Aqbókendi shektep aýlaý máseleniń sheshimi bola ala ma?

О́simtal janýardyń sany taǵy ósedi

Qoǵamda qaıtadan kóterile bastaǵan máselege baılanysty Jáńgir han atyndaǵy Batys Qazaqstan agrarlyq-teh­nıkalyq ýnıversıtetiniń ǵylymı ju­mystar boıynsha prorektory, aýyl sha­rýa­shylyǵy ǵylymdarynyń kandıdaty Áljan Shámshidin túsinikteme berdi.

Bul ýnıversıtettiń ǵalymdary 2012 jyldan beri kıikti saqtaý jáne utymdy paıdalaný máselesimen júıeli aınalysyp keledi. Kıikti qolda ósirý úshin mamandar tálimbaq uıymdastyryp, veterınarııa salasynda ǵylymı-zertteýler jasady. Aqbókendi jartylaı erikti jaǵdaıda ustaýdyń tehnologııasy men ádisterin pysyqtady. Batys Qazaqstan oblysynyń Tasqala aýdanynda 2013-2019 jyldar aralyǵynda shaǵyn tálimbaqta 30 basqa deıin kıik ustalyp, tájirıbeden ótti. Mamandar mundaı tálimbaqtardy el bolynsha kóbeıtý kerek dep sanaıdy. 2019 jyly dál osy baǵdarlama Parlament Májilisine de usynylǵan. Búginde ǵalymdar 100 myń, 200 myń bas kıik ustaýǵa bolatyn tálimbaqtardyń jobasyn jasap, komıtetke usynyp qoıǵan.

Resmı málimet boıynsha kıik sany Qazaqstanda 2003 jyly 21 myń basty qurasa, 2022 jyly 1 mln 318 myńǵa jetken. Al Keńestik Qazaqstanda aqbókenniń eń kóbeıgen kezindegi sany 1 mln 200 myńnan aspaǵan eken. Osy kıiktiń eń kóp sany búginde Batys Qazaqstanda, Edil men Jaıyq ózenderiniń aralyǵynda júr. Keıingi birneshe jyl boıy jergilikti halyq, aýyl fermerleri kıik sanynyń esepsiz kóbeıýine narazylyq bildirip keledi. Onyń sebebi mólshersiz kóbeıgen kıik tórt túlik maldyń órisin taryltyp jatyr. Esep boıynsha búginde Oral popýlıasııasynda 2022 jyly kóktemde 800 myń kıik bolǵan.

– Buryn Keńes odaǵy kezinde myq­ty qorǵalyp júrgen kúnniń ózinde Batys Qazaqstan oblysynda Oral popý­lıa­sııa­syndaǵy kıik sany eshqashan 350-400 myńnan asqan emes. 1980 jyldan beri qaraı statıstıka málimeti osyndaı. Al qazir bizde byltyrǵy laǵymen qosqanda 1,5 mln kıik júr, – dedi Áljan Smaıyluly.

2022 jyldyń basyndaǵy sanaq Oral popýlıasııasynda 800 myń kıik bar ekenin atap óttik. Shamamen munyń 200 myńy atalyq eken. Sonda kóktemde 600 myń aqbóken laqtady. Onyń 400 myńy egizden, 200 myńy birinshi laqtaıtyn bolǵandyqtan bir laqtan týdy deıik. Sonda byltyr 1 mln laq dúnıege keldi. Tóli men eresegin qosqanda barlyǵy 1 mln 800 myń bas boldy. Qysta tekeniń 40 pa­ıyzyna deıin óledi, bul – qalypty jaǵ­daı. Kúıek kezinde tekeler bir-birimen súzisedi, jaraqat alady, álsireıdi, sóıtip, sýyq túskende qys aýasyn kótere almaı birazy óledi. Tabıǵı zańdylyq sondaı. Bul – tegin jemtik. Sonyń arqasynda qazir ıt-qus malǵa tıispeı, en dalada ólgen tekelerdi jep júr. Fermerlerdiń uıqysy tynysh.

– Byltyr týǵan 1 mln laqtyń jartysy erkek, jartysy urǵashy desek, byltyrǵy 600 myń analyqqa bıyl keminde 400 myń qosylady. Endeshe dál qazir Batys Qazaqstanda 1 mln analyq kıik tóldeýge daıyn júr. Erteń mamyrdyń 8-inen 18-ine deıin tóldeıdi. Eki ese kóbeıedi. Mamyrdyń 20-sy kúni bizdiń aldymyzda 3,5 mln kıik júredi. Meniń aıtyp otyrǵanym – resmı statıstıka boıynsha málimetter ǵana. Al jergilikti halyq bul jerde shyn máninde 800 myń emes, 1,5 mln kıik júrgenin biledi ǵoı. Bul – laqtaǵanǵa deıingi kórsetkish. Sonda mamyrdyń sońyna qaraı bul jerde resmı statıstıka boıynsha 3,5 mln, halyqtyń esebi boıynsha 5 mln aqbóken bolady. Bul kıik qaıda syıady? Máseleniń kókesin bıyl, mamyr aıynda kıik tóldegende kóremiz, – deıdi Á.Shámshidin.

Kıik kóbeıse...

Kıiktiń kóbeıgeni jaqsy, árıne. Biraq tabıǵatta qandaı da bir janýardyń shek­ten tys kóbeıgeni bıologııalyq arasal­maq­ty buzady. Ne nárse de óziniń sheginen asyp ketse, zııanǵa shyǵady. Birinshiden, mólsherden artyq kóbeıgen jerde mindetti túrde epıdemııa bolady. Keıingi 10 jyldan beri osy taqyryppen naqty aınalysyp júrgen Jáńgir han ýnıversıteti­­niń ǵalymdary aqbókenniń talaı qater­li juq­paly parazıtarlyq aýrýlarmen ­aýy­ra­tynyn dáleldegen. Mysaly, kıikten monıezıoz, brýsellez, ehınokokkoz sekil­di asa qaýipti aýrý qozdyrǵyshtary tabyl­ǵan. Bul úı janýarlaryna, odan ári adam­ǵa da juǵady. Qazir kıikti aýyldyń ishi­ne kirip ketti dep qyzyqtap, vıdeoǵa túsi­rip júrgender bar. Erteń osy aýrýlardyń birimen adam aýyrǵan kezde qıyn bolady.

Batys Qazaqstan oblysynda 2011 jáne 2015 jyldary kıik qyryldy. Ol kezde 200 myń kıik óldi dep habarlandy. Ǵalymnyń aıtýynsha, endigi qyrǵyn tipti tótenshe bolmaq. Keminde 600-700 myń, tipti 1 mln kıikten bir sátte aıyrylyp qalýymyz múmkin. Bul – anyq bolatyn nárse, óıtkeni epızootııanyń zańdylyǵy sondaı.

– Taǵy bir másele – qazirdiń ózinde kıik maldyń ishinde, órisinde júr. Osylaı bolǵan soń mal aýrýy kóbeıedi. Qazir sharýalarda jer joq. Sonda tórt túlik ash júrýi kerek pe? Tek kıik saý qalsyn deımiz be? Sonda kıik kıeli, jylqy kıeli emes pe? Ne úshin Qambar ata, Zeńgi baba, Shopan ata dep júrmiz?! Janýardyń bári de kıeli. Tipti qasqyr da kıeli. Biraq bul jerde emosııaǵa berilip, kólgirsýdiń qajeti joq. Máselege saý aqylmen, naq­ty qaraý ke­rek. Qazirgi jaǵdaıda kıiktiń kóbeıgeni­niń zııany óte kóp. Erteń ol áleýmet­tik na­razylyq, dúmpý týdy­rady. Qazir kıik­ti «Ohotzooprom» jigitteri myltyq­pen kúzetip júr. «Sender atpańdar, qýmań­dar» deıdi. 20 jylqy, 30 sıyryn baǵyp otyrǵan sharýa adamynyń jerin kıik jep kete berse, ol amalsyz malyn joıyp, ol jerden kóshýge májbúr bolady. Al ol mal baǵyp, ósirip, et ótkizip, biraz eldi asyrap otyrǵan kásipker ǵoı. Byltyr Qazaqstanda 69 aýyl bosap qalypty, bulaı bola berse, erteń 200 aýyl bosaıdy, – deıdi ǵalym kúıinip.

Endi bir másele – qyzǵyshtaı qoryp, memleket qazynasynan qanshama qarajat jumsap ósirgen aqbóken tym kóbeıip, shekara syrtyna shyǵyp ketýi de múmkin. Mundaı oqıǵalar bar. Álem boıynsha aqbókenniń 97-98 paıyzy – Qazaqstanda ǵana. Qytaıda múldem qalmady. Monǵo­lııa­da Saiga mongolica degen az ǵana túri qalǵan. Ýkraınanyń Askanııa Nova qory­ǵyndaǵy tálimbaqta 300 bastaı kıik bol­ǵan eken, byltyr kúzde 100 shaqtysy ólip qalǵan. «Qalǵany aman edi, biraq soń­ǵy jaǵ­daılarǵa baılanysty ol jerdi bom­balap tastady dep estip jatyrmyz. On­daǵy kıiktiń qazirgi taǵdyry belgisiz», deı­di Á.Shámshidin. Al Reseıde kıik joq, qor­ǵaýǵa alynbaǵan, tálimbaq ta joq. Beı­resmı esepte Qalmaq qyry jaǵynda azyn-shoǵyn úıiri bar, jalpy sany 5 myńdaı bolýy múmkin. Reseı aýmaǵyna ótip ketken bizdiń kıikter qaıta oralmaıdy. О́ıtkeni olarda kıik qorǵaýǵa alynbaǵan, kez kelgen adam atyp ala beredi.

Bıyl Betpaqdalanyń popýlıasııasy da kóbeıip keledi, kóktemde tóldep bol­ǵan soń olar kóbeıip, Qytaıǵa ótip ketýi múmkin. Qazirdiń ózinde sany artyp, Balqashqa baryp qaldy. Buryn da Almaty oblysy arqyly Qytaıǵa ótip júrgeni belgili. Sonsha aqsha jumsap, ósirgen bul kıikti shetke jibergenshe nemese bosqa aram óltirgenshe nege halyqqa paıdasy tıetin etip jasamaımyz?

Rezervat máseleni sheshpeıdi

О́tken jyly Batys Qazaqstan oblysynda kıiktiń aýyl sharýashylyǵyna tıgizetin zııanyn barynsha azaıtý jáne aqbókenderdiń Oral popýlıasııasynyń mekendeý aýmaǵyn saqtaý maqsatynda «Bókeıorda» memlekettik tabıǵı rezervaty jáne Ashyózek memlekettik tabıǵı qaýmaly qurylǵan edi. Biraq Áljan Sma­ıyl­uly qalyptasqan jaǵdaıdy saýyq­tyrýǵa bul rezervat eshqandaı paı­da ber­meıdi dep sanaıdy. О́ıtkeni rezer­vat­tyń terrıtorııasy 657 myń gektar ǵana, ǵy­lymı normatıv boıynsha 1 kıikke 20 ga jer bolýǵa tıis. Eseptep qarasańyz, bul jerde nebári 32 500 bas kıikti ǵana ustaýǵa bolady.

– Odan keıin, halyqqa túsindirý ju­mysy áli durys júrgizilgen joq. Halyq­aralyq talaptar boıynsha rezervat aýma­ǵynda jaıylym bolmaýy kerek. Qazir ol jerde jeke mal jaıylyp júr. Shóp shabylmaýy kerek. Rezervat mártebesi berilgen soń ol aımaqqa bógde adam kirýge de, bir tal shóbin julýǵa da bolmaıdy. Bul talap kúshine engen kezde halyq nara­zylyǵy tipti kúsheıedi, – deıdi ǵalym.

Bul máseleniń jalǵyz sheshimi – búgin bolmasa erteń kıikti jappaı atýǵa ruqsat beriledi, sóıtip sany rettelip otyrady.

– Bizdiń ekobelsendilerdiń, bloger­ler­diń jazyp jatqany – qur dıvan sarap­shylarynyń baıbalamy. Sol ekologııalyq uıymdardyń eń damyǵan jeri – Eýropa, Amerıka ǵoı. Mysaly, Amerıkada 2 mıllıonǵa jýyq jabaıy jylqy – mýstang bar. Solardy 2-3 jylda bir ret jappaı qyryp, atyp tastaıdy. Aýstralııada kengýrý men qoıandy 3-4 jylda bir ret jappaı ýlap óltiredi. О́likteri sol dalada shirip, sasyp jatady. Bizdiń ekobelsendiler osyny bilmeıdi, – deıdi ǵalym.

Qazaqstanda kıik etin et kombınattaryna ótkizip, arzan baǵamen satý jóninde usynys jasaldy. Tabıǵı taza ári arzan etti áleýmettik dúkenderge qoısa nemese áskerge, jetimhanalarǵa taratsa, nesi aıyp? Biraq osyǵan «qasıetti kıikti ata ma?» dep ekobelsendiler óretúregeledi.

– Byltyr Batys Qazaqstan oblysynyń bir turǵynynan kóp kólemde kıik múıizi tabylyp, tárkilengen. Onyń naryqtaǵy baǵasy 1 mlrd teńgeniń ústinde bolypty. Sol múıiz sot sheshimimen órtelip joıyl­dy. Bul aqylǵa syımaıtyn áreket qoı. Jer­gilikti bıýdjette aqsha tapshy bolyp jat­qan kezde osylaı jasadyq. О́zimizge ózimiz qııanat jasap jatyrmyz. Sol mú­ıizdi jınap, moratorıı aıaqtalǵansha qoıa turýǵa da bolar edi. Nege ol kıiktiń paı­dasyn el kórmeıdi? Qazir Batys Qazaq­stannyń baıtaq dalasynda aram ólgen kıikterdiń óleksesi shashylyp jatyr. Bári de – kúıekten keıin ólgen tekeler. Eger «Ohotzooprom» mekemesiniń mamandary sol kıikti aram óltirmeı, soıyp alsa, etin elge taratyp, múıizin Shymkenttegi hımfarm zaýytyna jiberse, qandaı paıda bolar edi. Osy múıizge suranys berip turǵan Qytaıǵa nege resmı túrde satpasqa? El qazynasyna aqsha túser edi. Qazir obal, dalada bosqa jatyr. Bul jańadan oılap tabatyn nárse emes, kezinde osyndaı júıe boldy. Kıik eti eń arzan et bolyp dúkende turdy. Qazir nege solaı jasamasqa? – dedi Á.Shámshidin.

Kıik derıvatynyń paıdaly ekeni bizdiń Qazaqstanda medısınalyq turǵyda dáleldenbegen. Ras, shyǵys medısınasynda kıik múıizi urpaqsyz jandarǵa kómektesedi degen pikir bar. Qytaı halyq medısınasynda keńinen qoldanady. Tipti Qytaı bizden alǵan derıvattardy óńdep, ári qaraı ózge memleketterge, Japonııa men Koreıaǵa, Izraılge satady. Árıne, ony óńdeý tehnologııasyn qupııa ustap otyr. Eger ruqsat berilse, bizdiń ǵalymdar da kıik múıiziniń quramyn zerttep, onyń qandaı paıdasy bar ekenin anyqtaı alady.

Tálimbaq ashý – eń órkenıetti jol

Áljan Smaıylulynyń pikirinshe, kıik tálimbaqtaryn ashý – bóken sanyn retteý men saqtaýdyń eń órkenıetti joly. Birinshiden, tálimbaqta júrgen janýarǵa vaksınalaý der kezinde jasalynady. Aýyrsa, dári-dármek beriledi. Tálimbaq ıesi lımıtte kelisilgen kıik sanyn aman saqtaýǵa tyrysady. Al dalada júrgen mıllıon kıikke kim vaksınalaý jasaıdy? Kim jem beredi, kim shóp beredi? Bıyl qys jaıly, kóp qar joq. Eger qar jaýyp, sońy jańbyrǵa ulasyp, qatatyn bolsa, kıik ashtan qyrylady. Al tálimbaqtaǵy kıik tórt túlik sııaqty aman turady.

– Tálimbaqtarǵa ónim óndirýge ruq­sat berilýi kerek. Mysaly, 1 myń bas kıik ósirýge arnalǵan tálimbaq janýardyń sol kólemin azaıtpaýǵa tıis. Al odan alynǵan tóldi, ónimdi óz qalaýynsha jaratýyna ruqsat berilýi kerek. Derıvatyn ala ma, etin ala ma, ári qaraı zoopark­terge sata ma, óz qalaýy bolsyn. Bul – ha­lyqaralyq tájirıbe. Mysaly, keıbi­reý­ler aıtyp júrgen halyqaralyq ańshy­lyq, safarı sekildi seıildi de jeke tá­lim­­baqtar uıymdastyra alady. Ańshy sha­rýa­shylyqtarynda qosalqy azyǵyn uıymdastyrsa, 20 gektarǵa bir kıik emes, 50-60 kıik ósirýge bolady. Al erkin júr­gen kıikke safarı uıymdastyrýǵa bolmaıdy, onda memleket baqylaýdan aıyrylyp qalady, – dedi Á.Shámshidin.

2013 jyldan bastap Jáńgir han ýnı­versıteti Tasqala aýdanynan kıik tálim­baǵyn ashty. Ol jerde 30 basqa deıin ǵana kıik boldy. Keıin syrttan atalyq kıik ustaýǵa ruqsat berilmeı, qan tazarmaǵan soń tálimbaqtaǵy kıiktiń ahýaly álsirep ketti. Aýrýǵa shaldyǵa bastady. Sodan keıin 2019 jyly tálimbaq jabylyp, qalǵan kıik Almaty zoobaǵyna jiberilgen.

Keıin 2021 jyldan bastap qazirgi Ulytaý oblysy Jańaarqa aýdanynda «ASAR» jeke sharýa qojalyǵymen kelisilip, sol jerde Betpaqdala popýlıasııasyn ósirý úshin tálimbaq qurylǵan. Jeke sharýashylyq jeri, ınvestor, jeke adam – úshjaqty kelisimshartpen 370 ga jerge tálimbaq salynǵan. Jáńgir han ýnıversıteti ol jerde ǵylymı qoldaýmen aınalysady. 2022 jyly 200 bas kıik ustaýǵa ruqsat alynǵanymen, naqty 69 bas qana ustalǵan. Bıyl ýnıversıtet taǵy da Oral popýlıasııasynan 200 bas, Qaraǵandy men Qostanaı jaǵynan 150 bastan ustaýǵa lımıt alyp qoıǵan eken.

– Jalpy, túz taǵysyn qolǵa úıretýdiń jalǵyz ádisi bar. Bul týǵanyna 1-2 kún ǵana bolǵan, ýyzǵa toıyp alyp uıyqtap jatqan laq qana ustalady. Jańa týǵan laq 1,5 saǵattan keıin adamǵa jetkizbeıdi. Al eresek kıikti qolǵa úıretý múldem múm­kin emes. Uıyqtatyp ustaǵannyń ózinde birer saǵatta ólip qalady. Jańa týǵan laq qolǵa tez úırenedi eken. Ony nárestege beretin jasandy sútpen asyraıdy. Biz laqtyń jaı-kúıin ábden zerttedik, tájirıbeden ótkizdik. Ne berý kerek, qalaı azyqtandyrý kerek, qandaı antıbıotıkter berý kerek, bári belgili. Ǵalymdarymyz muny zerttep, júıelep qoıǵan. Bıyl ýnıversıtet ǵalymdary Oral popýlıasııasynan 200 bas laq ustap, tálimbaqta ustamaq. Ruqsat berilgen, qural-jabdyǵy daıar, tek qazir tálimbaq ornyn aqyldasyp jatyr. Ol Tasqala aýdanynda nemese Oral tájirıbelik stansasy aýmaǵynda bolýy múmkin, – dedi Á.Shámshidin.

Qazaqstanda kıiktiń úsh popýlıasııa­sy bar, bir qyzyǵy olar bir birimen sha­ǵylyspaıdy eken. 1960 jyldary Keńes ǵalymdary osy popýlıasııalardy bir biri­men aralastyryp, eksperıment jasap kórgen. Oral popýlıasııasynyń kıigin Bet­paqdalaǵa, Betpaqdalanyń kıigin Ústirtke aparyp qosqan, biraq 1-2 aptada olar óz týǵan jerine qaıtyp kelgen. Osy tájirıbeni ǵalymdar qaıtadan jasap kóripti. Oraldyń tekesin Betpaqdala popýlıasııasynyń bókenine aparyp qos­qan. Nátıjesi osy kóktemde belgili bolady

Bir qyzyǵy, Betpaqdala, Ústirt jáne Oral popýlıasııasyndaǵy kıikterdiń dene turqynda da aıyrmashylyq bar eken. Mysaly, Oral popýlıasııasynyń kıigi iri­leý keledi. Al bulardyń genetıkalyq jaǵynan ózgesheligi bar ma, ol áli zerttelmegen.

– Bul máseleni tereń zerttegen esh­kim joq. Biz ondaı baıqaý jarııalansa, qatysyp, kıiktiń túrli popýlıasııasy­na molekýlıarlyq-genetıkalyq zertteý­­ler júr­gizýge ázirmiz. Eki popýlıasııanyń ara­­synan urpaq paıda bolsa, ony da zertteımiz. Bizdiń oıymyzsha, mundaı urpaq boıynda mýtasııa bolmaý kerek. Qazir­gi ǵylymı metodıka, jabdyqtar bul máseleni tolyq zertteýge qabiletti. Gene­tıkalyq zerthanamyz bar. Joǵaryda aıtylǵan úsh popýlıasııanyń hromosomalary birdeı, ázirge esh kedergi kórip otyrǵan joqpyz. 2015 jyly Qazaqstanda kıiktiń jappaı aýrýyna sebep tuqym jaqyndyǵy dep oılaımyn. Aqbóken sany azaıyp ketti, bir-birine týys janýar shaǵylysty, ımmýnıtet álsiredi. Bul turǵyda janýardyń tuqymyn jaqsartýǵa atasy alys janýar­lardy shaǵylystyrýdyń paıdasy tııýi kerek. Tálimbaqtardyń paıdasy da osy jerde anyq kórinedi, – dedi ǵalym.

Batys Qazaqstan oblysy