– Jaqyp Qajmanuly, Memleket basshysy Joldaýda el ekonomıkasynyń damýy, halyqtyń ál-aýqatyn kóterýge qatysty mańyzdy usynystar aıtyp, naqty tapsyrmalardy belgilep berdi. Sonyń biri – aýyl sharýashylyǵy ónimderin tereń óńdeýge basymdyq berý qajettigi týraly bastama. Elimizde bul salanyń áleýeti qandaı?
– Aýyl sharýashylyǵy ónimderin qaıta óńdeý rasynda da asa mańyzdy, tipti biz úshin strategııalyq baǵyt der edim. Nege? Birinshiden, aýyl sharýashylyǵy ónimderin óńdeý – eń aldymen, elimizdi asyraıtyn sala. Kúndelikti jep otyrǵan tamaǵymyz ben tutynatyn taýarymyz. Ol – halqymyzdyń salamat-saýlyǵy, ómir sapasy. Tek azyq-túlik emes, jalpy ultymyzdyń qaýipsizdigi. Ekinshiden, bul sala – óńirlerdi damytatyn negizgi qozǵaýshy kúsh. Halqymyzdyń 40 paıyzy aýyldyq jerde turady. Ár úshinshi otandasymyz aýyl sharýashylyǵynda jumys isteıdi. Eger qolda bar osy áleýetimizdi durys jáne utymdy paıdalansaq, biz bul salanyń jańa qyrlaryn asha túsemiz. Ol úshin elimizde qajetti barlyq resýrs jetkilikti.
– О́nimderdi qaıta óńdeý búkil aýyl sharýashylyǵy salasy úshin draıver bola alady degen pikir bar. Siz qalaı oılaısyz?
– Jaqynda issaparmen Izraılde boldyq. Halyq sany bizden eki ese, aýmaǵy – 122 ese az. Bizdiń bir ortasha aýdandaı ǵana. Bar bolǵany 22 myń sharshy shaqyrym. Aqmola oblysyndaǵy Ereımentaý aýdanymen birdeı. Jeri negizinen qumdy, shól dala. Qunarsyz. Onyń ústine soǵys jaǵdaıynda ómir súrip jatyr. Soǵan qaramastan, tek ózin emes, biraz eldi aýyl sharýashylyǵy ónimderimen qamtamasyz etip otyr. Dıqandar jańa tehnologııalardy paıdalanyp, egisterin tamshylatyp sýarady. Sóıtip, mol ónim alady. Sonyń arqasynda kishkentaı ǵana memleket búkil dúnıe júzine jemis-jıdek, kókónis ónimderin satyp keledi. Bizge úlgi bolatyn mundaı elder az emes. Biz de azyq-túlikti syrttan tasymaı, óz-ózimiz qamtamasyz etýge áleýetimizdi tolyq paıdalanýymyz kerek.
Ishki naryqty qamtýǵa da, eksportty arttyrýǵa da otandyq óndirýshilerdiń shamasy jetkilikti. Ol úshin agrarlyq sektordyń alǵa jyljýyna barynsha jaǵdaı jasaýǵa mindettimiz. Ter tógip, jurtymyzdy etpen, sútpen qamtamasyz etip júrgen fermerler úshin memlekettik qoldaýdyń túrleri únemi damyp otyrýy kerek. Bul qadamdardyń bárin aýyl eńbekkerlerimen talqylap, solardyń usynys-pikirlerin eskergen durys. Qaıta óńdeý óndirisin damytyp, ımportty ózimizdiń ónimdermen aýystyrýdyń mańyzy óte zor.
Memleket basshysy «Qazaqstannyń aınalasynda ónim ótkizetin óte úlken naryqtar bar. Onda sapaly azyq-túlik ónimderi tapshy» degen bolatyn. Kórshiles elder tarapynan bizdiń ónimderge suranys jyldan-jylǵa artyp keledi. Osy suranysty saýatty paıdalana bilsek, utarymyz kóp.
– О́ńdeý salasyn damytý úshin kedergi bolyp turǵan negizgi máseleler qandaı?
– Ashyǵyn aıtý kerek, elimizde aýyl sharýashylyǵy ónimderin óńdeý úlesi tómen. Naqty salalardy alsaq, un óndirisi – 17, sút ónimderi – 16, et ónimderi – 16, ósimdik maıy – 8, qant – 4, jarma 2 paıyz. Prezıdent aldaǵy úsh jylda agroónerkásip kesheninde qaıta óńdelgen ónimniń úlesin 70 paıyzǵa jetkizý týraly mindetti alǵa qoıdy. Máselen, astyq óndirý salasyn alaıyq. On bes jyl buryn un óndirý jaǵynan elimiz álemde kóshbasshy bolatyn. Sol kezde elimizde un óndiretin 270 kásiporyn jumys istep turdy. Qazir solardyń úshten biri ǵana qaldy. Oǵan sebep – naryqtaǵy básekeniń artýy. Bul jaǵdaıda biz eki joldyń birin tańdaýymyz qajet: ne halyqaralyq naryqtaǵy ornymyzdy qaıtarý, ne undy tereń óńdeýge kóshý.
Tereń óńdeýdiń alǵashqy óńdeýden aıyrmashylyǵy nede dep suraýyńyz múmkin. Astyqty alǵashqy óńdeýden jarma, un alamyz. О́ńdeýshilerdiń kóbi osymen shuǵyldanady. Onyń ornyna biz óndirýshilerdi astyqty tereń óńdeýge yntalandyrýymyz qajet. Sonda qosymsha quny joǵary ónimder, atap aıtqanda, glıýkoza-frýktozaly sırop, amın qyshqyldary, lızın, dárýmender, tamaq qospalary, bıopolımerler, t.b. kóptegen ónimdi alatyn bolamyz. Sıfrmen aıtsaq, baǵasy 102 myń teńge turatyn bir tonna astyqtan óńdeý arqyly 146 myń teńge turatyn un alamyz. Al sol bir tonna astyqty tereń óńdep, jańaǵy aıtqan sırop, lızın, krahmal óndirsek, shamamen 585 myń teńgeniń ónimine qol jetkizemiz. Qaıta óńdeý salasynyń áleýetin osydan-aq kóre berińiz.
Qantqa keletin bolsaq, elimizde otandyq shıkizattan óndirilgen qanttyń kólemi jalpy tutynýdyń 10%-nan aspaıdy. О́kinishke qaraı, memlekettik baǵdarlamalarda qant qyzylshasynan basqa balama ónimderden qant alý týraly eshteńe qarastyrylmaǵan. Tek qyzylsha qantyn óndirý arqyly Reseıdiń tájirıbesin qaıtalaýdyń qanshalyqty qajeti bar? Mysaly, júgeri daqyldarynan krahmal shyrynyn alý tehnologııasyn nege qarastyrmasqa? Júgeri uzaq jyldar boıy elimizde tabysty óndirilip kele jatqan, jerge de, aýa raıyna da beıim daqyl ekeni belgili. Mamandar da jetkilikti. Krahmal negizinde glıýkoza-frýktoza shárbaty shyǵarylady jáne ony sýsyn zaýyttarynda, kondıter fabrıkalarynda, kýlınarlyq sehtarda qant ornyna paıdalanýǵa bolady. Ǵalymdardyń zertteýinshe, dándi júgeriniń 1 gektaryna ketetin óndiristik shyǵyn 400 myń teńgeni quraıdy. Al qant qyzylshasyna ketetin shyǵyn – 850 myń teńge. Sondaı-aq dándik júgeriden shyrynnyń shyǵymdylyǵy 75%-dy quraıdy, al qyzylshadan 11% ǵana. Iаǵnı el tutynatyn 650 myń tonna qanttyń jartysyna jýyǵyn dándi júgeriden alýǵa bolatyn glıýkoza-frýktoza shárbatyna aýystyrýǵa bolady.
– Memleket basshysy barynsha tereń óńdelgen ónimderdi eksportqa jiberýdi qaıta-qaıta tapsyryp keledi. Sol mindetti qalaı oryndap jatyrmyz?
– Bizdegi jaǵdaıǵa kóshpes buryn kórshiles О́zbekstandy mysalǵa alaıyq. 2020 jyly О́zbekstan maqta shıkizatyn eksporttaýǵa tyıym saldy. Ondaǵy maqsat – maqtany qaıta óńdeý óndirisin damytý. Sonyń arqasynda ózbek aǵaıyndar ıirimjip pen mata óndirisin – 2, tigin-trıkotaj buıymdaryn – 5,5, shulyq ónimderin 7 ese arttyrǵan. Qazir О́zbekstanda eń joǵary suranysqa ıe taýar – ol ıirimjip (prıaja). 2021 jyly onyń eksporty tipti altyn satý kóleminen asyp ketken. Iаǵnı altyn 1,3 mlrd dollarǵa eksporttalsa, ıirimjip 1,6 mlrd-ǵa satyldy.
Endi ózimizdegi astyqty alaıyq. Ony kóbinese shıkizat túrinde eksportqa shyǵaramyz. Onyń birshama obektıvti, sýbektıvti sebepteri bar. Tek bireýine toqtalaıyn. Astyqty eksporttaǵany úshin qosymsha qun salyǵy (QQS) qaıtarylady. Biraq shetelge ne shyǵarsań da solaı. Bıdaı, un, makaron sııaqty daıyn ónim bolsyn qaıtarylatyn QQS bárine birdeı. Árıne, mundaı jaǵdaı ónimdi óńdeýge yntalandyrmaıdy.
Et ónimderi boıynsha da ózekti suraqtar kóp. Eń mańyzdysy – ol veterınarlyq qaýipsizdik. Bul jaǵdaı úlken alańdaýshylyq týdyryp otyr. О́tkende ǵana Halyqaralyq epızootııalyq bıýro eldegi sıyrlarda aýsyl aýrýy bar dep málimdedi. Bul – otandyq et ónimderin eksporttaýǵa úlken tosqaýyl. Sondyqtan mınıstrlik osy máseleni tez arada sheshpese, jaǵdaı qıyndaıtyny sózsiz.
Máseleniń taǵy bir toby – óndirýshilerge beriletin memlekettik qoldaý. Halyqaralyq tájirıbeni alsaq, mal men ósimdik sharýashylyǵynyń damýy 80%-ǵa deıin sýbsıdııa bólýge baılanysty. Bul rette, sýbsıdııa alǵan sýbektilerdiń ózi «osy qarjyny tıimdi paıdalanamyz, óndiristi damytamyz» dep naqty mindetteme arqalaýy kerek. Bir jaǵynan, jaǵdaı jasasaq, ekinshi jaǵynan, olardyń da jaýapkershiligi kúsheıýge tıis.
– Taǵy qandaı mysaldar keltire alasyz?
– Maldyń terisi men júnine qatysty úlken másele bar. Elimizde byltyr 40 myń tonna jún, 11 mln teri shyqty. Biraq sol júnniń tek 17 paıyzy, al teriniń 14-aq paıyzy ǵana óńdeýge jiberilgen. Sonda qalǵany qaıda? Qalǵany ıtterge jem bolǵan ne qoqysqa tastalǵan eken. Al mınıstrliktiń aıtýynsha, memleket qanshama qoldaý usynsa da sapaly shıkizat ótkizýshiler az. Mal sharýashylyǵy – aýyl halqynyń negizgi tabys kózi. Nege olarǵa osy jún men teriden paıda kórýdi úıretpeımiz? Nege soǵan yntalandyratyn jaǵdaıdy jasamaımyz? Jappaı ataýly áleýmettik kómek kórsetkenshe, odan da nege osyny birtindep bastamasqa? Mysaly, birneshe aýyldy joba retinde alyp, adamdardy osy kásipke úıretýge bolar edi. Sol tájirıbeni keıin búkil respýblıkaǵa taratsaq, paıdasyn barlyq aýyl turǵyndary kóretini sózsiz.
– Osyndaı ózekti máselege Parlament tarapynan qandaı qoldaý kórsetilip jatyr?
– Bıyl maýsym aıynda aýyl sharýashylyǵy ónimderin qaıta óńdeý máselesine qatysty Senatta Úkimet saǵatyn ótkizdik. Maqsat – salaǵa jaýapty memlekettik organdardy synap, kemshilikterdi betke basý emes. Qaı tusta olqylyq bar? Nege osy salamyz oıdaǵydaı damymaı jatyr? Zań shyǵarýshy bılik retinde qaı jaǵynan óz úlesimizdi qosa alamyz? Qazirgi asa kókeıkesti ónim men óndiriske de zańdyq qoldaý men baqylaý kerek. Osy máseleler tóńireginde naqty áńgime júrgizdik. Jıyn qorytyndysyn saralaý arqyly aldaǵy ýaqytta jasaıtyn sharalarymyzdy belgilep aldyq. Úkimetke 23 tarmaqtan turatyn usynym berdik. Árıne, qaıta óńdeý – qıyn da kúrmeýi mol sala. Baǵyttar óte kóp: et ónimderi, jemis-jıdek pen kókónis, teri óńdeý, maqta tazalaý, sút, qant, ósimdik maıyn shyǵarý, balalar tamaǵyn óndirý, nan ónimderin shyǵarý, maldyń jemin daıyndaý, taǵy basqasy.
Senattan zańnamalyq jáne ádistemelik kómek bolsyn dep, Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligimen kelisimge keldik. Mınıstrlik quramynda Aýyl sharýashylyǵy ónimderin qaıta óńdeý departamenti bar. Onda jańa aıtqan ár baǵyt boıynsha mamandar naqty jumys istep keledi. Biz ár salanyń problemalaryn mamandarmen jan-jaqty talqylaımyz. Sóıtip, máselelerdi birge alǵa jyljytsaq degen jospar bar. Bárimizge keregi – Prezıdenttiń talap etip otyrǵan mindetin oryndaý, naqty nátıjege jetý.
– Áńgimeńizge rahmet.
Áńgimelesken –
Eskendir ZULQARNAI,
«Egemen Qazaqstan»
