Jaryq jıi sónedi

О́tken ǵasyrdyń ortasynda orna­tylǵan baǵanalar shirip, qulaıyn dep tur. Kezinde az úıge arnalyp tartylǵan elektr symyna jalǵanǵan abonenttiń kóbeıgeni de jaryq sapasynyń tómen­deýine sebepshi. Aýyl tur­ǵyn­dary keshqurym jaryqtyń syǵyraıyp turatynyn aıtady. Jaryq máselesi janyna batqan turǵyndardyń biri elektr qýatyn kúsheıtetin qurylǵy satyp alǵan eken. Biraq ol isinen de túk shyqpapty. О́ıtkeni aýyldaǵy elektr qýatynyń kerneýi qurylǵynyń jumys isteýine jetpegen. Sóıtip qymbat baǵaǵa alǵan qýat rettegishin qoldana almaı otyr. Bul – óńirdiń bir aýylyndaǵy ahýal.

Al jalpy jaryq máselesi sońǵy kezderi jıi kóterile bastady. Eske sala ketsek, qańtardyń sońynda Almaty, Jam­byl, Túrkistan, Qyzylorda oblys­tarynda jáne Almaty, Shymkent qala­larynda elektr qýaty apat jaǵdaıynda són­dirilip, tús aýa ońtústik aımaq tur­ǵyn­daryna qaıta berilgen edi.

Jýyrda Energetıka mınıstri Bolat Aqsholaqov eldiń Ońtústik óńirlerinde elektr qýatynyń úzilýine baılanysty júrgizilgen tekserýdiń alǵashqy qorytyndysyn jarııalady. Komıssııa jumysynyń nátıjeleri boıynsha tehnologııalyq aqaýdyń birneshe sebebi anyqtalǵan. «Qýaty 500 kV bolatyn birinshi shınanyń dıfferensıaldyq qorǵaýynyń shamadan joǵary jumys isteýine baılanysty Syrdarııa JES-niń jumysy buzyldy jáne ózbek energııa júıesinde 2 105 MVt jıyntyq generasııany joǵalta otyryp, 500 kV irgeles jeliniń óshýine ákelip soqty. О́zbek energııa júıesinde paıda bolǵan qýat tapshylyǵy «Qazaqstannyń Soltústik-Shyǵys-Ońtústik» tranzıtindegi qýattyń 2 105 MVt shamasyndaǵy artylýyna alyp keldi. Sonyń saldarynan shamadan tys júktemege baılanysty dınamıkalyq ornyqtylyq buzylyp, qurylǵylardan ajyratyldy», dedi mınıstr. Komıssııa jumysynyń qorytyndysy boıynsha tıisti sheshimder qabyldanǵan. Mınıstr keltirgen derekterge qa­raǵanda, elimizde jylyna 14 mlrd kılovatt/saǵat elektr energııasy ón­diriledi. Elektr qýatynyń kópshili­gi ózimizde óndirilgenimen, tapshy­lyq kezinde Reseıden satyp alamyz. Jalpy, sońǵy jyldary tańǵy jáne keshki ýaqyttarda tutynýshylardyń kólemi edáýir ósken. Sol ýaqytta 600-700 megavatqa deıin Reseıden elektr energııasy alynady eken. «Túrkistan oblysyna qarasty stansalardyń bar­lyǵy birdeı gazben jumys isteıdi. Al bolashaqta gaz tapshylyǵy bolýy múmkin. Mysaly, 1 gıgabaıt stansa­ny ustap turý úshin 2 mlrd kýb gaz qajet. Al 17 gıgabaıttyq stansany ustap turý úshin qansha mlrd kýb gaz keteti­nin eseptep kórińiz», deı kele mı­nıstr atom stansasynyń tıimdiligin atap ótti.

Osy oraıda Túrkistan óńirin sapaly elektr qýatymen qamtýdyń bú­gini men erteńin saralap, Qazaqstan Respýblıkasyna eńbegi sińgen energetık, ınjener-elektrık Maqsut Ordabaevtyń pikirin de bilgen edik.

– Búgingi jaǵdaıda balamaly energııa kózderin kóbeıtý mańyzdy. О́ıtkeni tutynýshy sany artqan, ıaǵnı qýatqa suranysty qamtamasyz etý qıyndaı tústi. Balamaly energetıkaǵa baılanysty kerekti zań, zańnamalyq aktiler bar, qysqa, orta, uzaq merzimge baǵdarlama jasalǵan. Elimiz boıyn­sha osy baǵytta jasaıtyn múmkin­dik­ter jetkilikti ekeni belgili. Atap ketsek, bizdiń elde elektr qýaty­nyń 70%-y kómir paıdalanatyn stansa­larda óndiriledi, al bul jaǵdaı eko­lo­gııaǵa qalaı áser etetinin bárimiz jaq­sy bilemiz. Aqparat quraldaryn­da ha­lyqaralyq qarjy ınstıtýtta­ry­nyń kómir elektr stansalaryna ınves­tısııa quıýdan jappaı bas tartyp jatqany aıtylýda. Jappaı gaz­ǵa kóshý múmkin emes. Onyń da qory shekteýli. Al jańǵyrmaly energııa kózderi klımattyq jaǵdaıǵa táýeldi bolǵandyqtan, ol da turaqty jáne bazalyq generasııa kózi bola almaıdy. Iаǵnı balamaly qýat kózderi ener­getıkalyq táýeldilikten qutqara almaıdy. Jańǵyrmaly energııa kózderi 23%-ǵa deıin artyp, gaz generasııasy 18%-ǵa, sý elektr stansalarynyń úlesi 7%-ǵa, atom elektr stansasynyń úlesi 12%-ǵa jetetini aıtylýda. Eger erteńimizdi oılaıtyn bolsaq, mindetti túrde organıkalyq shıkizattardyń sheksiz emes ekenin túsinýimiz kerek. Keler urpaqqa ne qaldyramyz degen suraq týady. Sol úshin qazirgi energetıkalyq júıeni meılinshe balamaly qýat óndirýge burǵanymyz abzal. Ásirese Ońtústik óńirde, al jel qýaty Batys-Soltústik aımaqtarda jetki­lik­ti. Qazaqstannyń damýyna onyń tehnologııalyq ártaraptandyrýyna kúrdeli jáne mańyzdy ekinshi qadam – atom energetıkasynyń damýy. О́ıt­keni ózimizde ýran baryn, onyń qory boıynsha álemde aldyńǵy orynda ekenimizdi eskersek, ekonomıkamyz­dyń deńgeıin jańa ınnovasııalyq tıimdi paıdaly jolǵa qoıamyz degen maqsatty qolǵa alý mańyzdy. Qa­zirgi zamanaýı tehnologııalardyń deńgeıi atom stansasyn salýǵa, onyń tıisti barlyq halyqaralyq talapqa saı qaýipsizdik erejelerin saqtap, kerekti mindettelgen standarttaryn qoldanýǵa múmkindik beredi. Kórshiles О́zbekstan bul máselede bizden alǵa shyǵyp, qurylystaryn bas­tap jatyr. Al endi úshinshi kúrdeli másele – energııa únemdeý jáne onyń tıimdiligin arttyrý. Meniń oıymsha, jalpy, energetıka salasy keleshekte el ekonomıkasy álem alpaýyttarymen terezesi teń bolýy úshin óte mańyzdy sheshýshi oryn alady. Ol maqsattar­ǵa jetý úshin búginnen bastap elimiz­diń barlyq óńirinde jańartyla­tyn energııa kózderin kóbeıtý, atom energetıkasynyń damýyn, energııa únemdeý jáne tıimdiligin arttyrý sharalaryn qamtamasyz etýimiz qajet dep sanaımyn, – deıdi M.Ordabaev.

Túrkistan oblysynyń elektr qýatyn jalpy tutyný kólemi 350 MVt-ty quraıdy, onyń 80 paıyzdan astamy syrtqy kózderden, ıaǵnı Soltústik óńirlerdegi stansalardan jáne «Jambyl MAES» AQ men «Energoortalyq» AQ-dan tasymaldanady. Oblysta ornalasqan ishki iri energetıkalyq mekeme – «Shardara SES» AQ-nyń 2017-2020 jyldary ornatylǵan negizgi kondyrǵylary tolyǵymen jańǵyrtylyp, stansanyń ornatylǵan qýaty 100 MVt-tan 126 MVt-qa ulǵaıdy. Alaıda óndiretin elektr qýatynyń kólemi Shardara sý qoımasynan Syrdarııa ózeniniń aǵysyna sý tastaý kólemine táýeldi. Qazirgi tańda sekýndyna 100 tekshe metr sý berilýde, ıaǵnı 30 MVt elektr qýaty óndirilýde. Esepke salsaq, stansa tolyq qýatynda jumys istep turǵan joq.

Oblystyń Saryaǵash, Keles, Maq­taaral, Jetisaı jáne Shardara aýdandary turǵyndary men óndiris­tik kásiporyn tutynýshylarynda elektr energııasynyń tapshylyǵy máselesi ózekti edi. Bul másele oblys ákimdiginiń usynysymen 2017 jyly 23 aqpanda Tashkent qalasynda ótken Úkimetaralyq komıssııada qaralyp, ýaqytsha oń sheshimi tabylǵan-dy. Iаǵnı ol sheshim boıynsha О́zbekstannyń elektr jelileri arqyly Qazaqstannyń Soltústik aımaqtarynan elektr energııasy tasymaldanady. Nátıjesinde, aýmaqtyq energetıkalyq mekeme – «Ońtústik Jaryq Tranzıt» JShS-y Maqtaaral aýdany aýmaǵynda 6,32 shaqyrym 110 kV-tyq elektr jelisiniń qurylysyn júrgizip, 110 kV-tyq qosymsha uıashyq ornata, О́zbekstannyń «Ferýz» elektr jelisine qosyldy. Jalpy, osy jeliler arqyly 60 MVt-qa deıin elektr qýatyn tasymaldaýǵa múmkindik bar.

Búginde О́zbekstan elektr jelileri arqyly elimizdiń Soltústik óńirinen qajettilikke qaraı, 35-40 MVt kóleminde elektr qýaty tasymaldanýda. Sonymen qatar ózekti máseleni naqty sheshý boıynsha ákimdik tarapynan birqatar jumys atqarylýda. Oblys ákimdiginiń málimetterine qarǵanda, Keles aýdanynda 220/110/10 kV-tyq «Qyzylásker» qosalqy stansasynyń 220, 110 kV-tyq elektr jelisimen qosa qurylysy júrgizilýde. Ony bıyl qyrkúıek aıynda paıdalanýǵa berý josparlanýda. Nátıjesinde, 719 myń turǵyn úı, ónerkásiptik jáne aýyl sharýashylyǵy nysandary turaqty jáne sapaly elektr energııasymen qamtylady. Sondaı-aq óńirde ishki kózderden elektr energııasyn óndirýdi ulǵaıtý maqsatynda jańartylatyn qýat kózderin damytý baǵytynda tıisti jumystar júrgizilýde. Bul oraıda oblys aýmaǵynda jıyntyq qýaty 220,1 MVt bolatyn 20 jańartylatyn energııa kózderi jobalary iske asyrylǵan. Onyń ishinde qýaty 206,3 MVt bolatyn 14 kún elektr stansasy jáne qýaty 13,8 MVt bolatyn 6 shaǵyn sý elektr stansasy bar. Sondaı-aq Energetıka mınıstrliginiń jyl saıyn ótkizetin aýksıondyq saýda-sattyqtyń qorytyndysy boıynsha oblysta aldaǵy ýaqytta jalpy qýaty 96,95 MVt bolatyn 6 kún elektr stansasy jáne qýaty 13 MVt bolatyn 6 shaǵyn sý elektr stansalary salynady. Oǵan qosa Qazyǵurt aýdanynda jalpy qýaty 150 MVt-qa deıin bolatyn iri kaskadty túrdegi sý elektr stansasynyń qurylysy júrgizilmek. Sonymen qatar 2023-2025 jyldary oblys aýmaǵynda qýaty 250-350 MVt bolatyn bý-gaz qondyrǵysyn jáne Túrkistan qalasynda qýaty 50 MVt bolatyn jylý elektr ortalyǵyn salý josparlanǵan.

Oblys boıynsha jalpy 841 eldi mekenniń 825-i ortalyqtandyryl­ǵan elektr jelisimen, 16-sy derbes elektr qondyrǵylarymen qamtama­syz etilgen. «Túrkistan oblysy eldi mekenderin sapaly, turaqty elektr qýatymen qamtamasyz etýdiń 2021-2025 jyldarǵa arnalǵan is-shara jospa­ryna» sáıkes, jalpy 172 eldi meken­di sapaly elektr qýatymen tolyq qam­tý josparlanýda. Bul oraıda ótken jyly 53 nysannyń qurylysyna 7,9 mlrd teńge qarjy baǵyttalyp, onyń ishin­de 19 nysan paıdalanýǵa berildi. Al bıyl 13,7 mlrd teńgege 31 nysannyń qurylysyn júrgizý qarastyrylýda. Sondaı-aq «Túrkistan oblysy­nyń 2025 jylǵa deıingi áleýmettik-eko­no­mıkalyq damýynyń keshendi jos­pa­ryna» sáıkes, jeke ınvestısııa ese­binen 220 kV «Badam», «Ortalyq», 5 birlik qosalqy stansalardyń 220-110 kV elektr jelilerimen qosa jáne oblystyń eldi mekenderinde 1 235 shaqyrym 10-0,4 kV elektrmen jab­dyqtaý jelileriniń qurylysyn júr­gizý josparlanýda.

Aıtpaqshy, Báıdibek aýdany Aǵy­bet aýyldyq okrýginiń ákimi Jas­ulan Orazhanuly bıyl birinshi jarty­jyldyqta Alǵabasta eki transformator ornatý josparlanǵanyn aıtady. Tozyǵy jetken elektr jelileriniń 1 200 metri jańartylǵan. «Aýyl sýdy jaǵalaı ornalasqan, ıaǵnı eki transformator ornatý kózdelip otyr. Aýyl­daǵy uzyn kósheniń shetki úılerinde qýat­tyń 180-200 volt ekeni ras, ıaǵnı turǵyn­dar nan pisiretin peshterin qosqanda kúshi jetpeıdi. Jalpy, aýyldaǵy jaryq máselesi boıynsha naqty jospar­lar jasalǵan, sheshimin tabady», deıdi J.Orazhanuly.

Al ótken ǵasyrdyń ortasynda or­natylǵan baǵanalardy elektr qýatyn tasymaldaýshy kompanııa 2023 jyly aýystyrady eken. Iаǵnı dál qazir aýyl turǵyndaryna sapaly jaryqty kúte turýdan basqa amal joq.

Túrkistan oblysy