Sanda bar, sanatta joq

Álemniń qaı elinde de bolsyn ne jumys istemeıtin, ne oqymaıtyn, ne qandaı da bir iske qyzyǵýshylyǵy joq jastar toby kezdesedi. Bul topqa búginde halyqaralyq qoǵamdastyq NEET (Not in Empoloyment. Education or Training) degen aıdar taǵyp, ataý bergen. Basqasyn qaıdam, bizdiń elimizde bul sanattaǵylardyń qatary jyl saıyn tolyǵa túsýde. Qazaqstan Strategııalyq josparlaý jáne reformalar agenttigi Ulttyq statıstıka bıýrosynyń málimetine súıensek, elimizde 2021 jylǵy úshinshi toqsan bo­ıynsha NEET jastar úlesi 6,7 paıyzdy quraǵan. Iаǵnı eldegi 255 197 jas ne jumys istemeıdi, ne oqymaıdy. Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrligi 2020 jylǵa qaraǵanda bul sanattaǵy jastardyń 0,7 paıyzǵa azaıǵanyn málimdeıdi.

Statıstıkaǵa qarasaq, Qara­ǵandy oblysynda jastardyń 9,9 paıyzy NEET sanatyna kiredi eken. Aqmola oblysynda bul kór­setkish – 8,8 paıyz. Qyzylorda jas­tarynyń 8 paıyzy jumyspen de, oqýmen de qamtylmaǵan. Sol­tús­tik oblystarda kórsetkish salystyrmaly túrde az. Pavlodar ob­lysynda NEET sanatyndaǵy jas­tardyń úlesi 4,9 paıyz dep kór­setilgen. Al Batys Qazaqstan ob­lysynda tipti 2,7 pa­ıyz. Resmı sta­tıs­tıkaǵa súıensek, bári «qatyp tur».

Atqarýshy bılik tarapy jumysy joq, oqýǵa qulyqsyz jastardyń sanyn azaıtý máselesin, álbette, nazardan tys qaldyrmaıtynyn aıtady. Osy ýaqytqa deıin qabyldanǵan túrli qujat pen baǵdarlama arasynda atalǵan sanattaǵy jastardyń sanyn qysqartý baǵytyn kózdeıtinderi de bar. Máselen, «Ulttyq rýhanı jańǵyrý» jobasy aıasynda júzege asatyn «Táýelsizdik urpaqtary» baǵy­ty 2025 jylǵa qaraı NEET jas­tar kórsetkishin 5 paıyzǵa deıin tómen­detýdi kózdeıdi.

Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrligi Vedomstvoaralyq úıles­tirý jáne óńirlik ózara is-qımyl bas­­qarmasynyń basshysy Ashat Erǵa­bylov 2021 jyly Respýblıkalyq jo­balyq keńse qurylyp, aımaqtardaǵy jastar resýrstyq ortalyqtarynda NEET sana­tyn­daǵy jastarmen jumys isteıtin arnaıy bólimder ashylǵanyn aıtady. «11 aımaqta jumysyn bastaǵan bul bólimder kórsetkishti tómendetýge bel­sen­di túrde kiristi», deıdi ol. Bul joba granttyq negizde júzege asyrylady. Buǵan mınıs­trlik 39 mln 998 myń teńge bólgen. Mınıstrlik ókili respýb­lıkalyq joba­lyq keńse 2022 jyly da jumysyn jalǵastyratynyn málimdedi.

Vedomstvo ókili koronadaǵdarys saldarynan NEET sanatyndaǵy jas­tar sanynyń artýy álem boıynsha baıqalyp otyrǵanyn jetkizdi. «Má­s­elen, Eýrostat málimetine súıen­sek, 2020 jyly Eýropalyq odaqqa mú­she elderde atalǵan sanattaǵy jas­­tar sany 1,2 paıyzǵa artyp, 17,6 paıyzǵa jetti. Brazılııa, Kolýmbııa, Kos­ta-­Rıka, Italııa, OAR, Túrkııada jas­tar­­­­dyń 25 paıyzy jumyspen, oqý­men qamtylmaǵan. Qazaqstan – «jasyl aı­maqta». Eli­mizde bul sanattaǵy jas­tar sa­ny sa­lys­­tyrmaly túrde az. Jal­py, ha­lyq­­aralyq tájirıbede NEET sana­tyn­­daǵy jastardyń úlesin anyq­taý úshin eki formýla bar. Biri – Ha­lyq­­ara­lyq eńbek uıymynyń formýlasy, bul tásildi Qazaqstan qoldanady. Ekin­shisi – Eýropa keńesiniń Statıstıka qyz­me­ti­niń (Eýrostat) formýlasy», deıdi A.Erǵabyl.

Mınıstrlik aqparatyna súıensek, elimizde jastardy sanatqa bólýde, NEET sanatyndaǵy jastardyń úlesin anyqtaýda ádistemelik máseleler bar kórinedi. Ulttyq statıstıka bıýrosy Halyqaralyq eńbek uıymy metodologııasyna sáıkes esep júrgizse, keıbir ortalyq jáne jergilikti atqa­rý organdary bul sanatqa ózin ózi ju­­myspen qamtyǵan azamattardy, «frı­lanserlerdi» qosýdy jón kóredi. Al bul tásil Statıstıka bıýrosynyń metodologııasyn joqqa shyǵarady.

Mınıstrlik ókiliniń sózine nazar salsaq, júrgizilgen zertteý nátı­jesinde elimizdegi ne oqýyn jalǵas­tyrmaı, ne jumysqa turmaı, jumys isteı alsa da eńbekke aralaspaıtyn múmkindigi shekteýli azamattar, úı sha­rýasyndaǵylar NEET sanatyna jat­­­qyzylady. Osy rette Astana IT University Áleýmettik ǵylymdar de­par­ta­menti Saıasat ǵylymdarynyń qaýym­­­dastyrylǵan professory Dıa­na Toımbektiń pikiri tómendegige saıady.

«Ulttyq statıstıka bıýrosy nazar­ǵa usynǵan derekke júginsek, jas­tar arasyndaǵy jumyssyzdyq 2001 jyl­dan beri 16,1%-dan 2020 jyly 3,8%-ǵa tómendegen. Bul – jalpy álemdik deńgeımen salystyrǵanda jaq­­sy kórsetkish. Biraq bilim deńgeıi boıyn­sha saralasaq, paıyzdyq ara sal­­ma­ǵynda joǵary bilimdi, orta ká­sip­­tik (arnaýly) nemese jalpy orta bilimdi jastar arasyndaǵy jumys­syz­dardyń aıyrmashylyǵy úlken emes. Eresekterdiń saýatyn zertteı­tin ha­lyqaralyq PIAAC zertteýinde eli­mizdegi saýattylyq kórsetkishi joǵa­ry jáne tómen azamattar arasynda úlken aıyrmashylyq joq ekeni jáne eńbek naryǵymen keri ózara baılanys (korrelıasııa) ornatyp jatqany týraly aıtylǵan. Oǵan qosa zertteý­ge qatysqan basqa memleketterge qara­ǵanda, Qazaqstandaǵy joǵary bilim­di eresekterdiń densaýlyǵy, áleýmettik senimdiligi men saıası tıimdiligi jaqsy nátıje kórsetpeıdi.

Atalǵan kórsetkishter bilim berý salasynyń jalpylama tómen sapasyn bildirgenimen, buǵan jan-jaqty, úlken sebepter baryn eskerý kerek. Iаǵnı áleýmettik, ekonomıkalyq, saıası, tarıhı, psıhologııalyq faktorlar toǵysyp, ózara tyǵyz baılanysyp jatqanyn umytpaý kerek», deıdi Dıana Toımbek.

Sarapshy sońǵy jyldary Qazaq­stan­­daǵy bilim berý salasynyń jalpy bıýdjeti jyl saıyn ósip, bilim berý meke­meleri halyqaralyq deńgeıge saı óz jemisin berip jatqanyn joqqa shyǵa­rýǵa bolmaıdy degen pikirde. «Qazirgi qazaqstandyqtardy, jalpy al­ǵan­da, el tarıhyndaǵy eń bilimdi ur­paq dep sanaý artyq bolmas. Alaıda qa­la­lar men shalǵaı aımaqtaǵy bilim berý mekemelerindegi materıaldyq resýrs jáne adam kapıtaly arasyndaǵy kórsetkishterdiń alshaqtyǵy jer men kók­teı. Iаǵnı sapaly bilim alý múmkin­dikteriniń ózi aýqymdy teńsiz­diktiń órshýine jol berýde. Oǵan qosa bolashaq urpaqty tárbıeleý men bilim berý máse­lesi qozǵalǵanda, kóbine tek joǵary bi­lim­ge ǵana mán beriledi», deıdi sarapshy.

D.Toımbek NEET sanatyndaǵy jastardyń kóbeıýine saıası jáne ekono­mıkalyq múmkindikterdiń shekteýli bolýyn taǵy bir sebep retinde kórsetedi. «Bilimdi jastardyń shetelge ketýi, kóbine óz elinde ońtaıly múmkindik jasalmaǵanynan dep esepteımin. Al elde qalǵan jastardyń kópshiligi man­sap­tyq jaǵynan ósýge adal jetý múm­kin­digine beı-jaı qaraıdy. Bul jerde Úkimet eshqandaı shara qoldanbaıdy dep kesip aıtýǵa bolmaıdy. Alaıda on jerden halyqaralyq bilim berý mekemelerin ashyp, sonsha reforma qabyldansa da, «jalpy qolaıly orta» degen túsinikti esten shyǵarmaý kerek. Iаǵnı ortalyqtandyrylǵan saıa­­sı-ekonomıkalyq ınstıtýttar, demo­­kratııa­lyq prınsıpterdiń ashyq júr­­meýi, sybaılas jemqorlyqtyń jap­paı oryn alýy, júıeli oppo­zı­sııa­nyń joqtyǵy, nepotızm sekildi tájirıbeler jastar úshin tuıyq sheń­ber. Árıne, bul bir kúnde jóndele salatyn dúnıe emes. Desek te qazirden naqty qadamdar jasalatyn bolsa, adam qundylyqtaryn joǵary qoıǵan naǵyz damý jolyna túsemiz», deıdi Dıana Toımbek.

Sarapshynyń pikirinshe, kóp jaǵ­daıda jastar arasyndaǵy jumys­syzdyq pen olardyń bolashaǵy týraly sóz qozǵalǵanda el aǵalary jınalyp «durys-burysyn» saralap, «oń» joldy syzyp bermekke tyrysady. Oǵan qosa jastardyń múddelerin bildirý men qoldaýǵa shaqyrylǵan memlekettik qyzmettegi jastar sol múddelerdi óz­deri kóre almaǵanynan jastar tarapynan úlken synǵa ushyraıdy.

«Meniń oıymsha, saıası, áleýmettik jáne ekonomıkalyq múmkindikter ja­sal­ǵan soń, jastarǵa qulaq asyp, erkin­dik berip, senim bildirý kerek. Jastar arasyndaǵy jumyssyzdyq, ókinishke qaraı, qaı zamanda da bolatyn dúnıe. Ol álemniń eń damyǵan elderinde de qalyptasqan úrdis. Bul jerdegi bas­ty másele – adal eńbeginiń jemisin kórýge umtylǵan jastarǵa barynsha jaqsy orta qurý jáne múmkindiginshe bilim berý mekemelerinde ónegelik qaǵı­dalarǵa baýlýdan bastaý kerek», dep túıindedi D. Toımbek.

Túrli zertteýler kórsetkendeı, kóbine áleýmettik qajettilikteri rettelmegen otbasynda ósken balalar atal­ǵan sanat qataryn tolyqtyrady. Eń­bekke erte aralasýǵa májbúr bolý, oqýyn jalǵastyrýǵa múmkindigi bolmaý, memlekettik baǵdarlamalar týraly bilmeý nemese múlde qyzyǵýshylyq tanytpaý saldarynan ne oqymaıtyn, ne jumys istemeıtin jasqa aınalady. Iаǵnı joǵaryda aıtylǵandaı, máselege tek bir qyrynan qaraýǵa bol­maı­­dy. Munda otbasylardyń áleý­mettik jaǵdaıy, ata-ananyń bala tárbıesindegi jaýapkershiligi, onyń bilim alýyna jaǵdaı jasaýy, jas­tardyń kásipte jetistikke jete alatynyna senýi syn­dy «kórinbeıtin» sebep­ter bar. Jumys­syzǵa jumys taýyp, oqymaǵandy oqýǵa túsirý arqyly máse­leniń sheshile qoımaıtyny anyq.

Prezıdenttiń jaqynda ótken Par­la­ment Májilisi otyrysynda usynǵan birqatar bastamasy da osy keshendi jumystardy qamtıdy. Iаǵnı bıýrokratııa joıylmaı, sapaly bilim qol­jetimdi bolmaı, áleýmettik ádildik máseleleri jolǵa qoıylmaı jumys istemeıtin jastardyń, eń jamany eńbekke zaýqy joqtardyń sanyn azaıtý qıyn. Jańa jylda jańa qurammen iske kirisken Úkimet máselege jan-jaqty qarap, aldyna qoıylǵan maqsatqa jetkizer tıimdi sheshim qabyldaıdy dep senemiz.