kil óz qyzmetine kiriskenge deıin elimizdegi sport pen mádenıetke bólingen qarajat­ty balalarǵa arnalǵan buqaralyq sport jáne shyǵarmashylyq úıirmelerge ba­­ǵyttaý sharalary júzege asqany bel­gili. Osy rette jergilikti bı­lik­tiń kásibı sportqa, orynsyz mádenı sha­ra­larǵa qomaqty qar­jy jumsaıtyny aıtylyp, bıýd­jetti qaıta qarap, bos aqshany ba­lalarǵa arnalǵan buqaralyq sport pen shyǵarmashylyqqa baǵyt­taý máselesi kóterildi. Memle­ket basshysy Qasym-Jomart Toqaev byltyrǵy Joldaýynda bala­lar sporty men bala­lar shy­ǵar­mashylyǵy salasyn qar­jylan­dyrý tujyrymdamasyna basa nazar aýdardy. Zań jobasy ázirlenip, balalardy shyǵarmashylyq úıir­meler jáne sporttyq seksııalarmen barynsha qamtý maqsatynda «Qa­zaqstan Res­pýblıkasynyń keı­bir zańnamalyq akti­lerine má­denıet, dene shynyqtyrý já­ne sport máseleleri boıynsha ózge­ris­ter men tolyqtyrýlar engizý týraly» zańyna qol qoıyldy. Alaıda A.Saın jalǵyz zań jetkiliksiz ekenin alǵa tartty. Qazirgi kezde  artsport.edu.kz portaly iske qo­sylǵan. Portaldyń https://artsport.edu.kz/ru/sdcstat bóliminde balalar, berilgen vaýcherler, jetkizýshiler týraly aqparat alýǵa bolady. Bala quqyqtary jónindegi ýákil búgingi tańda 300 myńǵa jýyq vaýcher berilgenin alǵa tartyp, bir sporttyq jáne bir shyǵarmashylyq úıirmemen qamtylýǵa tıis quqyǵy bar 4,5 mln-ǵa jýyq bala úshin bul sannyń óte az ekenin atap ótti. Sonymen birge júktelgen min­detter jáne qabyldanǵan zań­dar men normatıv­tik-quqyqtyq aktiler júzege aspaýda. О́ńir­lerdiń kópshiliginde balalardyń sport jáne shyǵarmashylyqpen aınalysýy úshin memlekettik tapsyrysqa qarajat múlde jetkiliksiz bólin­gen. Bólingen aqsha 1-2 aıda bitip qalyp, balalar úıir­melerge jazy­la almaı otyr. Bul rette ká­sibı klýbtar men komandalardy qar­jylandyrý jalǵasyp jatqanyn kórip otyrmyz, deıdi ol. Oblysta turatyn barlyq 300-400 myń balaǵa nebári 80-100 mln, al bir fýt­bol komandasyna 1,2 mlrd teń­ge bólinýde. Mundaı komandalar ár oblysta bar. Al ár bala óz qa­laýy boıynsha sport pen óner­ge barynsha qamtylýǵa tıis. О́ıt­keni bala tárbıesi – basty mem­lekettik baǵdarlama. Kez kelgen memlekettiń negizgi ınvestı­sııasy – bul halyqqa, ıaǵnı balalarǵa salynǵan ınvestısııa.

Jıynda BUU Jahandyq kommýnıkasııalar departamentiniń ókili Vlastımıl Samek sóz sóı­lep, aımaqtaǵy yqpaldastyq má­seleleriniń mańyzyna toqtaldy. Áriptestik máselesine keńinen toqtalǵan UNICEF ókili Artýr van Dızen Qazaqstan Táýelsizdiginiń 30 jylynda balalar quqyǵyn qorǵaýda bilim, densaýlyq, áleý­mettik qorǵaý, teńdik pen ınklıý­zııa salasynda aıtar­lyqtaı je­tis­tikterge jetkenin atap ótti. El Úkimetine rızashylyǵyn bildire kelip, Artýr van Dızen qoǵamdyq uıym­dardyń árbir qazaqstandyq balanyń múddesin qorǵaýdaǵy is-qımylynyń mańyzdylyǵyna, aldaǵy ýaqytta múge­dek balalardy qorǵaý sharalarynyń jetildirile túsetinine nazar aýdardy.

Elimizde múgedek balalarǵa ke­shendi kómek kórsetýdi jetildi­rý boıynsha 2021–2023 jyldarǵa ar­nalǵan Jol kartasy júzege asýda. Búginde ınternattyq me­ke­me­lerdegi múgedektigi bar bala­lardyń bolashaǵy alańdatady. Ba­lanyń ınternattyq júıede ósýi onyń jeke basynyń tolyq jáne úılesimdi damýyna múmkindik ber­meıtini belgili. Qazaqstan negizgi halyqaralyq konvensııalardy ratıfıkasııalaǵan el ári arnaý­ly áleýmettik qyzmet kórsetý standarttary bar. Al zańnamada bala kútiminiń balamaly túrleri kózdelgen. Degenmen balany múgedektigi bar otbasynan ajyratý qajettiligi turǵysynan keshendi baǵalaý júıesi damymaǵan. Otbasy úlgisindegi balalarǵa kútim jasaý­dyń kásibı balama nysandary joq, balalardyń múddelerin saqtaý jónindegi halyqaralyq qaǵıdattar standarttar men erejeler zańǵa táýeldi aktilerde kórsetilmegen. Osyǵan baılanysty otbasylyq tásilge negizdelgen kútimniń balamaly tetikteri jónindegi normalardy engize otyryp, múgedektigi bar balalardy kútý júıesin reformalaýdyń biryńǵaı saıasatyn ázirleýdi usynǵan mamandar qazirgi ýaqytta UNICEF Eýropa jáne Ortalyq Azııa óńirindegi ınter­nattyq mekemelerdi trans­formasııalaýǵa qatysty usy­nymdar ázirlenýde.

Bilim jáne ǵylym vıse-mınıstri Bıbigúl Asylova balalar quqyǵyn qor­ǵaý máselesin Mem­leket basshysynyń baqylaýda ustap otyrǵanyn jetkize kelip, eli­mizdegi halyqtyń 31 paıyzyn qurap otyrǵan 6 mln-nan as­tam balanyń quqyǵyn qorǵaýda zańna­malyq bazalar júıelengenin atap ótti. Alda zańnamalyq qujattardy jetildirýge baılanysty jumys jalǵasyn tabýǵa tıis. Osy oraıda vıse-mınıstr Eýroodaqpen, BUU-men aradaǵy dıalog máselelerin atap ótti. Sońǵy bes jylda balalar quqyǵyn qorǵaýǵa baılanysty 13 zań qabyldanǵan. Qabyldanǵan sharalar avtomattandyrý, jeńil­detý baǵytynda jetildirilip ke­ledi. Karantın kezinde tıisti or­gan­dardyń birlese jumys isteýi nátı­jesinde balalarǵa qajetti dári-dármekter aımaqtarǵa jet­kizilip otyrdy. Qomaqty qarjy­nyń bi­lim men densaýlyq salasyna bólinip otyrǵanyn jetkizgen vı­se-mınıstr aldaǵy ýaqytta da áleýmettik salaǵa bólinetin kó­mek­ke basa nazar aýdyrylatynyn aıtty. Búginde balalardyń quqy­ǵyn qorǵaýǵa baılanysty Jol kartasy jumys isteıdi, otyzdan astam normatıvti-quqyqtyq akti­ler qabyldanǵan. Balalardyń quqyqtaryn buzý faktileri boıyn­sha quqyq qorǵaý organdarymen – IIM, Bas prokýratýramen, Sy­baılas jemqorlyqqa qarsy is-qı­myl agenttigimen, Qarjy monı­torıngi agenttigimen únemi baı­lanysta bolýǵa týra keledi. Osy oraıda zańnamany kúsheıtý, daǵ­darys ortalyqtaryn qurý, quqyq qorǵaý organdary men áleýmettik qyzmetterdiń jumysyn kúsheıtý sııaqty sharalardyń mańyzy zor.

Alaıda jahandyq turǵydan alyp qarasaq, qoǵamdaǵy zor­lyq-zombylyq sana-seziminiń deń­geıimen anyqtalady. О́mirde laıyqty adam bolýyna múm­kindik jasaý úshin balalar ósip jatqan ortanyń jaǵdaıyn ózgertý kerek. Álemdik tájirıbe kórsetkendeı, mem­lekettiń bala tárbıesine qansha qa­rajat bóletini onyń ekonomıkalyq kór­setkishterine ǵana emes, eldegi qyl­mystyń, onyń ishinde jasóspirimder ara­syndaǵy qylmystyń, sýısıdtiń jáne basqa da jaǵymsyz faktorlardyń deńgeıine tikeleı baılanysty. Son­dyqtan mamandar memlekettik sport pen shyǵarmashylyq tap­sy­rystaryna jan basyna shaq­qandaǵy normatıvtik qarjy­lan­dyrýdy engizýge úlken úmit artyp otyr. Bul balalarǵa súıikti sport jáne óner túrimen aınalysýǵa, qa­bi­letteri men talanttaryn damy­týǵa, eline laıyqty azamattardy tárbıelep, sapaly adamı kapıtaldy damytýǵa múmkindik beredi.

ALMATY