​Memlekettik tildi bilmeıtin baspasóz hatshysy nege kerek?

Osy márege jetken tusta da laýazymdysy, beldisi, bekemdisi, basqasy bar keıbir mekemelerde memlekettik tildiń taǵdyry aýdarmashylardyń quzyrynda qalǵanyn jurt bilse kerek. Qazaq tildi basylymnan edik dep, málimet surasań ondaǵylar aýdarmashyǵa silteıdi. Keıde ózge tilde maqala jiberip, «Bir retin keltirseńder jón bolar edi, aýdarmashymyz bolmaı tur, ne syrqattanyp qaldy», degen ýájderin alǵa tartady. Basqalardyń ondaı tilekterine túsinistikpen qaraýǵa bolady. О́z qandasyń shúldirlep tursa, sha­rasyz kúı keshesiń. 

Keńes dáýirinde, 1989 jyldyń 21 qyr­kúıekte «Til týraly» tuńǵysh zań q­a­byldanyp,onda qazaq tili memlekettik már­tebe aldy. Ol jurtymyzdyń eldik jo­lyndaǵy kúresiniń bir jeńisi dep bil­dik. Odan beri de 30 jylǵa taıaý ýa­qyt ótkeni, til me­re­kesi toılanyp kele jatqany belgili. Táńir jarylqap, táýelsizdiktiń tańy atqanda ti­limizdiń mártebesi Ata Zańnan oıyp tu­­ryp oryn aldy. Sóıtip, «Alash arys­ta­ry bizge memlekettik ıdeıasyn tý etip kó­terýdi tabystap ketti», dep El­basy Nursultan Nazarbaev aıtqandaı, táý­el­sizdiktiń basty ıdeıasynyń biri – til tá­ý­el­sizdigine qol jetkizip edik. 1997 jyly Pre­zıdenttiń bekitýimen «Til týraly» ege­men el zańy qabyldandy. 1998 jyly Úki­met memlekettik tilge basymdyq be­rý jaı­yn jan-jaqty qarastyra ke­lip, ar­na­ıy qaýly qabyldap onda: «mem­le­kettik organdarda is qaǵazdaryn kezeń-kezeńmen qazaq tiline kóshýine baılanys­ty is-sharalar josparyn jasap, júzege asyrsyn» dep tapsyrdy. Sonymen birge, árqaısysy on jyl ishinde atqarylatyn jumysty aı­qyndaǵan eki memlekettik baǵdarlama jasaqtaldy.

Osy arada ult asyly Sáken Seıfýl­lın oıǵa oralyp otyr. Qazaq AKSR Halyq komıssarlary keńesiniń tóraǵasy kezinde «Qazaqty qazaq deıik, tarıhı qateni túzeıik», dep qorlanǵan ulty­nyń atyn qaıtaryp, is-qaǵazdaryn qazaq ti­linde  júrgizý jóninde dekret qa­byl­dat­ty. Osynyń basynda júrip ba­tyl­dyq tanytqan alash arysy «Bizdiń qazaq kom­mýnısteriniń keıbireýi qazaq tili týra­ly qatty kirisýge: «Bireý ultshyl dep aı­tady...» dep boı tartady. Biraq bul – qý­lyq, bul kommýnıstik qylyq emes, ol – jaramsaqtyq, jaǵympazdyq... «Jaqsy kommýnıst eken» dep aıtsyn degenderdi» qatty synǵa alady. Taǵy bir alash arysy M.Dýlatovtyń: «Qazaq tili memlekettik til boldy» dep, artynan sol memlekettik tildiń mártebesin oryndamaı júrgenderge renish tanytatyny osy tus edi.

Árıne, aýdarmashy kerek. Biraq, zań talabyna saı memlekettik til óz dárejesinde atqarylýy tıis emes pe? Ony aýdarmashyǵa júktep qoıýdan arylatyn kez baıaǵyda kelgen. Elbasy N.Nazarbaevtyń «Uly Dala ulaǵattary» atty kitabynda, «Til damýy úshin tildik orta qajet. Bul – eń birinshi shart. So­syn tilge degen qajettilik kerek. úshi­n­shi shart, ana tilińdi ardaqtaıtyn ult­tyq namys kerek» dep  taıǵa tańba bas­qandaı aıtqany málim. Osyny múl­tiksiz oryndaýǵa kelgende enjarlyq ta­nytyp júrmiz. Eger álgi mártebeli mekemeler Prezıdent aıtqan qajettilikti qalyptastyryp, namystaryn oıatsa, til jaıly áńgime tyıylyp, órkenıetti elderdegideı óris ala bereri sózsiz.

Osy kúni úlkendi-kishili mekemege telefon soǵyp sharýańdy aıtsań, aý­dar­mashyǵa, bolmasa baspasóz hatshy­sy­na habarlasý kerektigin jetkizedi. Aqıqatyna kelse, baspasóz hatshysynyń mindeti úlken. Ony ózimiz úlgi etetin memleketterden kórip otyrmyz. Áıtse de, sol baspasóz hatshylary barlyq jer­de talapqa saı jumys istep otyr ma degen bir suraq kókeıden ketpeıdi. Olar kóbinde bastyǵynyń «jazbalaryn» ázirleýmen aınalysady. Ony tórt aıa­ǵynan teń turǵyzsa sóz basqa. Sol bas­pa­sóz hatshylarynyń keıbiriniń maman­dyq­tary jumysyna da sáıkes kele ber­meıtini jáne bar. Elimiz egemendik al­ǵan jyldardaǵy baspasóz hatshylary shetinen myqty edi. Eki tilge jetik bo­latyn. Qazir olaı dep aıta almasaq ke­rek. Birazynyń memlekettik tilden haba­ry shamaly...

Keıbir kompanııa men bankterdegi mem­lekettik tildiń jaǵdaıy shala-jansar desek qatelese qoımaspyz. Endeshe, esep-qısaby ádemi, qarjy jaǵynan ba­qýat­ty irgeli mekemelerdegi aýdarmashy men baspasóz hatshysynyń mártebesin kóterip, ult tiliniń uıtqysy dárejesine jet­­k­izsek utylmas edik. Bul azat el tiliniń óre­si bıikteı beretinine septigin tıgizeri sóz­­siz. Ol úshin kóptiń qataryndaǵy ǵa­na emes, kún saıyn jurt aldynda jú­r­e­tin, oı-ólshemi bıik, rýhy myqty, óz ju­my­s­y­nyń ǵana ıesi emes, kıeli ana tiliniń de tilekshisi bolatyn namysty, kózi alysty shalatyn jastardy alda aıtqan eki mamandyqqa taban tiretsek, ketken ese qaıtyp, ana tiliniń eńsesi bıikteı beretinine ımanymyz kámil.

Súleımen MÁMET,

«Egemen Qazaqstan»