Qazaq hımııasynyń atasy

О́tken ǵasyrda ǵylymdy órkendetken tulǵalardyń biri jáne biregeıi Batyrbek Birimjanov boldy desem, bul sózimde esh qospa joq. О́ıt­keni, osynaý óz zamanynyń alyp tulǵasy qazaqtyń ulttyq hımııa ǵy­lymynyń negizin qalap, qalyp­tas­tyryp, damytyp, talaı talantty shá­kirt tárbıelep, qazirgi ál-Farabı atyndaǵy ýnıversıtettiń hımııa fakýltetin otyz jylǵa tarta ýaqyt basqarǵan edi. Onyń keńes dáýirinde qýdalanyp, túrmede qamalǵanyn, azapty kúnderdi bastan ótkergenin kópshilik bile bermeıdi. Talantty jas jigit óz atamekeni kóne Torǵaı jerinen alysta ómirge kelip, syrtta ósse de onyń reseılik ımperııa zama­nyndaǵy patshanyń mara­patta­ryna ıe bolǵan Shaqshaq Jánibekten ta­raıtyn Birimjanovtardyń tikeleı urpaǵy ekendigi jas talanttyń aıa­ǵyna da, qolyna da kisen bolǵandaı. Oraıy kelgende aıta keteıik, «Aqtaban shubyryndy» zamanynda el qorǵaǵan tanymal batyrlardyń biri Jánibek Qoshqarulyna keıinnen Qazaq handyqtary Reseı ımperııa­syna qosylǵan soń aq patsha tarhan ataǵyn bergen. Bul general sheni bolatyn. Mine, osy tarhan ataǵy ákeden balaǵa mıras retinde Dáýit­baıǵa resmı túrde qaldyrylady. Qazaqtyń eski dástúri boıynsha Dáýitbaı rýynyń kelinderi atalary­nyń atyn atamaı, Tarhan dep ketýi sol sebepten kórinedi. Mine, osy Dáýitbaıdyń tikeleı urpaǵy Musa-Shegen-Birimjan-Qorǵanbek-Dáýren­bek bolyp órbıdi. Qorǵanbekten Ahmet, Ahmetten Batyrbek, Batyr­bek­ten Rústem, Rústemnen Dáýren týa­dy. Shaqshaq Jánibektiń shóberesi Shegenniń qyzy Aımende Balqoja bıdiń nemeresi uly aǵartýshy Ybyraı Altynsarınniń anasy. Minekı, osyndaı tekti tuqymnyń jalǵasy bolyp meniń ardaqty ustazym ósip jetiledi ǵoı. Desek te stalındik repressııa zamanynda ol qýǵyn-súrgin kórýi bylaı tursyn, abaqtyǵa da qamalǵan. Bar aıyby – ımperatorǵa jaqqan tulǵalardyń urpaǵy bolýy jáne Alash zııalyla­rymen jaqsy qarym-qatynas ja­saǵandyǵy. Álıhan Bókeıhanov, Mus­tafa Shoqaı sekildi Alash arys­tarymen bul kisi otbasylyq qarym-qatynasta bolǵan. Biraq bul jaǵyn ardaqty ustazym menen basqa qansha adamǵa aıtty ol jaǵyn bilmeımin. О́ıtkeni, «bolshevıkterdiń abaqty­sy» ol kisini ábden «jýasytqanyn» óz basym ómirde talaı kórdim. Ádildik, adaldyq, ar tazalyǵy degende aldyna jan salmaıtyn osynaý som tulǵa «partııadan seskenýdi» ómirlik serigi etip ketkendeı. Bul sózimniń talaı mysalyn ustazymmen aralas-quralastyqta júrip aıqyn baıqadym. Máselen, ǵylym áleminde jastaı «kózge túse bastaǵan» meni sol kezde «komsomoldyq qyzmetke» tartýdy qalaǵandar boldy. Al óz basym odan qashqalaqtaıtynmyn. Ábden ne isterimdi bilmeı qalǵan kezde aqylshy ákemdeı bolyp ketken ustazyma baryp mán-jaıdy túsindir­genimde, ádilet pen adaldyqty udaıy jaqtap júretin Batyrbek Ahmetuly «partııany eregistirme» deıtin. Onyń «Partııany eregistirme» degen osynaý sózin talaı-talaı estidim. Alǵa­shynda Hımııa ǵylymdary ıns­tı­­týtynda laboratorııa meń­­gerýshisi bolyp júrgen men ýnıversıtet «hımfagynyń» professorlyǵynan bas tartqanymda ol «partııany eregistirme» degendi taǵy da aıtqan. Sonan soń osyndaǵy kafedra meńgerý­shisi qyzmetinen, dekandyqtan, ýnı­ver­­­sıtettiń birinshi prorektorlyǵy qyzmetterinen bas tartqan kezimde de álgi sózin qaıtalaǵan edi. О́zim otbasylyq jaqyndyq ja­ǵynan erekshe aralasqan aǵaıym ja­zýshy Zeıin Shashkınnen usta­zym­­nyń osynaý sózdi nege qaıtalaı beretinin suraǵanymda «Doktor Dar­­hanov» romanynyń avtory by­laı degen: «Ol tekti tuqymnan shyq­qan­dyqtan, partııanyń taıaǵyn jedi. Abaqtyda birge otyrdyq. Sodan ózi kórgen qıyndyǵyn sen kór­mesin degendigi shyǵar». Iá, Ba­tyr­bek Ah­metuly bolshevıkter par­tııasy­nyń abaqtylyq azabyn bastan keshse de, moıymaı tabıǵı ta­lantyn jar­qy­ratyp kórsetip, ná­tıjesinde qa­zaq­tyń ulttyq hımııa ǵylymyna negiz qalap, aqyr aıa­ǵyn­da sol qyzmeti úshin sol partııa men sol ókimettiń nebir marapattaryna ıe bolǵan som tulǵa. Bul onyń erlikke para-par ómir jolynyń tek óz basyna ǵana qatysty bir tar­ma­ǵy. Al men ol kisimen ýnıversıtet hım­fagyna tús­ken­­nen keıin erekshe qamqorlyǵyn óz ómirimde sezinip ós­ken adammyn. Jalpy alǵanda Ba­tyrbek Ahmetuly talantty da, ta­lapty shákirtterinen qamqorly­ǵyn aıaǵan jan emes. Ol kisi «talaı bu­laqtyń kózin ashty». Al ol «kózin ashqan bulaqtar» qazaqtyń ulttyq hımııa ǵylymy bolyp bú­gingi ále­ýet­ke jetti. Osy jolda ol tyn­dyr­ǵan ister aıta alsaq, tom-tom ro­man­nyń ózegi bolary sózsiz. Iá, Batyrbek Ahmetulynyń ómiri men qyzmeti aıtýǵa turarlyq, ǵıb­raty mol áńgime. Onyń ata-tegi torǵaılyq zııalylar ekeni barshaǵa belgili. Al ózi 1911 jyldyń onynshy jeltoqsanynda burynǵy Samara gýbernııasynyń Buzylyq qalasynda dúnıege kelgen. 1919 jyly keıinnen qazaqtyń tuńǵysh dáriger qyzy bolyp shyqqan Aqqaǵaz Dosjanovadan jáne Máskeýdegi Semashko atyndaǵy ınstı­týttyń professorlyǵyna deıin kóte­rilgen Lıza Bókeıhanovadan úıinde dáris alady. (Lıza – Álıhan Bókeı­hanovtyń qyzy) 1928 jyly bitirgen soń Batyrbek Ahmetuly Orynbordaǵy halyqqa bilim berý ınstıtýtyna túsip oqıdy. Instıtýtta oqyp júrgen ke­zinde-aq, ıaǵnı 1930 jyly ol Qazaq KSR halyq komıssarlar keńesiniń Aqmola okrýgyndaǵy Nura aýdany boıynsha saýatsyzdyqty joıý jónin­degi tótenshe jáne ókiletti ókili qyz­metin atqarady. Al 1931 jyly ha­lyqqa bilim berý komıssarıatynyń ókili retinde Shalqar aýdanynda mindetti bastaýysh bilim júıesin engizedi. Ol 19 jasynyń ózinde mamandardyń jetispeýshiligi sebepti tehnıkýmdarda hımııadan dáris oqyp, jastardy joǵa­ry oqý oryndaryna ázirleý kýrsynda oqytýshylyq qyzmet atqarady. 1936 jyly Birimjanov Lenıngrad memlekettik ýnıversıtetiniń aspıranty bo­lyp qabyldanady. Ol alǵashqy ǵy­lymı izdenisterin professor S.­A.Shý­karevtiń jetekshiligimen júr­gi­ze bas­taıdy. Almatyda Qazaq memlekettik ýnıversıteti ashylǵan 1934 jyldan bastap, ol óz ómirin osynaý bilim-ǵy­lym ordasymen ushtastyrady. Mun­da assıstent, aǵa oqytýshy, dosent, kafedra meńgerýshisi, professor, dekan qyzmetterin atqardy. 1940-1950 jyldar aralyǵynda Birimjanov oqytýshylyq qyzmetin ǵy­lymı-zertteý jumystarymen tikeleı baılanystyra júrgizedi. Ol Qazaq­standa hımııa ónerkásibin damytý isine den qoıady. Sóıtip, Ábiken Bektu­rov­pen birigip, Qarataýda jańadan ashyl­ǵan fosforıt kenin qyshqylsyz óńdeý, óndirý salasyn zertteıdi. 1946 jyly Batyrbek Ahmetuly «Qazaqstan shıki­za­tynan termofosfat alýdyń eń tıimdi joly» degen taqyrypta kan­dı­dat­tyq dıssertasııa qorǵaıdy. Respýblıka ónerkásibi tabıǵı tuz­dardy kóp qajet ete bastaıdy. Son­dyq­tan osy qajettilikti qamtama­syz etý joldaryn ǵylymı izdestirýge B.Birimjanov óziniń biraz ýaqytyn bóldi. 1949 jyly akademık G.Orazov­tyń jal­py basshylyǵymen júrgi­zilgen professor I.Lepeshkovtyń Aral eks­pedısııasyna qatysady. Elýinshi jyl­darda Batyrbek Ahmetuly Balqash mys qorytý zaýytynyń tap­syrysy­men kóptegen ekspedısııa­lar­ǵa bas­shylyq jasap, Balqash ma­ńyn­daǵy júzden astam kól sýynyń fızıkalyq-hımııalyq qasıetterine ǵy­ly­mı taldaýlar jasaıdy. Bul ju­mys­tar kóp uzamaı, naqty nátıje berdi. «Aralsýlfat» kombınaty úshin kondısııaǵa jetkizilmegen merobılıtti baıytý tásili jasalady. Al Qarashy­ǵanaq sýl­fat kenishinde ǵa­lymnyń kelesi bir ǵylymı jańalyǵy óndiriske engiziledi. Onda tenardıtti kólderdi paı­dalanýdyń ǵylymı jol­dary jasalǵan. Qaz KSR Ǵylym akademııasy Hımııa ǵylymdary ınstıtýtynyń qyz­metker­lerimen birlese otyryp Batyr­bek Ahmetuly 1952 jyly Balqash metallýrgııa kombınatynda kúkirtti natrııdi úzilissiz óndirý tehnologııasyn óndiriske engizedi. Bir tańǵalarlyǵy sol, Batyrbek Ahmetuly hımııanyń san salasyn zerttep, jaqsy nátıjeler alǵan ǵalym. Máselen, ol tabıǵı tuzdardy qoldanbaly hımııa ǵylymy jolymen zertteı júrip, qurlyqtyq tuzdardyń paıda bolýyn teorııalyq jaǵynan anyqtaýǵa erekshe kóńil bólgen. Osyndaı keń aýqymdy zertteýler barysynda ǵalym Balqash pen Alakóldi, sondaı-aq júzden astam tuzdy kólderdi, 15 ózendi, 39 ózen quımalaryn ǵylymı súzgiden ótkizip, qurlyqtyq tuz júıesiniń túzilýi jaıly ǵylymı teorııasyn tolyǵymen aıaqtap shyǵady. Onyń bul ǵylymı zertteýleri doktorlyq dıssertasııa­synyń ózegi bolady ári dúnıejúzilik ǵylymǵa qosylǵan súbeli úles edi. Keıingi jyldary Batyrbek Ahmet­uly Syrdarııa, Ile, Shý, Tobyl, Esil, Talas jáne basqa kóptegen ózenderdi, osy ózenderdiń sýlaryn jınaý arqy­ly paıda bolǵan jasandy Buqtyrma, Qapshaǵaı, Shardara, Sergeev sý qoı­malaryn ǵylymı-zertteý nysany­na aınaldyrdy. Ol tabıǵı sýlardy ha­lyq sharýashylyǵynda paıdalaný­shylarǵa ǵylymı keńes beretin arna­ıy toptardy basqardy. Jasandy sý qoımalary men sý elektr stan­salaryn jobalaý, salý barysyndaǵy komıs­sııanyń quramynda ǵylymı-zert­teý­lerdi negizdeý jumystarymen aına­lysty. Máselen, onyń basshy­lyǵymen sýarmaly egistik jerlerdiń tuzdaný sebepteri anyqtaldy. Osylaı­sha Ile ózeni boıyndaǵy sýarmaly egis sha­rýashylyqtaryna mundaı keseldi boldyrmaýdyń ǵylymı joldary nus­qaý retinde usynyldy. Ertis – Qaraǵandy kanalyn jobalaý kezinde de Batyrbek Ahmetuly bastaǵan ǵyly­mı top atqarǵan jumys aıtarlyqtaı. Ekibastuzdaǵy jylý elektr ortalyǵyn salqyndatý júıesinde de Batyrbek Ahmetulynyń ǵylymı usynysy qol­danylǵan. Bul endi kórnekti ǵalymnyń ǵylymı izdenisindegi bir sala. B.Birimjanov aınalysqan kelesi bir sala Qarataý fosforıti. Sondaı-aq Aqtóbedegi fosforıt kenishin de óndiristik baǵytta tıimdi paıdalaný isi ǵalymnyń eńbegi edi. Aýyl sharýa­shylyǵyndaǵy tyńaıtqyshqa sura­nys­tyń óskeleń damýy onyń bul saladaǵy ǵylymı izdenisine túrtki boldy. Kelesi kezekte ol ónerkásiptik negizde ón­dirilip jatqan fosforıt keniniń qaldyqtaryn joıý máselelerin óz ǵy­ly­mı-zertteýlerine ózek etip aldy. Osy ken qaldyqtarynyń zııandy zatqa aınalmaı, paıdaly materıal bolý joldaryn qarastyrdy. Aqyry bul zertteýler tyńaıtqyshtar keniniń fı­zıkalyq-hımııalyq qasıetterin zert­teýge ulasty. Kelesi bir ǵylymı-zert­teý jumystaryn kórnekti ǵalym Inder kenishinde júrgizdi. Onda suıyq tyńaıtqyshtar jáne quramynda qorek­tik zaty mol tyńaıtqyshtar alýdyń ǵylymı júıesin jasady. 1960 jyldan bastap Batyrbek Ahmetuly organıkalyq emes qyshqyl­dar men organıkalyq amıdter uqsas­tyǵyn jáne aıyrmashylyqtaryn zertteý jumysymen aınalysty. Hımııa­daǵy osynaý múlde jańa sala teorııa­lyq jáne qoldanbaly hımııa ǵyly­mynyń ushtastyryla paıdalany­lýy arqyly kúrdeli qosylystardyń júz­den astam jańa túrin sıntezdep, gerbıdsıttik, fýngıdsıttik jáne ty­ńaıtqyshtyq qasıetin anyqtady. Keı­biriniń tyńaıtqyshtyq qasıeti qos sýperfosfattan da artyq edi. Bul ǵy­lymı-zertteýler fızıka-hımııa ǵy­lymdarynyń sońǵy jetistikterin paıdalaný arqyly asa joǵary sapada ótti. Mehanıkalyq kvantty esepter de osy jerde qoldanyldy. Sóıtip, ol hımııa ǵylymynyń jańa damýynyń bas­taýynda turdy. B.Birimjanov ǵylymdaǵy teńdessiz eńbekqor jan boldy. Ol ózi jetekshilik jasaıtyn beıorganıkalyq hımııa kafedrasynyń ǵylymı qyzmetkerle­riniń ǵylymnyń sońǵy ozyq talap­tary boıynsha jumys isteýin qada­ǵalady. Ol kisi asa talapshyl boldy. Ǵylymı izdeniste barlyq múmkindikti jumyldyrý qajettigin óz basym osy Batyrbek Ahmetulynan úırendim deı alamyn. Mehanıkalyq kvantty esepterdi, tájirıbeni matematıkalyq jú­ıe­de josparlaýdy, nátıjelerdi sta­tıstıkalyq esepke alýdy otandyq hımııa salasynda óndiriske engizgen Batyrbek Ahmetuly bolatyn. Ol ra­dıasııalyq hımııa salasyna da kóp kóńil bóldi. Onyń osy joldaǵy qysh­qyldaný-túzilý boıynsha júretin tizbekti reaksııa kezindegi kınetıkalyq máseleler boıynsha zertteýleri keıinnen jalǵasyn tapty. B.Birimjanov beıorganıkalyq hımııa salasynda kórnekti ǵalym bolyp qalyptasty. Ol árqashanda ǵylymnyń óndirispen tyǵyz baılanysta damýyn oılastyrdy. Máselen, ýltra dybys­ty paıdalaný arqyly óndiristik jú­ıeni basqarý týraly jańalyǵy Shym­kenttegi «Fosfor» óndiristik birlestiginde, «Iýjkaz» memlekettik óndiristik kásipornynda, «Mıkroýdobrenııa» ón­di­ristik birlestiginde qol­danyldy. Onyń jetekshiligimen ómirge joldama alǵan mıneraldyq shıkizatty ýltra dybys kómegimen óńdeý tásili keıingi izbasarlaryna ǵylymnyń jańa soq­paǵyn kórsetip bergendeı. Joǵaryda aıtyp ketkenimizdeı Ba­tyrbek Ahmetuly ǵylymda óte aý­qymdy jumys tyndyrdy. Onyń tikeleı ózi jáne jetekshilik etken ǵy­lymı toby 600-den astam ǵylymı maqalalar jarııalaǵan eken. Onyń kóbi ǵylym­daǵy erekshe eńbek retinde D.­I.Mendeleev atyndaǵy búkilodaq­tyq hımııa qoǵamynyń dıplomda­rymen atalyp ótildi. Ol san ret búkilodaqtyq jáne halyqaralyq ǵy­ly­mı konferensııalar men sımpozıýmdarda baıandama jasady. Batyrbek Ahmetuly árqashanda «ǵy­lymnyń bolashaǵy – talantty shákirtterde, ǵalym shákirtimen máýeli báıterekke aınalady» dep otyratyn. Sondyqtan ýnıversıtetke oqýǵa tús­ken stýdentter arasynan ǵylymǵa beıimderin erekshe qyraǵylyqpen baı­qap, tańdap alýshy edi. Ol otyzynshy jyldardyń ózinde qazaq jastarynyń saýatyn ashý isimen aınalysa júrip, hımııa pániniń qazaq tilindegi oqýly­ǵyn jasaýǵa erekshe kóńil bóldi. Máselen, on oqýlyqty jeke ózi qazaq tiline aýdardy. Alty oqýlyqty redak­sııalaýǵa qatysty. Bulardyń bári de elimizdiń orta jáne joǵary oqý oryndarynda baǵdarlamaǵa engizilgen pándik oqýlyqtar bolyp shyqty. 1962 jyly B.Birimjanov qazaq tilinde «Jalpy hımııa» oqýlyǵyn baspadan shyǵardy. Bul bizdiń ana tilimizde shyqqan joǵary oqý oryndary úshin jalǵyz oqýlyq boldy. Bizden keıingi jastar sony oqyp ósti. 1970 jyly avtor eńbegin qaıtadan óńdep, tolyq­tyryp oqyrmanyna jańa eńbegin usyndy. Birneshe ǵalymdarmen birigip, qazaq tilinde «Hımııalyq baılanys­tar», «Eritindiler», «Atom qurylysy jáne perıodtyq zań», «Keshendi qo­sylystar», «Jalpy jáne beıor­ganı­kalyq hımııanyń teorııalyq bas­taýy», «Metall emesterdiń hımııasy» atty eńbekter basyp shyǵardy. Bul táýelsiz elimizdiń memlekettik tilinde hımııa ǵylymyn sóıletýge qaınar bulaqtaı áser etetin keshendi eńbekter ekeni daýsyz. Ustazymnyń keńes zamanynda-aq ana tilimizde osyndaı eńbekter shyǵýyna uıytqy bolýy túptiń-túbinde qazaqtyń táýelsiz memleketin qurýy múmkin ekendigin boljap, sol táýelsiz eldiń jastary ult tilinde hımııa ǵylymyn sóıletýge qınal­masyn dep jasap ketken maq­satty bir isi me dep te oılaımyn. Qalaı bolǵanda da ol ıgilikti istiń bastaýynda turdy. 1976-1977 jyldar aralyǵynda Batyrbek Ahmetulynyń redaksııa­laýy­men «Beıorganıkalyq hımııanyń praktıkýmy» dep atalatyn eńbektiń alǵashqy eki bólimi shyqty. Osylarǵa qosa ol muǵalimder men oqýshylarǵa kómekshi qural retinde paıdalany­latyn birneshe shaǵyn kitapshalardy jazǵan ǵalym. Uzaq jyldar boıy «Bilim jáne eńbek» jýrnalynda redaksııa alqasynyń múshesi boldy. Onyń bir erekshe qasıeti ǵylymı konferensııalar men sımpozıýmdarda jasalǵan baıandamalardyń, ǵylymı izdenister nátıjeleriniń merzimdik basylym­darda jarııalanýyna uıytqy bolýy edi. Osyndaı qasıetteri jetelegen ol «Prıkladnaıa ı teoretıcheskaıa hımııa» jáne «Sbornık rabot po hımıı» dep atalatyn jýrnaldardyń jaýapty re­daktory boldy. О́ziniń negizgi jumy­syna qosymsha osyndaı aýqym­dy qoǵamdyq mindetterdi qatar atqa­rýy Batyrbek Ahmetulynyń otandyq hımııa ǵylymyna shyn máninde janashyr bolýynyń bir kórinisi edi. 1970 jyly B.Birimjanov Úkimettiń qaýlysymen Qazaq keńestik ensıklo­pedııasy bas redaksııasynyń múshesi, onyń hımııa taraýy boıynsha redak­sııalyq keńe­siniń tóraǵasy bolyp taǵaıyndaldy. Sondaı-aq, ol Qazaq aýyl sharýashy­lyǵy ensıklopedııa­synyń bas redak­sııa­syna múshe boldy. Onyń hımııalyq ǵylymı termınderdi qazaqshaǵa aýdarý qabileti erekshe edi. Bul ǵalymda ana tilinen sózdik qordyń mol ekendigin kórsetti. Sóıtip, hımııa ǵylymy salasy boıynsha termınderdiń qazaqsha-oryssha sózdigi baspadan shyqty. Ol otyz jyldan astam ýaqyt boıy Qazaq KSR Mınıstrler keńesi janyndaǵy termınolo­gııalyq komıssııanyń múshesi boldy. О́z ómirinde kórnekti ǵalym otyzǵa jýyq dıssertasııalardyń jetekshisi boldy. Qazaq memlekettik ýnıversıtetinde hımııadan doktorlyq, kandı­dattyq dıssertasııa qorǵaý jónindegi ǵylymı keńeste uzaq ýaqyt boıy tóraǵa qyzmetin atqardy. Bir emes, hımııanyń jeti salasy boıynsha ǵylymı keńes tóraǵasy bolý asa sırek talanttardyń ǵana enshisi ekenin bilý qıyn emes shyǵar. Ol 27 jyl qatarynan Qazaq memlekettik ýnıversıtetinde hımııa fakýltetiniń deka­ny qyzmetin atqardy. Osy ýaqyt ishinde alty jańa kafedra ashty. Onyń basshylyǵymen hımııa fakýlteti ýnıversıtettegi eń nátıjeli ju­mys isteıtin býyn retinde birneshe ret jeńimpaz atandy. Osy jyldar aralyǵynda Batyrbek Ahmetuly qa­zaqtyń hımııa ǵylymyn jańa talanttarmen tolyqtyrýǵa súbeli úles qosty desek, artyq aıtqandyq emes. Ol stýdenttermen aýdıtorııada ustaz­daı sóılesse, kúndelikti tirlikte ákelerindeı qamqorshy bola biletin. Bir ǵana hımııa ǵylymymen shektelip qalmaǵan erekshe tulǵanyń oı-órisi, dúnıetanymy da erekshe keń edi. Onymen kez kelgen taqyrypta sóı­lesip, ońaı til tabysýǵa bolatyn. Sondyqtan da bolsa kerek, ol sol kezdiń eń joǵary Lenın, «Qurmet belgisi» ordenderimen marapattaldy. Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Qur­met gramotasyna ıe boldy. Oǵan Qa­zaq KSR-nyń ǵylymyna eńbek sińir­­­gen qaıratker ataǵy berildi. Men osynaý ulaǵatty ustazymdy eske alǵan saıyn árqashanda onyń meıirim shýaǵyn sezingendeı bolamyn. Ol maǵan árqashanda «Edil, endi seniń Otanyńa qyzmet etýiń – hımııa ǵyly­myn qanshalyqty alǵa basty­rýyńmen ólshenedi» dep turǵandaı. О́ıtkeni, meniń hımııa ǵylymyn qý­ǵan­daǵy alǵashqy ustazym da, «endi seniń bili­miń bar, ǵylymdy baıqap kór» dep qolymnan jetelep, hımııa ǵylym­dary ınstıtýtyna ákelgen de osy Batyrbek Ahmetuly bolatyn. Sodan bergi ózim qýǵan salada jetken jetis­tikterimniń barlyǵynda Batyr­bek Ah­met­uly men Saǵıd Raýfovıchtiń eńbegi bar dep oılaımyn. Olar bolmasa men dál búgingideı dárejeme jeter me edim, jetpes pe edim. Son­dyqtan ustazym jaıly estelik aıtý men úshin bir ǵanıbet. Onyń ústine shynaıy jaqsy adamdardy sol qal­pynda taǵy bir sanańa, kóz aldyńa áke­lýdiń ózi júrekti eljiretetin bir is qoı. Ony «Qazaq hımııa ǵylymynyń atasy» dep men batyl senimmen aı­tamyn. О́ıtkeni, Batyrbek Ahmet­uly ulttyq hımııa ǵylymyndaǵy al­ǵashqy ǵalymdardyń biri ǵana emes, biregeıi edi. Áli esimde, ýnıversı­tettiń alǵashqy kýrstarynda oqyp júrgen meni Hımııa ǵylymdary ıns­tıtýtyna jetelep ákelip, ınstıtýt­tyń sol kezdegi dırektory Ábiken Bekturovqa «Edildiń endigi ǵumyry ǵylymda, ǵylym bul jigitten talaı ıgilikti kóredi» degeni kúni búginge deıin qulaǵymda syńǵyrlap turǵan­daı. Ol meni ǵana emes, talaı stýdentin «ǵylymǵa burǵan» ustaz edi. Fakýltette qansha stýdent bolsa, sonyń bárin balasyndaı kóre júrip, olar­dyń qaısysynan ǵalym shyǵatynyn dóp basyp anyqtaı alatyn. Al «osy­dan ǵalym shyǵady» dep túıgen­derin áýeli fakýltet laboratorııa­synda synaqtan ótkizip, sonan soń ınstı­týtqa jetelep aparý onyń ádetti jumysyndaı boldy. Mundaı ustaz ár stýdentke buıyrmaıtyn baqyt. О́mir­diń talaı «náýbetin» kóre júrse de, boıyndaǵy qanmen bitken ultjan­dylyq, meıirimdilik, qaıy­rym­dy­lyq qasıetterin sol qalpynda saqtap, kóptiń ıgiligine jarata bilgen mundaı tulǵanyń shákirti bolý da ǵanıbet eken. Ol bizge árdaıym: «Ustaz máýeli báıterek. Báıterekten tolyp jatqan butaqtar nár alyp ósip shyǵa­dy, olardan japyraqtar ónedi. Sóı­tip, báıterek saıaly bolady. Ustaz da sol báıterekke uqsaýy kerek. Shákirt­terińe ákedeı qamqor bolyń­dar» deýshi edi. Ol bul sózin «ósıet» retinde aıtyp qana qoımaı, sonymen birge óz ómirinde júzege asyryp ketkendikten de biz ony ózimizge úlgi tuttyq. Qazaq hımııa ǵylymy bul kúnderi alyp báıterek sekildi san butaqty, san japyraqty bir áýlet desek, onyń altyn dińgegi osynaý alyp ta aıaýly ustazym ekeni daýsyz. Qazaqstan hımıkteriniń basym kóp­shiligi sol dińgekten órip shyqqan butaqtar men japyraqtar. Bıyl qazaq hımııa ǵylymynyń negizin qalaýshy Batyrbek Ahmet­uly Birimjanov 100 jasqa toldy. Biz­der, hımıkter áýleti úshin ar­daq­ty ustaz­dy eljiregen júrekpen eske alý bir ǵanıbet. Qazirgi bıikten qarap otyr­saq, ol tyndyrǵan is ushan-teńiz deýge laıyq eken. О́ıt­­keni, táýelsiz Qa­zaqstan Res­pýb­lı­ka­syna álemniń eń ıyqty memleketterimen báse­kelese ala­tyn ále­ýetti hımııa ǵyly­myn «jasap berip ketken» osy ustaz bo­la­tyn. Eger árbir adam osyndaı is isteı alsa, ulttyń búgini men bola­­shaǵy ba­qytty deýge bolar. Biraq ondaı ulan-ǵaıyr ıgilikti jasaý tek qana sanaýly tul­ǵalardyń qo­lynan ǵana keledi. Batyrbek Ah­metuly Birimjanov dál osyn­­­daı sa­naý­­ly tulǵa­lardyń biri. Edil ERǴOJIN, akademık. Almaty.