Oral oblysynyń qazıy

Qaıyrsha hazirettiń súıegi –  Jetirýdyń Kerderisi. Atajurt qonysy – Shal­qar kóliniń kún­batys betin­degi Dýana. Jalpy, Jaıyq ózeni­niń joǵarǵy be­­tin, sol jaǵalaýyn jaılaǵan qa­lyń kerderide bel­gili din qaı­ratkerleri kóp shyq­qan. Ábýbákir Kerderi, Qurbanǵalı haziret, Oral ýezi Jubanysh­kól bolysynda týyp, keıin Qytaıdyń Qul­jasynda eńbek et­ken Mol­daǵalı Bekturlyuly... Tipti Qaıyrsha ha­zirettiń óz ákesi Ah­metjan da qatarynyń aldy bol­ǵan, kúlli qazaqtyń asyl dini men atajurt topyraǵyn qorǵap, patsha aldyna saıası talap qoıǵan qaıratker­diń biri bolatyn.

Ahmetjan molda

Oral oblysy Ilbishin úıezi Shalqar bolysy 3-shi aýyly­nyń moldasy Ahmetjan Baımuha­medulyna baılanysty birneshe derek belgili.

Qaratóbe óńirinde belgili áýlıe, ǵulama dindar Edige Shy­myruly (1850-1926) degen adam ótken. Sol Edige ıshannyń balasy Saǵıt aıtty degen mynadaı jyr joldary bar:

«Bóribaıdyń balasy,

Shymyrǵalı molda edi,

Nurpekege qol bergen,

Ádep-arqan jol kórgen.

...Qaryndasy Shymyrdyń –

Ahmetjannyń sheshesi.

Kerderide sol edi,

Onyń da ǵylymy mol edi.

Imam bolǵan eline,

Aqmeshitti saldyrǵan,

Dýananyń kóline...»

Bul Ahmetjan molda 1891 jyly 27 shildede Re­seı ımperııasynyń patsha ta­ǵyna murageri Nıkolaı Aleksan­dro­vıch (keıin II Nıkolaı pat­sha) Oral oblysyna kelgen ke­zinde qarsylap alýshy qazaqtar tobynyń quramynda bolyp, qazaq halqynyń atynan patshazadaǵa aryz usynǵan eken.

Biraq Ahmetjan ıshan Baı­muhamed­ulynyń «qazaqtyń dini turǵysynda isterin Orynbor dinı basqarmasynyń qaramaǵynda qosý» jóninde bergen bul ótinishi hám qabyldanbady.

Biraq qazaqtar qol qýsyryp qarap otyrmaǵan. 1905 jyly Oral jáne Torǵaı oblystarynan 22 adam, kóbi ıshan-haziret, Peterbýrgqa depýtat bolyp ba­ryp, qazaqtyń din jáne jer máse­­lesin ońynan sheshýdi talap etken. Solardyń biri – Ahmetjan ıshan.

Bul delegasııanyń shaǵymy «Oral oblysynyń jáne Torǵaı oblysynyń Peterbýrgke depý­tat bolyp barǵan izgi ıshandary­nyń hám bıleriniń din turǵysyn­daǵy hám jer turǵysyndaǵy ár mınıstrlerge usynǵan sózderi» de­gen ataýmen Oral qalasyn­da Kamıl Týhvatýllınniń bas­pa­synan 1905 jyly shaǵyn kitap­sha bolyp basylǵan. Bul qujatta din týraly: «Endi bul zamanda qazaqqa din jóninen bolǵan qysym jáne kemshilikter shekten asty. Iаǵnı qazaq balalarynyń musylmansha oqyp júrgen mektep medreselerin ákimder japty, jamaǵat bolyp namaz oqıtuǵyn meshit pen ǵıbadathanalardy jap­ty, hám neke, týǵan balalar, ólgen kisiler jáne talaqtar tý­raly jáne metrıke jazýdan mol­lalardy tyıdy» dep kúrdeli má­seleler qozǵalady. Jer týraly: «qyrǵyz-qazaq halqy osy kúnge sheıin óziniń meken etip kúneltip kele jatqan jerin, máńgige ná­sil-násápqa ózimniń, eshkimniń or­taǵy joq jerim dep esepteıdi. Qyrǵyz-qazaq halqynyń osy kóńiline saı, ótken zamanda ákim­deri patshalyq muqtajdyǵy úshin qyrǵyz-qazaq halqynyń jerinen jer alsa, tek halyqtyń razylyǵymen, obshestvolardyń prıgovory boıynsha alýshy edi» degen joldar kezdesedi.

Osy jazbada Ahmetjan hal­peniń graf Alekseı Pavlovıch Igna­tovqa jazǵan hatyndaǵy «qazaq­tyń búginde baýyry bal­shyq, syrty sý bolyp, kózi­nen aqqan jasy taýsylyp, qan aǵa­dy» degen joldary my­sal­ǵa kel­tirilgen. Kórip otyr­ǵa­ny­myz­daı, HIH ǵasyrdyń sońy, HH ǵasyrdyń basynda qazaq­tyń din máselesi óte qıyndap, el ishindegi ıshan-haziretterdiń jaǵdaıdy túzeý úshin jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımegen.

Ahmetjan moldanyń saýatty, kózi ashyq adam bolǵany qazaq­tyń tuńǵysh ulttyq basylymda­ry­nyń biri «Qazaqstan» gazeti­niń 1912 jylǵy 24 sáýirdegi №11 nó­mirinde jarııalaǵan qazana­ma-maqalasynan da kórinedi.

Qaıyrsha haziret

«Baımuhamedten – Ahmet­jan men Ahmetshe birge týǵan. Ahmetjannan – Qaıyrshah já­ne Ásıma degen qyz bolǵan. Al meniń atam Ahmetsheden – eki ul, bir qyz týǵan. Ákemniń qul­pytasynda «Kerderi rýy, Jabaǵy taıpasy, Andas bólimi» dep jazylǵan», – deıdi Oral qalasynda turatyn eńbek arda­geri Temirbolat Qubashev.

Bir tańǵalarlyq jáıt, Qa­ıyrsha hazirettiń týǵan jyly týraly málimet tabylmaı tur. Batys Qazaqstan oblystyq mem­lekettik muraǵaty shyǵarǵan «Azaly kitap» jınaǵynda bul kisiniń esimi joq. Keńes úkimeti­niń saıası qýǵyn-súrgin qurban­da­ry tizimine kirmegen. Aqpan tóńkerisinen keıingi qoǵamdyq-saıası oqıǵalardyń bel ortasynda júrgen, Alash qozǵalysy­nyń belsendi múshesi, Kúnbatys Alashorda jetekshileriniń biri bolǵan Qaıyrsha Ahmetjanov­qa bolshevıkter bıligi tıispeı, tek qoıdy deý aqylǵa syımaıdy. Týystarynyń aıtýynsha, Qaıyrsha haziret te qýdalanǵan, sottalǵan, jer aýdarylǵan. Aqy­ry jat jerde qaıtys bolǵan.

Temirbolat aǵaıdyń aıtýynsha, Qaıyrsha haziret dinı bilim­di Qazan qalasynda alǵan. Orys­sha saýaty da joǵary bolǵanǵa uqsaıdy. Onyń esimi jarq etip kórinetin kez – aq patsha taqtan qulap, kúlli qazaq qoǵamy avtonomııa taqyrybyn tolǵatyp jatqan ýaqyt. 1917 jyly 19-22 sáýirde Oralda ótken oblys­tyq qazaq sıezinde hatshylyq qyz­met atqaryp, aty-jóni hattama­ǵa túsken.

Oral qazaqtarynyń sıezi

«1917 jyly sáýirdiń 19-22-si ara­lyǵynda ótken Oral (Batys Qazaqstan) oblystyq qa­zaq sezine 800-den astam delegat qatynasty. Delegattar sany jaǵynan sol jylǵy kók­temde ótken qazaq sezderiniń odan asqany joq. Sezdi shaqy­rýshylar oǵan muqııat daıyndaldy. Delegattar arasynda Oral oblysynyń ýezderin aıtpaǵanda, barlyq bolystyń ókilderi boldy» dep jazdy belgili ǵalym Keńes Nurpeıisov «Alash hám Alashorda» kitabynda.

Oral oblysy qazaqtary­nyń birinshi sıezi 1917 jyldyń 19 sáýiri kúni saǵat túski 12-de ashyl­ǵan. Sıez tóraǵalyǵyna Tomsk okrýgtik sotynyń prokýror jol­dasy Jahansha Dos­mu­hameduly biraýyzdan saı­lanǵan. Ǵubaıdolla Álibekov pen Alpysbaı Qalmenov tór­aǵa oryn­basarlary bolsa, Ǵabbas Jet­pisov, Qaıyrsha Ahmetjanov jáne Ermuhamed Arǵynshıev sıez hatshysy bolyp saılanǵan.

Osy sıezdiń ekinshi kúni din máselesi talqylandy.

«Aıyrym mýftııat qurý­dyń qajet­tigi jónindegi birinshi máseleni talqylaı kelip, sıez qazaqtar úshin bólek múf­tı­lik qurǵan durys bolady degen uıǵa­rymǵa keldi, biraq bul másele ózge oblys qazaq­tarymen aqyldasa otyryp sheshi­letin bolǵandyqtan, sıez qaýly etedi:

Oral oblysy qazaqtary­nyń dinı basqarmasy ýaqytsha Oryn­bor múftı­ligine qosyl­syn. Jergilikti ımamdar­dy meshit jamaǵaty dinı bilimi, tıisti kýáligi bar adamdar arasynan saılasyn. Ahýn men qazı tatarlarda qalyp­tasqan úlgimen saılansyn. Ár aýyldyq ákim­shilik aýmaǵynda kem degende bir meshit bolýy mindetti bolsyn. Meshit ımamy týý, ólý jáne neke jaıly málimetterdi metirkelik dápterge jazyp otyrýǵa min­det­ti. Saılanǵan ımamdardyń qyz­meti merzimmen shektelmeıdi».

Sıezdiń úshinshi kúni, 21 sá­ýirde delegattar Máskeýde ótetin búkilreseılik musylmandar sıezine Oral oblysynan baratyn top múshelerin anyqtady. Sóıtip, Máskeýge Jahansha Dos­muha­medov, Halel Dos­muhamedov, Ǵubaıdolla Áli­bekov, muǵalim Subhanov, moldalar Qaıyrsha Ahmetjanov, Hasan Nurmuhamedov, Qajyǵalı Máýlim­berdıev, K.Andabaev, Hamıdolla Tárji­manov, I.Baı­gúreńov baratyn boldy.

Dál osy sıezde Qaıyrsha Ahmet­janov Oral oblysy qazaq­tarynyń qazıy bolyp saılandy. Ár oblystaǵy qazaq sıezderiniń tańdaýymen Bókeılikten – Ǵumar Qarash, Oraldan – Qaıyrsha Ahmetjanov, Torǵaıdan – Ǵu­baıdolla Eshmuhamedov, Aqmo­ladan – Maǵdı Maqulov qazı bolyp saılanǵan. Osy­lardyń ishinen áýeli Ǵumar Qarash, keıin Maǵdı Maqulov Ýfadaǵy dinı bas­qarmada qazaq isterimen aınalysty.

Alqaly jıyndar

Qaıyrsha hazirettiń esimi osydan keıin qazaq taǵdyry talqy­ǵa salynǵan alqaly jıyndar­dyń bárinde kezdesedi. Tarıh­shy Svetlana Smaǵulovanyń de­reginshe, ol Oral oblysynyń Dalalyq bóligin basqarýdyń ýaqytsha erejesin jasaýǵa da qatysqan. 1917 jyly mamyrda Máskeýde jalpymusylman sıezine qatysyp, jalpyqazaq sıezin qurýdy qoldaǵan. Bul qaýlyǵa Jalpy musylman sıe­ziniń qazaq ókilderi K.Tógisov, A.Dos­janqyzy, Ǵ.Álibekov, Á.Temirov, Á.Daýyl­baev, Ǵ.Qa­rashev, Q.Orazaev, B.Temir­tanov, Sh.Bekmuhamedov, Sub­ha­nov, X.Tárjimanov, O.Ta­tıev, H.Nurmu­hamedov, Ý.Tana­shevtarmen birge Qaıyr­sha Ah­metjanov ta qol qoıǵan.

Orynbor qalasynda 21-28 shilde aralyǵynda ótken Birinshi Jalpyqazaq sıeziniń hattamasynda da Qaıyrshah hazirettiń Oral oblysynan saılanǵan qazy ekendigi jazylǵan.

Al 1917 jylǵy jeltoqsan­nyń 5-13 kúnderi ótken ekinshi jal­py qa­zaq-qyrǵyz sıezine ár ýezde basy el syı­­la­ǵan eki aqsa­qaldan, árbir oblys­tyq qazaq komı­tetterinen kele­tin eki ókilden tys 30-ǵa jýyq adamǵa arnaý­ly shaqyrý jiberildi. «Olardyń qa­tarynda Omar Qarashuly, Qa­ıyrsha Ahmetjanuly, Ǵab­dol­la Eshmuhambetuly, Ahmetjan jáne Qojahmet Orazaıuldary, Qurmanbek Birim­januly, Sháká­rim Qudaıberdi­uly, Mustafa Shoqaıuly, Ýálıthan Tanash­­uly, Halel Dosmuhambetuly, Jahan­sha Dosmuhambetuly, Baqytke­reı Qulmanuly, Sháńgereı Bókeıuly, Esenǵul Mamanuly, Muhametjan Tynyshbaıuly, Salyq Qarpyquly, t.b. boldy. Bularmen qatar «Uran», «Saryarqa», «Birlik týy», «Tir­shilik» gazetteri men jańadan ashylǵan qaýymdardan bir-bir ókilden shaqyryldy» dep jazady tarıhshy Keńes Nurpeıisov.

Osy ekinshi jalpyqazaq sıe­zine Qaıyrsha haziret arnaýly shaqyrýly delegat bolsa da áldebir sebeppen qatysa almaǵan sııaqty. Sebebi sıez delegattary «Alash avtonomııasy búgin resmı ıǵylan etilsin be, álde avtonomııany resmı ıǵlan etýdi aramyzdaǵy jat jurttarmen sóıleskenshe hám mılısııamyzdy quryp alǵansha toqtata turý laıyq pa?» dep ekige jarylyp, tas salǵan kezinde Qaıyrsha Ah­metjanov bul tańdaýǵa qatys­paǵan. 33 adam «búgin», 42 adam «keıin» dep, úsh adam eki jaqqa da qosylmaı qalys qalǵan. Bar­lyǵynyń aty-jóni belgili, biraq ol tizimde Qaıyrsha haziret joq.

Biraq Qaıyrsha haziret osy­dan keıin eki jyldaı ómir súr­gen Oıyl ýálaıaty hám Kún­ba­tys Alashorda úkimetiniń ju­my­syna belsendi qatysyp, dinı jetekshileriniń biri bolǵan. Bul jóninde jazýshy Hamza Esen­janovtyń «Aq Jaıyq» trılo­gııasynda «Qaıyrsha qazy», «polk moldasy» dep jıi aıtyla­dy. Kún­batys Alashorda 1919 jyl­dyń sońynda keńes úkime­tine óz erki­men berilip, 1920 jyl­dyń basynda tara­tylǵanǵa deıin Qaıyrsha Ahmetjanov ta osy aınalada júrse kerek.

Qýdalaý

1920 jyly 21 qańtarda Qyr­ǵyz (qazaq) áskerı tóńkeris komıtetiniń (KRVK) Alashordany taratý jáne qarý­syzdandyrý týraly sheshimi shyqqan bolatyn. Bul tapsyrma Levaja-Mıýrat pen Ábdirahman Áıtıevke júktel­gen. Batys Qazaqstan oblystyq memlekettik arhıviniń qorynda Orynbordyń tapsyrmasymen Jympıtyǵa kelip, Kúnbatys Alash­ordanyń «lıkvıdasııasyn» qabyl­daǵan Ábdirahman Áıtıevtiń jedelhaty saqtalǵan:

«Oral oblystyq tóńkeris ko­mıtetine, kóshirmesi Áskerı tóń­ke­ris keńesine. Qyrǵyz (qazaq) ólkesiniń Tóńkeris komıtetine Oral oblysynan senimdi kúzet­pen Orynborǵa jetkizýdi usy­nady:

Toqberlınov Ihsandy, Mer­genov Drangýrdi (Janǵoja – Q.Q.), Ýálıev Qurmandy, Jet­pisov Ǵabbasty, Núkishev Nurah­metti, (A)Blaev Aıtqalıdy, Kóp­jasarov Eskendirdi, Sul­tangereev Nádir­shahty, Mede­shev Aıtilepti, Isha­nov Habı­býlany, Snıkrentov Sha­rıshti, Qulbaev Ismaǵuldy, Qarjaýbaev Rahmetollany, Saryý­drın (Sarǵojın bo­lýy kerek – Q.Q.) Sabyrdy, Ahmet­janov Qaıyrshany, Omarov Sa­lyqty, Qubanalıev Maıdan­dy, Ertileýsov (Izti­leýov – Q.Q.) Sa­ǵıdollany, Qos­dáýletov Kýa­naıdy, Chýlaev Qojasty, Nur­muhamedov Has(a)ndy, Kóp­jasarov Isany, Qalmenev Pý­rashty, Sataev Kenjeǵalıdy, Qazaev Ǵubaıdollany, Omarov Haırollany, Tileýbergenev Dje­býkınberdi (Jubeken – Q.Q.), Nur­muhamedov Qabysh­ty, Muqanov Muha­medqalıdy, Tanaýsov Myrzabaıdy, Popov Iva Gavrılovty I. Daedenko zemsk basqarmasynyń múshesi, osylardy Alashordanyń bel­sendi qaıratkerleri ári naǵyz qol­daýshylary retinde. Pred­sedatel Peskovskıı».

Kórip otyrǵanymyzdaı, bul tizim Kúnbatys Alashorda úki­metiniń eń bel­sendi músheleri desek qatelespeımiz. Dál osy tizim boıynsha keıin bulardyń bári de qýǵyn-súrginge, repressııaǵa ushyraǵan.

Mine, osy kezden bastap Qaıyrsha hazirettiń basyna bult úıirildi dep aıta alamyz. Ke­ıin alashordalyqtarǵa amnıs­tııa berilgen kezde birneshe jyl óz sharýashylyǵymen aına­ly­syp, beıtarap turǵan. Bul jó­ninde Samat Bekbolatov degen aza­mattyń ómirbaıanynda «1921 jyldan 1924 jyldyń aıaǵy­na deıin Jympıty aýdany Shola­qańqaty aýylynda Qa­ıyrsha Ahmet­janovtyń qo­lynda mal baǵyp, jalshylyqta júrdim» degen derek kezdesedi.

Qaıyrsha Ahmetjanovtyń 1926 jyly 25 qazan men 4 qarasha aralyǵynda Ýfa qalasynda ótken Ishki Reseı jáne Sibir mu­­sylmandarynyń III sıezine qa­tys­qandyǵy týraly derek saq­talǵan. Sıez prezıdıýmynyń usy­nysymen jer­gilikti bash­qurt úkimetin – Bash­qurt­stan Ortalyq Komıtetin sıez atynan quttyqtaý úsh adamǵa – Hasan-Gata Gabashıge, Ǵınatýlla Ah­met­shınge jáne Qaıyrsha Ah­metjanovqa tapsyrylypty.

Qolymyzǵa ázirge naqty derek tús­pese de, 1923-1924 jyldardan bas­­talǵan jappaı qýda­laý – saılaý pursa­tynan aıyrý, ústeme salyq salý, ol tólen­be­gen jaǵdaıda mal-múlkin tárki­lep, jer aýdarý sekildi qýǵyn-súrginnen Qaıyrsha haziret te tys qaldy dep aıta almaımyz.

«Kókemdi 1932 jyly aıdap alyp ketti, biz dalada qaldyq. Ol kezde Kýı­byshev (qazirgi Samara) oblysynda turatyn edik. Keıin aǵaıyndy saǵalap, elge keldik», deıdi eken Qaıyrshanyń qaryndasy, Ahmetjan moldanyń 1916 jyly týǵan kenje qyzy Ásıma apaı. Bul derekti bizge Temirbolat aǵaı jetkizdi.

Sońǵy sát

Baıdyń, moldanyń urpaǵy retinde Ahmetsheuly Qubash ta qýǵyn-súrgin kórgen. Uly Temir­bolattyń aıtýynsha, Qu­bash arabsha saýatty bolǵan. Qul­pytasynda 1882 jyly týdy dep jazylǵanymen, shyn týǵan jyly 1899-1900 jyldar bolýy kerek. «Aýyl mek­tebin bitirgen soń din oqýyn oqý úshin Qazan qalasyna barǵan eken. Sol kezde búkil Reseıde tóńkeris bastalyp, kún­de jıyn-mıtıng bolyp, Qazan shaha­rynyń tynyshy ketip turǵan eken. Ákem oqymaı, elge qaıtyp kelipti», deıdi Temirbolat aqsaqal.

Ol kezderi Qubash Ahmet­sheev­ter Ilbishin (qazirgi Chapaev) shahary tusynda, Jaıyqtyń sol jaǵalaýyn mekendegen. Bul qazirgi Terekti aýdany Shaǵataı aýyldyq okrýgi, Qyzyljar aýyly mańy. Dýana da, Shalqar kóli de qashyq emes.

Bolshevıkter bıligi tolyq ornaǵan soń «moldanyń tuqymy, baı» degen aıyppen Qubash ta sottalyp, jer aýda­rylǵan. Keıin amnıstııaǵa ilinip, bosa­ǵan soń týǵan aýylyna barmaı, naǵa­shylaryn saǵalap, qazirgi Bekeı, Hankól aýyldaryna kelgen.

Qubash Ahmetsheulyna toq­talyp otyrǵan sebebimiz – Qa­ıyrsha haziretti sońǵy ret kórip, tildesip qalǵan, aqyrǵy saparyna shyǵaryp salǵan osy kisi. Taǵy da Temirbolat Qubashulynyń áńgimesine qulaq túreıik:

«1930 jyldardyń sońy, 1940 jyl­dardyń basy bolsa kerek, áıteýir soǵys­tan buryn, ákemiz Qaıyrsha hazirettiń bir habaryn estip, Reseı jerine izdep barypty. Átteń, naqty qaı jer ekenin anyqtap surap almappyn, aıtsa da esimde qalmaǵan. Sonymen ákem barsa, haziret qatty naýqas eken. Tósek tartyp jatsa kerek. Nemere inisi kelgenine qatty qýanyp, «meniń kútken adamym keldi. Endi óle bersem de bolady» depti jaryqtyq. Sol jerde óziniń jeke túsken fotosýretin jáne ustaǵan Quran kitabyn óz qolymen ákeme tabystaǵan. Jáne kóp uzamaı ómirden ótken. Arýlap, pákter aldynda haziret kúlimsirep jatypty. Ákem haziretti óz qolymen jerlep, sýret pen Qurandy elge alyp qaıtqan...»

Qaıyrsha hazirettiń Quran kitaby osylaısha Qubash qarttyń úıinde eń qasterli buıymǵa aınal­ǵan. Keıin kenje ul Temir­bolattyń shańyraǵyna kóshken. Temirbolat aǵaı bul Qurandy 2000 jyldardyń basynda Oral qalasyna jumys saparymen kel­gen Prezıdent Nursultan Nazar­baevqa syıǵa tartqan.

«Alash qaıratkerleri, Qa­ıyrsha hazi­retter armandaǵan táýel­sizdikke biz jettik. Sol baba­lar alaqanynyń taby qal­ǵan kóneniń kózi qasıetti Quran sizdi bále-jaladan, suq kózden, suǵanaq tilden qorǵaıtyn oqqa­ǵaryńyz bolsyn», depti Temir­bolat Qurandy usynyp turyp. Prezıdent Qurandy súıip, keý­de­sine basyp, «maǵan bergen syı­lyqtardyń ishindegi eń qymbaty osy» degen eken.

Batys Qazaqstan oblysy