«Bııazy» reıder qylmysker emes pe?..

Bul rette bir aıta keterlik jaıt: elimiz naryqtyq qatynastarǵa kó­ship, jekemenshik sharýashylyq qu­ry­lymdary kóptep paıda bolǵan ótken ǵasyrdyń toqsanynshy jyldary men osy ǵasyrdyń bas kezinde reıderliktiń «qara sulbasy» boıynsha joǵary jaqta qoldaýshysy joq talaı kásipkerdiń tabysty shaǵyn jáne orta kásiporyndaryn paraqor sheneýnikter men quqyq qorǵaý organdary qyzmetkerleriniń qoldaýyna súıengen reıderler kúshtep alyp qoıǵan eken. Olar osy maqsatpen tipti bireýdiń bıznesin tartyp alyp, saýdaǵa salatyn holdıngter qurýǵa deıin baryp, qylmystyq «kásippen» júıeli túrde aınalysqan kórinedi. Al keıingi jyldary mundaı tym dó­re­ki «qara reıderlik» kúrt azaıyp, esesine, syrt kózge «bári zańdy» sııaq­ty aldamshy áser qaldyratyn, negizinen, iri kompanııalardy olardyń basshylaryna korporatıvtik shantaj jasaý arqyly tıimsiz shartqa qol qoı­ǵyzý sııaqty jolmen ıemdenip alý­dy kózdeıtin «aq reıderlik» pen kóbi­nese shaǵyn jáne orta kásip­oryn­dardyń qujattaryn qoldan jasap, memlekettik organdardyń basshy qyzmetkerlerine para berý arqyly bireýdiń bıznesin zańdy belden basa ıemdenip ketetin «sur reıderlik» be­leń alǵan. Mundaı qıturqysy kóp qylmystardy áshkereleý de ońaı emes eken.

Osyǵan oraı, Prezıdent tapsyrmasyna sáıkes Parlament depýtattary «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktile­rine reıderlikke qarsy kúresti kúsheıtý, kásipkerlik qyzmetti memlekettik organdar men laýazymdy adamdardyń zańsyz ara­lasýynan qorǵaý jáne baǵaly metal­dardyń zańsyz aınalymyna kedergi keltiretin sharalardy kúsheıtý máse­leleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zań ázirlep, oǵan Memleket basshysy 2021 jylǵy 2 shildede qol qoıdy.

Bul zań Qylmystyq kodekstiń reıderlik týraly 249-babynyń shyn máninde tek «aq reıderlikke», ıaǵnı korporatıvtik daýlardy retteýge arnalǵan burynǵy nusqasyn aıtarlyqtaı tolyqtyryp, osy qylmys túrleri úshin belgilenetin qylmystyq jaýaptylyqty anaǵurlym kúsheıtti. Atap aıtsaq, onda azamattardyń nemese uıymdardyń quqyqtary men múddelerine eleýli zııan keltirýge alyp kelgen jınalystyń, otyrystyń hattamalaryna daýys berýshilerdiń sany nemese daýys berý nátıjeleri týraly kórineý anyq emes málimetterdi engizý, jalǵan senimhatpen aksıonerdiń, qatysýshynyń nemese basqarý organy múshesiniń atynan daýys berý jolymen daýys berý nátıjelerin qasaqana burmalaý arqyly baǵaly qaǵazdardy artyqshylyqpen satyp alý quqyǵyn buzý, zańdy tulǵanyń quryltaı qujattaryn, mórlerin us­tap qalý jolymen ony basqarýǵa qasaqana kedergiler keltirý arqyly sol zańdy tulǵaǵa qatysý úlesine menshik quqyǵyn, onyń múlki men baǵaly qaǵazdaryn zańsyz ıemdený – múlki tárkilenip, belgili bir laýazymdardy atqarý quqyǵynan eki jylǵa deıingi merzimge aıyra otyryp, bes myń aılyq eseptik kórsetkishke deıingi mólsherde aıyppul salýǵa ne sol mólsherde túzeý jumystaryna ne bir myń eki júz saǵatqa deıingi merzimge qoǵamdyq jumystarǵa tartý­ǵa ne bes jylǵa deıingi merzimge bas bostandyǵyn shekteýge ne sol mer­zim­ge bas bostandyǵynan aıyrýǵa jaza­lanady. Azamattardyń nemese uıym­dardyń quqyqtaryna nemese múddelerine eleýli zııan keltirýge alyp kelgen quqyq qorǵaý organdarynyń, baqylaýshy nemese ózge de ýákiletti organdardyń zańdy tulǵaǵa qatysty tekserýler uıymdastyrýy nemese olarǵa bastamashylyq jasaýy, shek­teý, tyıym salý sharalaryn qabyl­daýy ne sot tártibimen qabyldaý nátıjesinde menshik ıesin osy zańdy tulǵany, oǵan qatysý úlesin, baǵaly qaǵazdar men ózge de múlikti ıelikten shyǵarýǵa májbúrleý jolymen sol zańdy tulǵaǵa qatysý úlesine menshik quqyǵyn, onyń múlkin nemese baǵaly qaǵazdaryn zańsyz ıemdený – múlki tárkilenip, belgili bir laýazymdardy atqarý nemese belgili bir qyzmetpen aınalysý quqyǵynan bes jylǵa deıin­gi merzimge aıyra otyryp, jeti jylǵa deıingi merzimge bas bostandyǵyn shekteýge ne sol merzimge bas bostan­dyǵynan aıyrýǵa jazalanady. Atal­ǵan qylmystar adamdar tobynyń aldyn ala sóz baılasýymen; birneshe ret; qyzmet babyn paıdalana otyryp jasalsa – múlki tárkilenip, belgili bir laýazymdardy atqarý nemese belgili bir qyzmetpen aınalysý quqyǵynan segiz jylǵa deıingi merzimge aıyra otyryp, bes jyldan segiz jylǵa deıingi merzimge bas bostandyǵynan aıyrýǵa jazalanady. Osyndaı is-áreketterdi qylmystyq top jasasa – múlki tárkilenip, belgili bir laýazymdardy atqarý quqyǵynan on jylǵa deıingi merzimge aıyra otyryp, al memlekettik fýnksııalardy oryndaýǵa ýákilettik berilgen adamdar jasaǵan bolsa – múlki tárkilenip, belgili bir laýazymdardy atqarý quqyǵynan ómir boıyna aıyra otyryp, segiz jyldan on eki jylǵa deıingi merzimge bas bostandyǵynan aıyrýǵa jazalanady.

Kásipkerlerdi negizsiz qylmystyq qý­d­a­laý­­dan qorǵaý maqsatynda Qyl­­­mystyq-­proses­tik kodekstiń 105-babyna túzetý engi­­­zi­lip, olardyń ózderin ustap alý, kúdikti dep taný, laýazymynan shettetý, sanksııa­lanbaǵan qa­rap-tekserýdi, tintýdi, alýdy júrgi­zý, múlik­ke bılik etýin ýaqytsha shekteý, múlikpen mámileler jáne ózge de operasııalar jasaýyn toqtata turý kezindegi zańdy buzýshylyq týraly shaǵymdary alynǵan kezinen bas­tap úsh táýlik ishinde qaralýǵa jatatyn bolyp sheshildi. Prokýrorlarǵa sotqa deıingi tergeýdiń merzimin qaıta qarap, aqylǵa syıatyn ýaqyt belgileý quqyǵy berildi. Kásipkerlerdiń quqyqtaryn qorǵaýǵa baǵyttalǵan ózge de sharalar qarastyrylǵan.

Alaıda ótken jyly qoldanystaǵy zańnamaǵa reıderlikke qatysty engi­zil­gen ózgeristerdiń iske asyrylýy ázirge kóńil kónshitpeıdi. О́tken jy­ly tek Qaraǵandy qalasyndaǵy bir jaýapkershiligi shekteýli seriktestik quryltaıshylarynyń arasyndaǵy daý-damaı boıynsha jergilikti quqyq qorǵaý organdary Qylmystyq kodekstiń 249-baby («Reıderlik») boıynsha qozǵaǵan qylmystyq is keıin 385-babyna («Jalǵan qujat­tardy, mórtabandardy, mórlerdi, blankilerdi, memlekettik poshta tóle­mi belgilerin, memlekettik nagra­da­lar­dy qoldan jasaý, daıyndaý neme­se ótkizý») aýystyrylypty. Al «Reıderlik» baby bo­ıynsha 2016 jyly 1 adam ǵana sottalǵan. Odan keıingi jyldary osy qylmys derekteri boıynsha birsypyra is sot­qa joldanǵanymen, kináliler anyqtalmaǵan. Sondyqtan da bolar, Bas prokýratýranyń Qu­qyq­tyq statıs­tıka jáne arnaıy esep­ke alý jónindegi komıtetiniń byl­tyrǵy jylǵy esebinde birqatar qyl­mys túrleriniń naqty sany kórse­tilgenimen, reıderlik týraly esh­qan­­daı málimet joq. Munyń ózi «Eli­­­­mizdiń quqyq qorǵaý organdary Pre­zıdentimiz «memleketke qarsy qyl­mys» dep sanap otyrǵan keleńsiz qubylysty áshkereleýge qulyqsyzdyq pen dármensizdik tanytyp otyrǵan joq pa?..» degen kúmándi oıǵa jeteleıdi. Shyntýaıtynda, Memleket basshysy aıtqandaı, shaǵyn jáne orta bızneske qatysty reıderlik áreketter jıilep ket­keni anyq. Máselen, 2020 jyly «Ata­meken» ulttyq kásipkerler palatasyna reıderlik derekteri jaıly 13 kásipkerden shaǵym túsken. Al reıderlerdiń qorqytyp-úrkitýine shydamaı, óz qolymen qurǵan, mańdaı terimen órkendetken bıznesinen aıdyń-kúnniń amanynda aıyrylyp qalǵan jandardyń sany qansha ekeni bir Allaǵa ǵana aıan.

Buǵan qosa, keıingi kezderi «senge­ninen súıengeni kúshti» keıbir baılar aram jolmen tapqan mıllıondaǵan-mıllıardtaǵan dollar qarajattaryn burynǵysha shetelderge jylystatý­dan taısalyp, otandyq tabysty kom­pa­nııalardy arzanǵa satyp alýǵa kóship­­ti. Mysaly, budan birneshe jyl buryn astanadaǵy óz baılyǵyn ja­rııalamaıtyn, quryǵy óte uzyn olı­garhtardyń biri Kókshetaýda syr­­tynda eshqandaı «kókesi» joq, adal da qajyrly eńbegimen bıznesin dóńgeletip otyrǵan kásipkerge óz ókilderin jiberip, «kompanııa­syn satpasa, aldaǵy ýaqytta memlekettik organdardyń tekseristerinen kóz ashpaı, jaǵdaıy óte qıyndaıtynyn» juqalap jetkizip ári «asa renji­meıtindeı» qarjy usynyp, isi ońǵa basyp turǵan kompanııany op-ońaı ıemdenip alypty. Al týǵan elinde kórgen osyndaı ozbyrlyqqa qarsy is-qımyl jasaýǵa batyly jetpegen bıznesmen endi munda jańadan óndi­ris ashyp opa tappaspyn dep túıip, kórshiles Reseıge qonys aýdaryp, qa­zir sondaǵy joldastarymen birge qareket qylyp júrgen kórinedi. Sol sııaq­ty bertinde Soltústik Qazaqstan ob­lysynda saýdasy júrip turǵan dú­ken­der jelisin qurǵan kásipkerge de elor­dadan bir «bııazy» reıder kelip, dóńgelep turǵan bıznesin qýdalaýmen qorqytyp «satyp alǵandyǵyn» jer­gi­likti jurt «jyr» qylyp aıtyp júr. О́kinishke qaraı, qoldanystaǵy zań­na­mada reıderliktiń mundaı túrine tos­qaýyl qoıý sharalary kózdelmegen bolyp shyqty. Álde, «bııazy» reıder qylmysker emes pe?..