Sýretti túsirgen Erlan OMAR, «EQ»
Jýyrda elordada zańsyz salyna bastaǵan «Dýblın» jáne «Vashıngton» atty eki turǵyn úı kesheni sot sheshimimen súriletindigin estigende, jaǵasyn ustamaǵan jan joq shyǵar. Bárimiz de osydan on jeti jyl buryn Almaty qalasynyń «Baqaı» jáne «Shańyraq» shaǵyn aýdandarynda bolǵan shýly da qaıǵyly oqıǵalar qaıtalanbasa jarar edi dep alańdaýmen boldyq. Áıteýir, bul joly týyndaǵan másele qoldanystaǵy zańnama aıasynda yń-shyńsyz qaralyp, qurylys kompanııalarynyń kinásinen zardap shekken úleskerlerdiń salǵan qarajattary qaıtarylyp beriletin bolyp sheshildi.
Talap pen tártip úlgisin kórsetýge tıis elordanyń qurylys salasynda osyndaı soraqylyqqa jol berilip jatqanda óńirlerdegi ahýal da jetise qoımaıtyny anyq. Muny Bas prokýratýra ótken jyldan bastap megapolıster men oblys ortalyqtarynda uıymdastyrǵan tekseristerdiń nátıjeleri aıǵaqtap berdi. Qala qurylysy salasynda jergilikti atqarýshy jáne baqylaýshy organdar tarapynan baqylaý joqtyń qasy bolyp shyqty. Sonyń saldarynan qurylys salý úshin ruqsat pen jer ýchaskesi jergilikti turǵyndardyń pikirin jáne ınjenerlik, kóliktik jáne áleýmettik ınfraqurylym bar-joǵyn eskermesten berilgen. Ákimdikterdiń sheneýnikteri men qurylys kompanııalary basshylarynyń birlesip jasaǵan aıla-sharǵylary nysandardyń júıesiz salynýyna, qorshaǵan orta men jasyl aımaqtardyń búlinip, turǵyndardyń ómir sapasynyń nasharlaýyna ákelip soǵyp otyr.
Mundaı eleýli kemshilikterge keńshilik berilýiniń basty sebebiniń biri – ákimdikterdiń qala qurylysyn júıeli josparlaýǵa jete mán bermeıtindiginde. Máselen, Astananyń 2001 jyly qabyldanyp, 1,2 mln turǵynǵa eseptelgen Bas jospary qazir ózektiligin joǵaltqan. О́ıtkeni elorda turǵyndarynyń sany búginde 1,5 mln-nan asyp ketti. Sonyń saldarynan eldiń bas shaharynda keıingi kezde sý tapshylyǵy qatty sezilip, turǵyndar renishin bildirip otyr.
Almaty qalasynyń 2004 jyly qabyldanǵan Bas jospary da ábden eskirgen. Onda «ońtústik astananyń» demografııalyq jaǵdaıy, jylýmen qamtamasyz etý máselesi, ekologııalyq talaptar, tipti seısmıkalyq táýekelder de eskerilmegen.
Qala qurylysynyń basty qujaty bolyp sanalatyn Bas josparlardy sheneýnikter eshkimmen aqyldaspaı ózgertýdi jaman ádetke aınaldyryp alǵan. Úsh megapolıs pen Aqtaý, Aqtóbe, Atyraý, Kókshetaý, Qyzylorda, Oral, О́skemen, Pavlodar, Taldyqorǵan, Taraz, Túrkistan qalalarynda bólingen jer ýchaskeleriniń maqsatyn Bas jospardy aıaqqa basa otyryp, zańsyz ózgertýdiń 1 myń deregi áshkerelengen. Atalǵan shaharlarda Bas josparlarda belgilengen asa qajetti áleýmettik nysandardyń ornyna basqa kommersııalyq ǵımarattar salý beleń alǵan. Mysaly, 25 myń shákirtke mektep, 46 myń sábıge balabaqsha jetispeı otyrǵan elordada 900 oqýshyǵa arnalǵan mekteptiń ornyna «SAT Group Project» JShS 18 qabatty turǵyn úı salyp jatyr. Ol azdaı, qurylys salýshy kompanııa qala ákimdigi tarapynan baqylaý joqtyǵyn paıdalanyp, shaǵyn baqtyń ornyna «Grey Plaza» bıznes ortalyǵyn salyp tastaǵan.
Almaty qalasynyń prokýratýrasy baýyrlas Túrkııa elinde bıylǵy aqpan aıynda bolǵan kúshti jer silkinisiniń asa aýyr zardaptarynan sabaq ala otyryp, Alataý baýraıyndaǵy Qarǵaly jáne Býtakovka shaǵyn aýdandary men Observatorııa kóshesinde ornalasqan jalpy kólemi 250 gektardy quraıtyn 120 jer ýchaskesinde zańsyz qurylys salýdyń aldyn alǵan. Sondaı-aq «Medeý» tabıǵat parki aýmaǵyndaǵy 45 gektardy alyp jatqan jer ýchaskeleri bireýlerge zańsyz bólingenin áshkerelegen.
Buǵan qosa, prokýrorlar búkil el boıynsha 250-den astam turǵyn úıdiń qurylysy ruqsat berý qujattarynsyz bastalǵanyn anyqtapty. Osyndaı buzýshylyqtarǵa baılanysty ákimdikterge 77 qadaǵalaý aktisi joldanyp, 133 adam ákimshilik jaýapqa, 14 memlekettik qyzmetshi tártiptik jaýapqa tartylǵan. Aqmola, Almaty jáne Atyraý oblystarynyń qala qurylysy salasynda alaıaqtyq jasaý, laýazymdyq ókilettikterdi asyra paıdalaný derekteri boıynsha 13 qylmystyq is qozǵalǵan.
Qala qurylysy salasyndaǵy bylyq-shylyqtardy boldyrmaý maqsatynda Bas prokýratýra Úkimetke tıisti usynym engizip, jer ýchaskesin alǵannan bastap, kez kelgen obektini qoldanysqa bergenge deıin barlyq rásimdi baqylaý jáne kelisý úshin «biryńǵaı tereze» ádisin ázirleýdi, sanıtarlyq-epıdemııalyq baqylaý jáne tótenshe jaǵdaılar organdaryna qurylys qujattaryn kelisý quzyretin berýdi, ázirlenip jatqan Qala qurylysy kodeksiniń jobasyna qurylys júrgizýge jáne onyń mańyn kógaldandyrýǵa qajetti jer ýchaskesi jetkiliksiz bolǵan jaǵdaıda turǵyn úıler salýǵa ruqsat qujattamasyn berýge tyıym salýdy qarastyrýdy, jergilikti atqarýshy organdardy salynǵan nysandy ol ornalasqan jerge baryp tekserýge mindetteýdi usynǵan. Bul usynystar Úkimet tarapynan qoldaý taýyp otyr.
Alaıda qala qurylysy salasynda qatań tártip ornatý úshin qurylys salýshylardyń jeke jaýapkershiligin kúsheıtpeı bolmaıdy. Sebebi «Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly» kodekstiń 319-babynda óndiristik, turǵyn úı, sharýashylyq, gıdrotehnıkalyq (sý sharýashylyǵy) nemese turmystyq nysandardy jerge tıisti quqyqsyz zańsyz salǵany úshin zańsyz turǵyzylǵan nemese turǵyzylyp jatqan qurylysty májbúrlep buza otyryp ne onsyz, jeke tulǵalarǵa – on bes, laýazymdy adamdarǵa, shaǵyn kásipkerlik sýbektilerine nemese kommersııalyq emes uıymdarǵa – otyz, orta kásipkerlik sýbektilerine – elý, iri kásipkerlik sýbektilerine eki júz aılyq eseptik kórsetkish mólsherinde aıyppul salý kózdelgen. Shyntýaıtynda, bul sharalar, ásirese josyqsyz kásipkerler úshin shybyn shaqqanmen birdeı emes pe? Al turǵyn úılerdi tıisti ruqsatsyz salyp jatqan qurylys salýshylar baqylaý joqtyqtan úleskerlerdi aldap, olarmen zańdy kúshi joq sharttar jasasýdy jalǵastyrý ústinde. Osyndaı zańsyzdyqtary áshkerelenip, salyp jatqan turǵyn úıiniń qurylysyn toqtatýǵa nemese buzýǵa májbúr bolǵan kásipkerler óz salymshylaryn narazylyq aksııalaryna shyǵýǵa ıtermelep, qoǵamdyq tártipke qaýip-qater tóndirip jatatyny belgili. Sondyqtan qala qurylysy salasynda qoldanystaǵy zańnamany barynsha qataıtpaı, tártip ornatýymyz ekitalaı.
