«Soltústik koeffısıenti»

Sebebi elimizdiń strategııalyq mańyzy bar «soltústik qaqpasy» bolyp sanalatyn Soltústik Qazaqstan oblysy tur­ǵyndarynyń turmys deńgeıi basqa óńir­ler­men salystyrǵanda tómen ekeni jasyryn emes. Ulttyq statıstıka bıýrosynyń málimetine qaraǵanda, ótken jyly elimizdegi ortasha aılyq jalaqy 250311 teńgeni qurasa, SQO-da 187501 teńge bolǵan. Bul – respýb­lıka boıynsha eń tómengi kórsetkish.

Aýyldy jerlerde jalaqynyń tipti mardymsyzdyǵy, sondaı-aq jergilikti joldardyń nasharlyǵy, eldi mekenderdiń gazdandyrylmaýy, qysqy jylytý maý­symynyń jeti aıǵa jýyq sozylýy tıtyq­tat­qan soltústikqazaqstandyqtardyń basqa jaqtarǵa qonys aýdarý úrdisi tyıylmaı tur.

1999 jyly júrgizilgen Ulttyq sanaq qorytyndysyna qaraǵanda, sol ýa­qyt­ta Qyzyljar óńirinde 725980 adam tur­ǵan. Arada ótken 23 jyl ishinde SQO tur­ǵyn­darynyń sany 188932 adamǵa kemip, bıyl jyl basynda nebári 537048 turǵyn qalǵan. Ásirese «Balyq – tereńirek, adam jaqsyraq jerdi izdeıdi» dep maqaldatatyn orys aǵaıyndar kórshiles Reseıge údere kóship jatyr. Olardyń sany 1999 jyly 361461 adam nemese barlyq turǵynnyń 49,7 paıyzyn quraǵan bolsa, byltyr 267669 adamǵa deıin azaıǵan.

Biraq oblystaǵy orystardyń úles sal­maǵy onsha kemimeı, ótken jyly 49,2 paıyz bolǵan. Munyń sebebi – jergilikti qazaqtardyń da jaıly meken izdep, basqa óńirlerge qonys aýdaryp jatqanyna baılanysty. Naqty aıtsaq, 1999 jyly SQO-da 214697 qazaq turǵan bolsa, sodan beri olardyń sany óspek túgil, 21654-ke kemip, byltyr 193043-i ǵana qalǵan. Oblystaǵy osyndaı alań týǵyzarlyqtaı demografııalyq ahýaldy jaqsartýǵa bıyl altynshy jyl iske asyrylyp jatqan ońtústik óńirler turǵyndaryn qonys aýdarý jáne qandastardy qabyldaý baǵdarlamasy qarlyǵashtyń qanatymen sý sepkendeı ǵana áserin tıgizip, bul salada túbegeıli ózgeris jasaı alǵan joq. Qyzyljar óńirindegi jaǵdaı byltyr tipti nasharlap, turǵyndar sany 6687 adamǵa kemip ketti.

Buǵan qosa demografııalyq jaǵdaıy máz emes Qostanaı, Pavlodar jáne Shyǵys Qazaqstan oblystaryndaǵy ahýal da jyl­dan-jylǵa tómendep barady. Byltyr qos­tanaılyqtardyń sany 6692-ge (857858-ge deıin), pavlodarlyqtar – 3955-ke (747057-ge deıin), shyǵysqazaqstandyqtar – 7398-ge (1356399-ǵa deıin) azaıǵan. Bul óńirlerden kóship ketýshilerdiń de deni Reseıdiń shekaralas oblystaryna at basyn burǵan.

Munyń sebebiniń biri – reseılik óńir­ler­de burynǵy Keńes Odaǵy kezinde bel­gi­lengen aýdandyq koeffısıent saq­tal­ǵandyqtan, turǵyndardyń tabys deń­ge­ıi edá­ýir joǵary ekeninde. Máselen, SQO-men kórshiles Qorǵan, Omby, Túmen ob­lys­tarynyń turǵyndary jalaqylaryna 15 paıyzdyq ústeme alyp otyr. Jurt ony «soltústik koeffısıenti» dep atap ketken.

Demek bizdiń elde de turǵyndary qa­tań klımattyq jaǵdaıda ómir súrip jat­qan soltústik óńirlerge aýdandyq koef­fısıentti qaıtarý máselesin Úkimettiń kún tártibine engizbeı bolmaıtyn sııaqty. Qazir mundaı jeńildikti jabylǵan Semeı ıadrolyq synaq polıgonynyń radıasııalyq táýekeli saqtalǵan keıbir aýmaqtardyń jáne Aral óńirindegi ekologııalyq apat aımaǵyna kiretin óńirlerdiń turǵyndary ǵana alyp otyr.

Árıne, osy kókeıkesti máseleniń túıini el qazynasynan qosymsha qarjy bólmeı sheshilmeıdi. Bizdińshe, Jańa Qazaqstan ornatý maqsatynda memlekettik júıeni jaılaǵan jemqorlyqty tyıýǵa kúsh salyp, shetelge zańsyz áketilgen qyrýar baılyqty qaıtarýǵa kirisken elimizdiń qazynasy qarjyǵa tolar kún de alys emes sekildi. Sondyqtan bir kezdegi 15 paıyzdyq qosymsha qarjylyq demeýinen aıyrylǵaly demografııasy nasharlap ketken soltústik óńirlerge aýdandyq koeffısıentti qaıtarý máselesi osy bastan oılastyrylsa, artyqtyq etpes. Álbette, eń aldymen, halqynyń qatary tym sırep, erekshe alańdatyp otyrǵan Soltústik Qazaqstan oblysyna kóńil bólgen jón.