Sýretti túsirgen Mádı ǴUBAIDÝLLIN
Jıynǵa Senat komıtetiniń tóraǵasy Álı Bektaevtyń ózi bastap kelgen senatorlardan bólek, Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar vıse-mınıstri Dosbol Bekmaǵambetov, Aýyl sharýashylyǵy mınıstri Erbol Tasjúrekov, Batys Qazaqstan oblysynyń ákimi Narıman Tóreǵalıev, jergilikti aýyl sharýashylyǵy mekeme basshylary qatysty.
Ras, aqbóken taqyryby oblysta ótkir tur. Birneshe jyl buryn qozǵalǵan bul másele áli kúnge naqty sheshimin tappaı otyr. Al keıingi kezde óńirdegi kıik sany da, sharýalardyń shydamy da eń shyrqaý shyńyna jetkeni baıqalady.
– Ásirese Batys Qazaqstan oblysynda kıik máselesi problemaǵa aınalyp otyr. Oral popýlıasııasyndaǵy kıik sany oblys aýmaǵynda 1 mln bastan asyp, jaıylym men shabyndyq, tipti egin alqaptaryna zııan keltirgeni aıtylǵan. Bul máseleden depýtattar habardar. Sonyń ishinde senator Arman О́teǵulov birneshe ret másele kóterdi, Úkimet basshysyna saýal joldady, naqty usynystaryn da aıtty. Biz osy saparymyzdan keıin de Úkimetke arnaıy saýal joldaýdy josparlap otyrmyz, – dedi jıyndy bastaǵan Á.Bektaev.
О́temaqy qashan beriledi?
Batys Qazaqstan oblysy áýelden aýyl sharýashylyǵyn, sonyń ishinde mal sharýashylyǵyn damytyp, tórt túlik maldyń berekesin kórip otyrǵan óńir. 2023 jylǵy 1 qyrkúıektegi málimet boıynsha, oblys aýmaǵynda 904 myń bas iri qara, 1 mln 512 myń bas usaq mal, 300 myń bas jylqy jáne 2,6 myń bas túıe tirkelgen.
Taǵy bir ereksheligi – Batys Qazaqstan oblysyn Jaıyq ózeni ekige bólip aǵady. Sonyń ishinde Jaıyqtyń oń jaǵyndaǵy, ıaǵnı oblystyń ońtústik aýdandary mal ósirýmen shuǵyldanady. О́ńirdegi túıe sany túgelge jýyq, al iri qara, usaq mal jáne jylqynyń úshten ekisi osy ońtústik aýdandarda. Al resmı oryndardyń esebinshe sany 1,1 mıllıondaı, jergilikti turǵyndardyń pikirinshe 2 mıllıonnan asyp ketken aqbóken de dál osy ońtústik aýdandardyń jerinde, Jaıyq pen Edildiń arasynda josyp júr.
– Aldymyzda qoıan jylynyń qysy kele jatyr. Qystaqqa kiretin mal basyna 2 mln 126 myń tonna shóp daıyndaýymyz qajet. Alaıda qazir bizdiń jınaǵanymyz oblys boıynsha nebári 1 mln 530 myń tonna. Bul qajetti kólemniń 72%-y ǵana. Al ońtústik aýdandarda tabıǵı shóptiń ónimdiligi áldeqaıda tómen. Máselen, búginde Bókeı Ordasy aýdany qajetti shóptiń 49%-yn, Jańaqala aýdany – 48%-yn, Jánibek aýdany 36%-yn ǵana daıyndap otyr. Shekten tys kóbeıgen kıik ońtústik aýdandardaǵy shabyndyq jáne jaıylymdyq jerdi taptap, mal azyǵyn daıyndaý qıynǵa aınaldy, – dedi túz janýarynyń aýyl sharýashylyǵyna tıgizgen zardaby týraly baıandaǵan Batys Qazaqstan oblystyq aýyl sharýashylyǵy basqarmasynyń basshysy Naýryzǵalı Qaraǵoıshın.
Qazir Aq Jaıyqtyń sharýa halqy bir ǵana jaıtty kóńiline medeý etip otyr. Ol – byltyrǵy qystyń jaıly bolǵany. Sonyń arqasynda byltyr jıǵan jemshóbiniń biraz bóligi saqtaýly tur. Alaıda kıiktiń kóbeıýinen tek azyq tapshylyǵy emes, basqa da másele shyǵady. Mysaly, qazir Jánibek, Bókeı ordasy, Qaztalov, Jańaqala aýdandarynda aqbóken úı malymen aralasyp jaıylyp júr. Bir sýattan sý ishedi. «Bul óńirdegi veterınarlyq ahýalǵa keri áserin tıgizýi ábden múmkin», dep mamandar dabyl qaqqaly biraz boldy. О́ıtkeni dál osy Oral popýlıasııasyndaǵy kıikterdiń juqpaly aýrýdan myńdap qyrylǵan oqıǵasy 2010, 2015 jyldary tirkelgen edi. Búginde esepsiz kóbeıip, úı janýarlarymen aralasyp ketken kıik qyrylsa, tórt túlik mal da aman qalmasy anyq.
Naýryzǵalı Qaraǵoıshın oblys ákimdiginiń tapsyrmasyna sáıkes kıikten zardap shegip otyrǵan árbir aýdanda kıikten zalaldar kólemin esepteý úshin komıssııalar qurylǵanyn, bul komıssııalar ár sharýashylyq kóleminde akt jasaqtap, zııan kólemin oblystyq aýyl sharýashylyǵy basqarmasyna usynǵanyn aıtty.
Bul aqparatqa qarasaq, oblys aýmaǵynda 1 350 agroqurylymnyń 913 myń ga aýyl sharýashylyǵy maqsatyndaǵy jerine, sonyń ishinde 3,0 myń ga egistik, 46,1 myń ga shabyndyq jáne 863,9 myń ga jaıylymdyq jerge kıikten zalal kelgen. Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi usynǵan ádistemege sáıkes jaıylymdarǵa keltirilgen zalal quny 7,9 mlrd teńgeni qurap otyr.
Alaıda qazirgideı qysqy mal azyǵyn daıyndap jatqan kúrdeli kezeńde asa qajetti ótemaqy qarjy batysqazaqstandyq sharýalardyń qolyna áli tıgen joq. «Shopan ata» qaýymdastyǵynyń Jánibek aýdany boıynsha fılıal basshysy Baýyrjan Sabanov, oblystyq máslıhatynyń depýtaty, «Tasqala et» JShS dırektory Nurtaı Jumashev sekildi jergilikti sharýa ókilderi osy máseleni jedeldetýdi surady. Sonymen birge Reseı tarapynan kelip jatqan arzan baǵaly ónimderdi shekteý, sóıtip, otandyq agrarlardy qorǵaý máselesi de kóterildi.
– Kıikten keltirgen zalal úshin ótemaqy tóleý máselesi qarastyrylyp, shyǵyn mólsheri saraptamadan ótkizilip jatyr. Buryn memleketimizde mundaı tájirıe bolmaǵan soń bárin jańadan qarastyrýǵa týra keledi. Al kórshi memleketterden keletin aýyl sharýashylyq taýarlaryn shekteý máselesi kúrdeli. О́ıtkeni ekonomıkalyq naryǵymyz bir. Sondyqtan tikeleı tyıym sala almaımyz. Tek ónimderdiń sapasyn qadaǵalaýdy shekaradan bastap kúsheıtetin bolamyz. Ishki naryqqa kelip jatqan et ónimin, basqa da aýyl sharýashylyǵy ónimderin qadaǵalaımyz, – dedi aýyl sharýashylyǵy vıse-mınıstri Erbol Tasjúrekov.
Qyrkúıekte sheshim qabyldanady
Batys Qazaqstan fermerleriniń asyǵa kútken taǵy bir máselesi – kıik sanyn retteý. Iаǵnı «arba da synbaıtyn, ógiz de ólmeıtin» jaǵdaıdy oılap tabý. Bul úshin óńirdegi kıik popýlıasııasynyń sanyn belgili bir mólsherde saqtap, artylǵan bóligin maqsatty paıdalanýǵa ruqsat berilýi kerek.
– Elimizde 2003 jyldan bastap búginge deıin kıikti retteýge tyıym salyndy. Keńes odaǵy kezinde kıiktiń eń kóbeıgen kezindegi sany 1,2 mln bolatyn. Búginde munyń sany 2,6 mln basqa jetti. 20 jyl ishinde ásirese 2017 jyldan beri elimizde kıik sany ájeptáýir ósti. Bizdiń mınıstrlik Jáńgir han atyndaǵy Batys Qazaqstan agrarlyq-tehnıkalyq ýnıversıtetiniń mamandaryna kıik popýlıasııasyn retteý boıynsha bıologııalyq negizdeme ázirleýge tapsyrys berdi. Qazir ol negizdeme ázir. Soǵan sáıkes daıyndyq jumystary bastaldy. Osy qyrkúıek aıynyń sońyna deıin bir sheshim qabyldanady, – dedi vıse-mınıstr Dosbol Bekmaǵambetov.
Kıik sanyn retteý – jańadan oılap tabylǵan tásil emes. Keńes odaǵy kezinde de kıiktiń belgili bir mólsherin atyp, arzan etti halyq maqsatyna paıdalanǵan bolatyn. Búginde jergilikti bılik te sol ótkendi oıǵa túsirip, daıyndyq máselesin pysyqtap jatyr. Máselen, bıologııalyq negizdemege sáıkes ruqsat etilgen lımıt sheginde kıik sany retteler bolsa, Batys Qazaqstan oblysynda 3 et óńdeý kásiporny jumysqa kirisýge daıyn otyr.
– Kıik soıýdy qýattylyǵy aýysymyna 100 bas iri qara jáne 500 bas usaq malǵa arnalǵan «Jańaqala mal soıý kombınaty» («Izdenis» JShS), 50 bas iri qara jáne 300 bas usaq mal soıýǵa arnalǵan «Batys-Nyq» JShS jáne 250 bas iri qara men 1000 bas usaq mal soıýǵa múmkindigi bar «Kúbileı» JShS júzege asyrýǵa daıyn, – deıdi oblystyq aýyl sharýashylyǵy basqarmasynyń basshysy Naýryzǵalı Qaraǵoıshın.
Aıta keteıik, «Jańaqala mal soıý kombınaty» Jańaqala aýdanynda ornalasqan. Kombınat bir aýysymda 100 bas iri qara jáne 500 bas usaq mal soıa alady. Budan bólek, Aqjaıyq aýdanynda ornalasqan «Batys-Nyq» JShS et soıý pýnkti ár aýsymda 50 bas iri qara men 300 bas kıik soıa alady. Munda da 400 tonnalyq tońazytqysh kamera daıyn. Al ataqty «Kúbileı» JShS Oral qalasynda ornalasqan. Et óńdeý kesheniniń jalpy qýattylyǵy jylyna 20 myń tonna etke eseptelgen. Soıý jáne et óńdeý sehtary tolyǵymen avtomattandyrylǵan, joǵary sapaly eýropalyq jabdyqtar ornatylǵan.
Memleket jáne aýyl sharýashylyǵy
– Memleket basshysy Joldaýda «Eýrazııa qurlyǵyndaǵy basty agrarlyq ortalyqtyń birine aınalý – Qazaqstannyń strategııalyq maqsaty» dep atap ótti. Sonymen qatar aldaǵy úsh jyl ishinde agroónerkásiptegi óńdelgen ónim úlesin 70 paıyzǵa jetkizý boıynsha naqty mindet qoıdy. Bul – óte mańyzdy másele. О́ıtkeni aýyl sharýashylyǵy ónimin biz shıkizat kúıinde emes, óńdelgen daıyn taýar kúıine jetkizip, shetke, eksportqa da shyǵarýymyz kerek. Sonda qosymsha tabys pen paıda kóbirek bolady, – deıdi Á.Bektaev.
Senatorlar toby oblystyń agrarlyq qurylymdaryn aralap, mamandarmen kezdeskende asa kóńil aýdarǵan taǵy bir másele – aýyl sharýashylyǵyn sýlandyrý jaıy. Úshinshi másele – agrarlyq ǵylymdy damytý. Tórtinshi taqyryp – agrarlyq salany qarjylandyrýdy retteý máselesi.
– Bul máseleler óte keleli jumysty atqarýdy talap etedi. Shynyn aıtý kerek, bıylǵy jyl aýyl sharýashylyǵy úshin aýyrlaý bolyp tur. Sý tapshylyǵy, qurǵaqshylyq, mal azyǵynyń jetispeýshiligi bar, klımattyq jaǵdaıǵa baılanysty egis kólemi men ónim de tómendep ketti. Mine, osynyń bári sharýalarǵa ońaı tıip jatqan joq. Sondyqtan osyndaı kezde memlekettik qoldaý, memlekettik qarjyny, sýbsıdııany ýaqytynda bólý, sharýalardyń alǵan nesıeleriniń qaıtarý merzimin uzartý sekildi kóptegen usynys aıtylyp jatyr. Maqsatymyz – osy jaıttardy sharýalarmen aqyldasý. Sondaı-aq búgin Batys Qazaqstan oblysyndaǵy kıik máselesin de keńinen talqyladyq. Osy aıtylǵan máselelerdiń bárin toptastyryp, agrarlyq komıtet tarapynan úkimetke tııanaqty usynys joldaımyz. Bolashaqta onyń oryndalýyna da atsalysýymyz kerek. Múmkin keı máselede zańnamalyq normatıvtik qujattar qabyldaý kerek shyǵar, keı máselede zańnamalyq turǵydan tereńirek qamtamasyz etý kerek bolar. Biraq eskeretin bir másele, sońǵy kezde memleket tarapynan aýyl sharýashylyǵyna kózqaras túbegeıli ózgerip kele jatyr, – dedi Álı Bektaev jýrnalısterge kóshpeli otyrysty qorytyndylap turyp.
Batys Qazaqstan oblysy
