Qara shańyraq

«Balalar – memleketimizdiń jar­qyn bolashaǵynyń kepili. Sondyq­tan da aldaǵy jyldy Balalar jyly dep jarııalaý kerek dep esepteı­min. Áńgime jalań uran men merekelik sharalar týraly emes. Birinshi kezekte bılik tarapynan balalardy qorǵaý úshin densaýlyq saqtaý, bilim berý, áleýmettik qoldaý baǵytynda naqty sharalar qolǵa alynýy kerek. О́skeleń urpaqtyń úılesimdi damýy men baqytty balalyq shaǵy – bizdiń jalpyulttyq mindetimiz», dedi Qasym-Jomart Toqaev.

El Prezıdenti aıtyp otyrǵan balalardy qorǵaý úshin atqarylatyn naqty sharalardyń barlyǵy jón. О́skeleń urpaqtyń úılesimdi damýy kesheginiń kelisti dástúrin jańanyń janartaý bulqynysymen sabaqtaý. Bastysy, tárbıe bolmaq. Tárbıeniń oshaǵy – qazaqtyń qara shańyraǵy. Qazaq balasy úshin kıeli de qasterli uǵymnyń biri qara shańyraq ekendigi daýsyz. Yqylym zamannan solaı. San ǵasyr boıy jalǵasyp kele jat­qan ǵajaıyp salt-dástúrdiń, ádet-ǵuryp­tyń, tálimdi tárbıeniń besigi qara shańyraqtyń kıesi bar ekendigi belgili.

Taıaýda Kókshetaý qalasynyń irge­sin­degi Krasnoıar selosynyń turǵyny, segiz balanyń anasy Jánııa apa Qoń­qabaevany ádeıilep izdep bardyq. Batyr ananyń bala, búgingi kúni biraz jurttyń bas aýrýyna aınalǵan kelin tárbıesi baǵytyndaǵy baıyptaýyn tyńdamaqpyz.

– Balany eń aldymen eńbekke tár­bıeleý kerek. Eńbekpen eseıgen bala jaman bolmaıdy, – deıdi batyr ana, – osy balalardy jetkizemin dep mal da baqtym, temir jolda da jumys iste­dim, aspaz da boldym. Shırek ǵasyr boıy damyl tapqanym joq. Sol eńbegimniń zeınetin búgin kórip otyr­m­yn. Balalarym da, kelinderim de aıt­qanymdy eki etpeıdi. О́zim de jónimen aıtýǵa tyrysamyn. Mynaý jaryq dúnıege toǵyz perzent ákeldik. Bireýi kishkentaı kezinde shetinep ketti, eki qyz, alty ul el qatarly tirshilik etýde. 

Ananyń aıtýyna qaraǵanda, on alty jasynda turmysqa shyǵypty. Sol ýaqytta úıinde jastary egde tartqan atasy men enesi bar eken. Atasy Shóken alyp deneli adam bolsa kerek. Kelin bolyp tabaldyryqty attaǵaly tósek tartyp jatypty. Jeti jyl boıy balasha baptap kútken. Sol eńbegine oraı atasynyń aq batasyn alǵan.

– Keıingi ǵumyrda alǵa basqan qadamym sátimen sabaqtalsa, ata-enemniń aq batasynyń arqasy, – deıdi Jánııa apaı.

Ata-anasynyń aldynan kese-kóldeneń ótpegen, aıtqandaryn eki et­pe­­­gen. О́zi de balalary men ke­lin­­derin qara shańyraqta kórgen tálim­di tárbıeniń josyǵymen ósirýge um­tylǵan.

– Kózderin ashqaly adal eńbekti kórip, dámin tatyp óskennen keıin ózderi de sharýaǵa ońqaı asyqtaı úıi­rilip turdy, – deıdi batyr ana,– er balalar bizge qolqanat bolyp sıyr da saýdy, úı de jınady, tamaq ta pisirdi. Birlese eńbek etkennen keıin birlikteri de myqty. Qazir zaman ózgerdi ǵoı. Búgingi balalar ba­qyt­ty. Beınettiń bes batpan júgin biz arqaladyq. Aýylda turǵanda sý tasýdyń ózi bir azap bolatyn. Shıetteı segiz bala biriniń kıimin biri kıip ósti. Áıteýir, qolymnyń is biletindiginiń arqasynda balalardyń kıiminiń bireýin uzartyp, bireýin qysqartyp, ıinderin jalańash qylǵan joqpyn. Úı ishinde tutynatyn zattardyń qasqaldaqtyń qanyndaı tapshy kezi. Tekemet te bastyq, alasha da toqydyq. Qoıdyń kúzgi júnin boıap, ájetke jarattyq. Búgingi kúni sol dúnıeniń bári kóshede shashylyp jatyr. Qoıdyń terisi deısiz be, júni deısiz be, jan adamǵa qajeti joq. Ishiń ýdaı ashıdy. Bir kelinim bosaǵamyzdan attaǵan kezde aqsaýsaq edi. Túk bilmeıtin. Qazir úı sharýasyna, as-sýǵa maıly qasyq­taı. Erterekte biz keńsharda jumys istep júrgende osy balalardyń aldyna bir kese sýyn, bir kese sútin quıyp, belinen baılap tastap ketetinbiz. Keshke deıin, biz jumystan kelgenshe jylap otyrady. Sóıtip júrip ósirdik qoı. Búgingi kúni qaı tarapqa qarasań da astamshylyq. Adam obal, saýapty umytpaý kerek. Nemere kelinim Almagúldi qolónerge úırettim. Ese­sine jumyssyz qalǵan kezinde qol­ónerdiń arqasynda kúnkórisin durys­tap, maǵan rahmetin aıtatyn boldy.

Batyr ananyń aıtýyna qaraǵanda, el ishindegi birlik ol kezde óte myqty bolǵan eken. Adamdardyń boıynda bir-birine degen janashyrlyq, qamqorlyq tipti eresen. Barataı aýylynda birneshe jetim shal bolypty. Aýyldyń azamattary qol kúshi kem álgi otbasylarǵa otynyn úıip, shóbin shaýyp beredi eken. Eshkim aıtpaı-aq, bettiń aryn bes tógip jalyndyrmaı-aq. Keıingi urpaq aldyńǵy býynnyń álgindeı qamqorlyǵyn kórip ósken. О́ıtkeni osynyń barlyǵy qara shańyraqtan shym-shymdap boıǵa daryǵan qasıet. Qolónerge baýlyǵan kelini de búgingi kúni jetim-jesirdiń kıim-keshegin tegin tigip berip, batalaryn alyp júr.

– Qyz uzatarda búkil el bolyp jasaýyn daıyndaıtyn edik, – deıdi Jánııa apaı, – ol kezde dúnıe deıtin dúnıe bar ma? Men ózim tórkinimnen eki kórpe, eki jastyq, bir temir kereýetpen kelgenmin. Al búgingi kúnniń josyǵyna qarańyz, barlyq pen baılyqtyń baq talastyrǵan jarysy tárizdi. Árıne, dúnıe-múliktiń bolǵany durys, biraq sonyń barlyǵy básekege aınalyp ketpegeni jón. E,aıtpaqshy, tórkinimnen ala kelgen tigin mashınam bar. Sol mashınamnyń ıgiligin el kórdi.

Búgingi qazaq qoǵamynda syzdaýyq­taı syzdap turǵan kelin máselesine kelgende kópti kórgen ájeıdiń aıtary az emes. Pikirinen uqqanymyz, árkim óziniń bulǵaqtap boı jetken qyzyn, bulǵaqtap er jetken ulyn tárbıeleýi kerek. Sonda ǵana perzent parasatty bolyp ósedi.

– Qazaqtyń qara shańyraǵy degen uǵymdy umytyp bara jatyrmyz, – deıdi Jánııa apaıdyń qaınysy, el aǵasy Asylbek Esmaǵambetov, – eger osy sezim boıymyzda júrse, aýyldar qańyrap bos qalmas edi. Týǵan jerge kindigińdi baılaıtyn da qara shańyraqqa degen perzenttik mahabbat emes pe? Shóken atamyzdyń qara shańyraǵy Barataı aýylynda qaldy. Elden kóshken kezde satyp jiberip edik. Keıin jas ulǵaıyp, ót­ken­niń óreli dástúrine den qoıǵan soń álgi shańyraqty qaıta satyp aldym. Ýaqyttyń tezinen tozǵan úıdi jaz shyǵa jóndep, ishine atalarymyz ben ájelerimiz tutynǵan zattaryn qoıyp, qalpyna keltirmekpin. Bala­larymyz ben nemerelerimiz demalys alǵanda baryp, týǵan jerdiń topyraǵynda aýnap-qýnap jatsa bir ǵanıbet emes pe? Olarǵa da «mine, senderdiń túp tamyrlaryń osy jerde» dep kórsetsek, ǵasyrlar boıy úzilmeı kele jatqan kisilik pen kishiliktiń, paıym men parasattyń oshaǵyn nusqasaq, tini tarqatylyp bara jatqan tárbıeniń kóshi qaıta ońalyp keter me edi, kim bilsin?!

Asylbek aǵanyń aıtýyna qaraǵan­da, búginde er jetip ketken nemereleri ata jurty, qara shańyraǵy týraly jıi suraıdy eken. Demek, adamnyń boıyndaǵy alpys eki tamyry arqyly darıtyn, et júreginde týǵan elge degen bir sezimniń júretindigi aqıqat bolyp otyr-aý.

О́tken jylǵy aıtta eldegi qara qorymǵa baryp, quran oqyttyq. Iek astynda ótpeli kezeńniń ókpek jelinen sál-pál tozyńqyraǵan aýyl buıyǵyp jatyr. At basyn tireıtin, bizdiń áýletke qaraıtyn otbasy da joq. О́z aýylyń, óz eliń. О́kpek jolaýshy retinde sálem berip barsaq, kez kelgen kózkórgenniń qarsy alary sózsiz. Áıtse de, qara shańyraqty jappaǵan durys eken-aý!