El eńsesin kótergen basylym

Konferensııa jumysyna Almaty qalasy ákiminiń keńesshisi, ádebıet­taný­shy-ǵalym Mamaı Ahetov moderatorlyq etti. Alǵashqy bolyp sóz alǵan Aqparat jáne qoǵamdyq damý vıse-mınıstri Qanat Ysqaqov, el tarıhynan oıyp oryn alatyn «Qazaq» gazeti ulttyq baspasózdiń qaınar bulaǵy ekenin aıta kele, barsha zııaly qaýymdy mereıli datamen quttyqtady.

HH ǵasyrdyń bas kezinde jaryq kórgen basylym qazaq úshin aqyl-oı ortalyǵy bolǵanyn aıtqan tarıhshy Mámbet Qoıgeldi: «Ult tarıhynda dál «Qazaq» gazeti sekildi qazaqqa jany ashyp, sol jolda shyǵarýshy azamattarmen birge repressııa qurbany bolǵan birde-bir basylym bolǵan joq.

Onyń ıdeıasy da, avtorlary da qıturqy saıasattyń qurbany boldy. «Qazaq» gazeti ózine de, ózgege de meıi­rim­siz saıası júıemen arpalysty kúres júrgize otyryp, qazaq ómirin tý­ra túsinip qorytý, sol arqyly ulttyń en­digi mindetterin anyqtaý jáne belgileý isin fýndamentaldy turǵyda konseptýaldy deńgeıge kótergen basylym boldy. Biz ony jaı ǵana gazet dep túsinsek qatelesemiz. Onyń aýqymy keń. «Qazaq» gazeti – qazaqqa ustaz. Ultqa jol kórsetip, etek-jeńin jıǵyzdy. Bir basylym bútin bir memlekettik organ isteı almaıtyn jumysty atqardy. Ony shyǵarýshylar qazaq qoǵamyn qandaı sapaǵa kóterdi. Gazettiń negizin qalap, ystyq-sýyǵyn kótergen Ahmet Baıtursynuly, Álıhan Bókeıhanov, Mirjaqyp Dýlatovtyń ómir joldaryndaǵy eń qunarly da jemisti shaǵy «Qazaq» shyǵyp turǵan kezeńge tus keldi. Olardyń shyǵarmashylyq ósip-órkendeý joly da osy kez edi», dep atap ótti. 

«Qazaq» gazetiniń 1913-1915 jyldar aralyǵynda jarııalanǵan sandaryn tóte jazýdan aýdaryp, ǵylymı ortamen qaýyshtyrǵan  tarıh ǵylymdarynyń doktory Svetlana Smaǵulova «Ahmet Baıtursynuly jáne «Qazaq» gazeti»  taqyrybynda baıandama jasady.

– «Qazaq» batyl oılar aıtyp, jaryq ómirge jol siltegen shoǵyry bıik basylym. Qazaq halqy úshin sol kezderde qulaǵy, úni, tili bolyp aınalasyna ult bolashaǵyn oılaǵan qazaq azamattaryn biriktire bilgen «Qazaq» gazetin ult ustazy, kúresker aqyn, refor­ma­tor Ahmet Baıtursynuly qazaqtyń jan jarasyna aınalǵan jer, til, din, oqý jáne taǵy basqa máselelerdi kóteretin basylymǵa aınaldyrdy. Gazettiń jaryq kórýine eldiń ıgi jaqsy adamdary men baılary, oqý oryndarynda oqyǵan stýdentteri men oqyrmandary qarjylaı kómek kórsetken. «Qazaq» gazeti – qazaqtyń tuńǵysh tól ensıklopedııasy. Ulttyq ezgide jatqan qazaqtyń uıqysynan oıanyp, aldyńǵy qatarly elge aınalýyna, bilimdi, mádenıetti halyqtardyń qataryna kóterýge, ult-azattyq qozǵalys ıdeologııasynyń qalyptasýyna kúsh saldy. Keıinnen keńestik júıe tarapynan qatań synǵa ushyrap, «ult­shyldyqty» nasıhattaýdyń bas­taýy osy organnan bastaý aldy degen tujyrymǵa ıe boldy. Jalǵan jalamen jazaǵa ushyraǵan qazaq zııalylaryn aıyptaý, olardyń ultshyldyqtaryn osy gazetke jarııalaǵan maqalalary men osy gazetti shyǵarýdaǵy  qyzmetterimen dáleldendi. Gazet betterinen birinshi jahandyq soǵys kezinen bastap, Reseı ımperııasy men shet memleketter arasynda bolyp jatqan saıası oqıǵalary jaıynda, Balqan soǵysy, birinshi ımperıalıstik soǵystyń bastalýy men onyń barysy, Reseı men Túrkııa arasyndaǵy qarym-qatynastar, soǵys tehnıkasy men qarý-jaraqtar, Qytaı eliniń óz táýelsizdigin qorǵaý úshin kúres barysy jáne dúnıejúzilik  ımperıalıstik soǵystyń Qazaqstanǵa tıgizgen áseri jóninde málimet ala alasyz. «Qazaq» 1916 jylǵy dúrbeleń, buratana atanǵan halyqtardy qara jumysqa alý týrasyndaǵy patsha Jarlyǵyna qatysty týyndaǵan jaǵdaıdy, ult zııalylarynyń osy másele tóńiregindegi oı-pikirlerdi taldaýǵa alǵan birden-bir basylym. Tyl jumysyndaǵy qazaqtardyń aýyr jaǵdaıyn kóterip, dabyl qaqqan da osy «Qazaq» bolatyn, – deıdi ǵalym.

Ǵalymdardyń aıtýynsha, «Qazaq» gazetiniń aınalasynda áli de tereń zerttep-zerdeleýdi qajet etetin dúnıeler az emes. Tipti basylymnyń biraz sandary áli kúnge deıin tabylmaǵan. Bul turǵyda alashtanýshy-ǵalym Eldos Toqtarbaıdyń oıy tómendegideı:

«О́kinishke qaraı, elimizdiń birde-bir oqý ornynyń tarıh, jýrnalıstıka, fılologııa fakýltetterinde eski jazý kýrstary júrgizilmeıdi. Olardy oqý bilmegendikten stýdentterdiń eski gazetterdegi bizdiń tarıhymyzdy tanýǵa yqylastary joq. Kezinde Ú.Sýbhanberdına apamyz úsh tilde daıyndaǵan «Qazaq gazeti» kitaby, S.Smaǵulova ázirlegen kırıllısadaǵy kitapty paıdalanady. 1916,1917,1918 jyl­darǵy «Qazaq» gazeti eshkimniń qolyn­da joq. Gazettiń eń negizgi sharyq­taǵan kezeńderi osy tustar. Ony eski jazýdy tanıtyn az ǵana azamattar biledi. Biz «Qazaq» gazetin qaıta jańǵyrtqan kúnde osy gazetti zertteıtin ortalyq jasaı almadyq. Aldaǵy ýaqytta qazaq gazetterin, baspasózin zertteıtin ıns­tıtýt jasaýymyz kerek. Urpaq sol ýaqyt­tyń únin gazetter arqyly tanyp biledi. «Qazaq» gazeti qarjylyq jaǵdaıǵa baılanysty jabyldy degen ótirik nárse.  Qazaq gazeti qııanatpen jabyldy. Eń ókinishtisi, sol kezdegi saıasattyń shoqpary bolǵandar bul istiń basynda tur. Sondyqtan basylymnyń tarıhy týraly aıtqanda «gazet ózin-ózi asyraı almady» degen tujyrymnan arylýymyz qajet. «Qazaq» gazetiniń Túrkistan, Edil, Oral, Anadolyda jazylý abonentteri boldy. Túrkııanyń Ystanbul, Mersın, Manısa qalasynda túrik zııalylary turaqty jazylyp otyrǵan. Jaýapty oryndar nazarǵa alyp, Alash baspasóziniń ár nómirin faksımılesimen ázirlep, baspasóz ensıklopedııasyn daıyn­daýymyz kerek degen usynysym bar. Men 3868 búrkenshik esimniń kórsetkishin daıyndap jatyrmyn. Onyń ishinde anyqtalmaǵan búrkenshik esimder de bar», deıdi E.Toqtarbaı.

Konferensııada sóz alǵan professor Baǵdan Momynova búgingi bas­pasózde aıtylyp, jazylyp júrgen kóptegen  sózjasam men tirkes «Qazaq» gazeti arqyly búginge jetkenin aıtsa, Qazaqstan jýrnalıster akademııasynyń prezıdenti Saǵymbaı Qozybaev ult­tyń únin aıshyqtaǵan basylym jas tilshi­lerdi tárbıeleýde úlken dástúrge ıe iri mektep ekenin atady.

Ulttyq baspasózde «Qazaq» gazetiniń dástúrli jolyn jalǵaý maqsatynda aıtýly qalamger Qoǵabaı Sársekeevtiń bastamasymen 2006 jyly «Qazaq» dep atalatyn respýblıkalyq qoǵamdyq-saıası gazet oqyrmanymen qaıta qaýysh­qan bolatyn. Atalǵan shara aıasynda jýrnalıstıkada óz úni bar aptalyq basylymnyń birqatar qyzmetkeri salalyq tósbelgimen, Alǵys hattarmen marapattaldy.

ALMATY