Ata-ana mekteptegi balasyna alańdamaýy kerek

Balalar qaýipsizdigi –  basty másele

Osy másele jóninde Oqý-aǵartý mınıstri Ǵanı Beısembaev 2020 jylmen salystyrǵanda respýblıkada beıne­baqylaý júıelerimen qamtamasyz etilgen bilim berý uıymdarynyń sany 2,5 esege, lısenzııalanǵan kúzeti 7 esege jáne eskertý túımeleri 21 esege artqany týraly baıandady. Búgingi tańda osy baǵyttardaǵy jumys jalǵasýda.

Sonymen qatar balalardyń qaýipsiz­dik júıesin jetildirý úshin bilim berý uıymdaryndaǵy birinshi basshylardyń derbes jaýapkershiligin kúsheıtý, olar­daǵy baqylaý-ótkizý rejiminiń tártibin aıqy­n­daý, daǵdarys jaǵdaıynda qaýipsiz minez-qulyq daǵdylaryn qalyptastyrýǵa basa nazar aýdara otyryp, tárbıe jumysyn qaıta formattaý jáne pedagogterdi daıarlaý men qaıta daıarlaý baǵdarlamasyna jańa taqyryptyq modýldi engizý josparlanýda.

Ishki ister mınıstri Marat Ahmetjanov atap ótkendeı, elimizde bilim berý nysandaryn terrorızmge qarsy qorǵaý jónindegi Nusqaýlyq bekitilgen. Onyń sheńberinde 300-ge deıin oqýshysy bar mekemelerde beınebaqylaý jáne qulaqtandyrý júıeleri bolýy tıis, al 700 adamǵa deıingi bilim oshaqtarynda – beınebaqylaýlardy jedel basqarý ortalyqtaryna (JBO) qosý jáne dabyl túımelerin ornatý, 700-den astam adamy bar jáne oblys ortalyqtarynyń barlyq mektepterinde týrnıketter men qosymsha lısenzııalanǵan kúzetpen shart bolýy tıis. Búgingi tańda QR TJM-men birlesip barlyq bilim berý uıymdaryna keshendi tekserý júrgizilýde.

О́ńirlerde júzege asyrylyp jatqan sharalar týraly Soltústik Qazaqstan oblysynyń ákimi Aıdarbek Saparov, Aqtóbe oblysynyń ákimi Eraly Toǵjanov jáne Abaı oblysynyń ákimi Nurlan Ýranhaev baıandama jasady.

Premer-mınıstr baıandamashylardy tyń­dap, Balalardyń qaýipsizdigin qamta­ma­syz etý máselesi – memlekettiń asa ma­ńyzdy mindetteriniń biri ekenin atap ótti.

«Ata-ana mekteptegi balasynyń jaǵ­daıy men qaýipsizdigi úshin alańdamaýy qajet», dedi Álıhan Smaıylov.

Onyń aıtýynsha, bul baǵytta nor­matıvtik te, uıymdastyrý jaǵynan da bar­lyq deńgeıde júıeli sharalar qabyl­danýda. Memleket basshysynyń tap­syr­masyna sáıkes Balalardy qorǵaý jónin­degi keshendi jospardyń jobasy ázirlendi. Bilim berý uıymdaryn dabyl batyrmalarymen jáne beınebaqylaý júıelerimen jabdyqtaýǵa, olardy polısııa bólimshelerine qosýǵa, lısenzııalanǵan kúzetpen qamtamasyz etýge qoıylatyn talaptar kúsheıtildi.

«Bilim berý uıymdarynda qaýipsizdik talaptarynyń saqtalýyna turaqty túrde monıtorıng júrgizilýi tıis» dedi Premer-mınıstr osyǵan oraı.

Sonymen qatar atqarylǵan sharalarǵa qaramastan, óńirlerde problemalar áli de jetkilikti. Beınebaqylaý ornatylǵan mektepterdiń arasynda kameralary standarttar men tehnıkalyq talaptarǵa sáıkes kelmeıtin mektepter de bar. Elimizdegi 1 100-ge jýyq mektep polısııanyń jedel basqarý ortalyqtaryna qosylmaǵan. Baqylaý rejimi qatań saqtalmaıdy.

«Túrkistan jáne Soltústik Qazaq­stan oblystaryndaǵy mektepterde lısen­zııalanǵan kúzet qyzmetterimen kelisimder jasalmaǵan. Kúzetke kóbinese arnaıy daıar­lyqtan ótpegen adamdar tartylady. Osy máselelerdiń barlyǵyn dereý sheshý kerek. О́ıtkeni bul – balalarymyzdyń qaýip­sizdigi» dep atap ótti Álıhan Smaıylov.

Osyǵan baılanysty Úkimet basshysy osy jyldyń 1 sáýirine deıin mektepterdi tıisti qaýipsizdik júıelerimen jabdyqtaý jumystaryn aıaqtaýy qajettigin aıtty.

Oqý materıaldaryn sıfrlyq formatqa kóshirý

Úkimet otyrysynda orta bilim berý­degi oqý prosesin sıfrlandyrý barysy qaral­dy. Osy másele boıynsha baıandama jasaǵan Oqý-aǵartý mınıstri Ǵanı Beı­sembaev Memleket basshysynyń Saı­laýaldy baǵdarlamasyn júzege asyrý aıasynda oqytýdyń ınnovasııalyq tásil­derin engizý jáne oqý materıaldaryn sıfrlyq formatqa kóshirý kózdelgenin atap ótti. Osyǵan baılanysty taıaý jyldary pedagogterdi tıisti daıarlaýdy júrgizý, sıfrlyq oqýlyqtar men arnaıy bilim berý platformalaryn qoldanýdy keńeıtý, mektepterdi tehnıkamen jáne joǵary jyldamdyqty ınternetpen qamtýdy jalǵastyrý josparlanyp otyr.

Búgingi tańda respýblıka boıynsha 7 myń mektepke elektrondy jýrnaldar men kúndelikter júrgizý, úı tapsyrmalaryn baǵalaý, berý, josparlar jasaý jáne qashyq­tan oqytý úshin bilim berý platformalary (Kundelik, bilim, EDU jáne t.b.) engizildi. Sonymen qatar mekteptiń mobıldi qosymshalary, analıtıkalyq taqtalar, ashana máziri jáne t.b. qosymsha qyzmetter bar.

Sonymen qatar mınıstr qazirgi ýaqyt­ta oqýlyqtardyń 79%-y sıfrlyq for­matqa aýystyrylyp, memlekettik sarapta­madan ótkenin aıtty. 2024 jyly pánderdi sıfrlyq oqýlyqtarmen 100% qamtý josparlanǵan.

Sondaı-aq mektepterde qosymsha oqý materıaldary retinde mýltımedıalyq kontenti bar sıfrlyq bilim berý resýrs­tary belsendi túrde paıdalanyla­dy. Búgingi tańda bilim berýdiń barlyq deń­geıleri boıynsha pánderdiń 100%-y qam­tylǵan 50 myńnan astam resýrs quryldy. Osy jyldyń basynan bastap sıfrlyq bilim berý resýrstaryna 6,7 myń mektep qosyldy, olarǵa kún saıyn úsh mln oqýshy men muǵalim júginedi.

Máseleni túıindegen Premer-mınıstr oqýshylardy elektrondyq oqýlyqtarmen qamtamasyz etýdiń mańyzyn aıtty.

«Onda anımasııalyq, mýltımedıa­lyq kom­ponentter men tapsyrmalar kórinis tabýy kerek. Bul oqýlyqtar kez kelgen kom­­pıý­­terde nemese mobıldi gadjette qol­­je­tim­di bolýy tıis», dedi Álıhan Smaıylov.

Sóz sońynda Premer-mınıstr 15 naý­ryz­ǵa deıin Oqý prosesin sıfrlandyrý jónindegi jol kartasyn qabyldaý kerek­tigin aıtty. Onda oqý materıaldaryn sıfr­lyq formatqa kóshirý, mektepterdi ınteraktıvti jabdyqtarmen qamtamasyz etý, zamanaýı bilim berý tehnologııalaryn engizý jónindegi sharalar kózdelýi tıis.

Áıelder memleketten qandaı qoldaý alady?

Úkimet otyrysynda Halyqaralyq áıel­der kúni qarsańynda genderlik tendik­ti saq­taý, áıelderdi jumyspen qamtý jáne olar­dyń densaýlyǵy máseleleri talqylandy.

Ulttyq ekonomıka mınıstri Álibek Qýantyrov respýblıkada genderlik teń­dikti qamtamasyz etýdiń quqyqtyq jáne ınstı­týsıonaldyq negizi qalyptasqanyn aı­typ ótti. Zańnamalyq deńgeıde áıel­der­ge qatysty kemsitýdi joıý jáne teń­dik­ti ilgeriletý jónindegi normalar kózdelgen.

2015 jyly Qazaqstan Birikken Ulttar Uıymynyń Ornyqty damý salasyn­daǵy maqsattaryn iske asyrý jónindegi mindet­temelerdi qabyldady. Sondaǵy 17 maq­sattyń 12-si – genderlik-sezimtal. 2022 jyly «Genderlik alshaqtyq ındeksi» reıtıngi boıynsha Qazaqstan gender­lik damý salasyndaǵy tabysty reform­a­lar­dyń arqasynda 15 pozısııaǵa kóterilip, reı­tıng­te 146 eldiń ishinde 65-oryndy ıelendi.

Búginde memlekettik qyzmette, saıa­sat­ta jáne korporatıvtik sektorda áıel­der­diń qatysýyn arttyrý boıynsha jumys jal­ǵasýda. Statıstıkaǵa sáıkes 2022 jy­ly memlekettik qyzmettegi áıel­derdiń úle­si 55%-dan astamǵa (46,5 myń) jetti, olar­dyń 39%-dan astamy (9,2 myń) basshy­lyq la­ýazymdarda qyzmet etedi. Saıası laýazymdarda 59 áıel jumys isteı­di, olardyń arasynda mınıstrler, agent­tik, Joǵary aýdıtorlyq palata jáne Kons­tı­týsııalyq sot tóraǵalary, sondaı-aq oblys pen qala ákimderiniń orynbasarlary bar.

2021 jyly shaǵyn jáne orta kásip­kerliktegi áıelderdiń úlesi 44,6% boldy. Kásiporyn basshylarynyń 30%-dan astamy – áıelder. Sonymen qatar Úkimet genderlik nysanaly ındıkatorlar­dy mem­lekettiń qatysýy bar kompa­nııa­lar­dyń damý josparlaryna engizý arqyly olardyń bas­shylyq organdarynda áıelderdiń úlesin ke­zeń-kezeńmen arttyrý jóninde sharalar qabyl­dap jatyr. Jyl saıyn qarjylyq jáne qar­jylyq emes sharalar arqyly áıel­der ká­sip­kerligin qoldaý da artyp keledi.

Eńbek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mınıstri Tamara Dúısenovanyń aıtýynsha, respýblıkada 4,3 mln áıel jumys isteıdi, bul jumyspen qamtylǵandardyń jalpy sanynyń 48%-y. Áıelderdiń 35%-y saýda jáne qyzmet kórsetý salasynda, 32%-y bilim, densaýlyq saqtaý jáne ǵylym salasynda, 14%-y ónerkásip, qurylys jáne kólik salasynda, 9%-dan astamy aýyl sharýashylyǵynda jumys isteıdi.

Mınıstrdiń aıtýynsha, óńirlik jumys­pen qamtý kartalary aıasynda áıelderdi nátıjeli jumyspen qamtýǵa tartý boıynsha belsendi jumys júrgizildi. Máselen, 536 myń áıel jumysqa ornalastyryldy, bul – barlyq jumysqa or­nalas­tyrylǵan azamattardyń 55%-y. Al osy jyldyń eki aıynda bul kórsetkish 92 myńnan asty.

Memlekettik qoldaýdyń taǵy bir mańyz­dy sharasy – keıinnen jumysqa tur­ǵyzý nemese óz isin ashý múmkindigimen oqytý. О́tken jyly 80 myńǵa jýyq áıel kásip­ker­lik negizderi boıynsha kýrstardan ótti. Oqytý qorytyndysy boıynsha 13 myń­ǵa jýyq áıel grant aldy. Olardyń 58%-y taýarlar men qyzmetterdi óndirýge qajet­ti teh­nologııalyq jabdyqtar men kerek-ja­raq­tardy satyp aldy, al 31%-y mal sa­typ alyp, mal sharýashylyǵymen aınalysty.

Sonymen qatar mınıstr ótken jyly zeınetkerlik jasqa deıingi adamdar úshin «Kúmis jas» jobasy iske qosylǵanyn, onyń aıasynda 3 myńnan astam adam ju­mys­qa ornalastyrylǵanyn, onyń 50%-y áıel­der ekenin atap ótti. Bıyl jobaǵa qaty­sý jasy 58 jastan 50 jasqa deıin tómen­detildi. Jumys oryndaryn jumys berý­shi­ler usynady, qatysýshylar óz bilik­ti­lik­terine qaraı óz betinshe tańdaý jasaı alady.

Mınıstrdiń aıtýynsha, bıyl ana men balany qoldaý sharalarymen 2,1 mln otbasy qamtylmaq, olarǵa memlekettik bıýdjet jáne Memlekettik áleýmettik saqtandyrý qorynyń (MÁSQ) qarajaty esebinen 1,2 trln teńge baǵyttalady. Atap aıtqanda, júktilik jáne bosaný boıynsha áleýmettik tólemderdi 258 myńnan astam áıel alady.

Odan bólek mınıstr óz sózinde bala týýǵa arnalǵan birjolǵy járdemaqy­lar­dyń mólsherin ulǵaıtý jáne kópbalaly analardy qoldaý sharalary týraly aıtty.

Áıelder densaýlyǵyn qamtamasyz etý jónindegi sharalar týraly densaýlyq saqtaý mınıstri Ajar Ǵınııat, áıelderge arnalǵan jańa sıfrlyq sheshimder týraly sıfrlyq damý, ınnovasııalar jáne aeroǵarysh ónerkásibi vıse-mınıstri Ashat Orazbek, áıelder bıznesin qoldaý baǵdarlamalary týraly «Damý» kásipker­likti damytý qory» AQ basqarma tóraǵasy Gaýhar Bóribaeva baıandama jasady.

Máseleni qorytyndylaǵan Premer-mınıstr kóptegen elde áıelder qaýymy genderlik kedergilerge tap bolatynyn aıtty. Máselen, Dúnıejúzilik ekono­mıkalyq forýmnyń 2022 jylǵy máli­metteri boıynsha, genderlik alshaq­tyqty joıý úshin 132 jyl qajet bolady. Qazaqstan óz kezeginde, 15 tarmaqqa kóterilip, Jahandyq genderlik alshaqtyq ındeksinde óz pozısııa­syn jaq­sartty. «Bizdiń elimizde áıelder mem­lekettik basqarý isine teń dárejede qaty­sady, belsendi qoǵamdyq qyzmet júr­gizip, bıznes-jobalardy iske asyrýda. Máse­len, Ekonomıkalyq yntymaqtastyq jáne damý uıymynyń derekterine sáıkes, Qazaq­standa bıznestegi áıelderdiń úlesi – 45%. Bul AQSh pen Túrkııa sııaqty elderge qara­ǵan­da, joǵary kórsetkish», dedi Álıhan Smaıylov.

Úkimet basshysy qazaqstandyq áıelder «Damý» qory qoldaǵan jobalardyń jartysyna jýyǵyn júzege asyrǵanyn atap ótti. Bul rette jobalardyń úshten birin aýyldyq jerlerden kelgen kásipker áıelder aldy.

Jyl basynan beri bala kútimi boıynsha járdemaqy tóleý merzimi 1 jyldan 1,5 jyl­ǵa deıin uzartyldy. Odan bólek Áleýmettik kodekste «Nagradtalǵan analar» degen jańa uǵym engiziledi. «Bul mártebe kópbalaly analardy qurmettep, olardyń eńbegin dárip­teý maqsatynda «Kúmis alqamen», «Altyn alqamen» mara­pat­talǵan, buryn «Batyr ana» ataǵyn alǵan, «Ana dańqy» orden­derimen mara­pat­­talǵan áıelderge berilet­in bolady. Mara­pat­talǵan analar úshin jár­demaqy mól­sheri saralanyp, ulǵaı­ty­latyn bolady. Sha­mamen 90 myń ana osyndaı ıgilikke ıe bolady», dedi Premer-mınıstr.

Sonymen qatar Úkimet basshysy perı­na­taldyq uıymdardyń materıaldyq-teh­nı­kalyq jaǵdaıyna erekshe nazar aýdarý qajettigin aıtty. Olardyń kóp­shi­ligi talapqa saı emes. «Ana men balany qorǵaý jónindegi tujyrymdama joba­syn­da pe­rınataldyq ortalyqtardyń ınf­ra­qu­rylymyn jańǵyrtýdy eskerý kerek. So­nyń ishinde Densaýlyq saqtaý mınıstr­ligi Almatydaǵy Akýsherlik, gınekologııa jáne perınatologııa ǵylymı ortalyǵyn jóndeý jáne jaraqtandyrý máselesin sheshýdi jedeldetýi qajet», dedi Álıhan Smaıylov.

Úkimet basshysy ákimdikter О́ńirlik ju­­mys­pen qamtý kartalary aıasynda áıel­­derdi nátıjeli jumyspen qamtýdy ke­­ń­eı­tý boıynsha sharalar qabyldap, al Eń­­bek jáne halyqty áleýmettik qorǵaý mı­­nıstr­­ligi osy baǵyttyń iske asyry­lýyn úı­­­lestirý men monıtorıng júrgizý­di qam­­ta­ma­syz etýi kerektigin aıtty. «So­­nymen qatar kásipker áıelderdiń jo­ba­­laryn qar­jy­landyrýdy keńeıtý, olar­dy kapıtal­dy kóp qajet etetin joba­larǵa, mysaly, óńdeý ónerkásibine tartý jónindegi jumys­ty kú­sheıtý qajet. Osy jumystyń júrgi­zilýin keńinen túsindirý úshin Aqparat já­ne qoǵamdyq damý mınıstrligi qoldaý kórsetýi tıis», dep túıindedi Premer-mınıstr.