Endeshe, bizdiń árqaısymyz úshin qymbat qazyna – adam jáne adamnyń ómiri, quqyqtary men bostandyqtary desek, ony baǵalaı bilý quqyqtyq mádenıettiń qaınar kózi ekendiginde daý joq. Alaıda, quqyqtyq mádenıet ár adamnyń ómir súrý qundylyǵy retinde jeke tárbıesinen kórinis bermeı, jalpy mádenıettiń qajet­ti bólshegi retinde ony boıǵa sińirý múmkin emes. Sondyqtan da biz­diń elimizde kóbine quqyqtyq máde­nıetti zań talaptaryn qatań qol­daný ar­qyly ǵana qalyptastyrý ba­ǵy­ty us­t­alady. Soǵan saı zań­dy bil­meý jaýap­kershilikten qutqar­maı­­tyn­dyǵy qatań eskertiledi. Biraq zań­dy bil­meýdiń saldary quqyq­tyq máde­nıettiń joqtyǵy emes, kerisinshe onyń dánin boıǵa sińdire almaý eken­digi kóp jaǵdaıda nazarǵa alyna ber­meıdi. Mine, osyndaı jaǵ­daı­lar­dyń saldary quqyqtyq mádenıetti qalyp­tastyrý isiniń qanat jaıýyna shyn máninde kedergi keltiretini anyq.

Olaı deıtinimiz, birde tanysymyz qyzmet etetin mekeme aldynda óreskel qylyq kórsetip turǵan jas jigitterdi kórip, olarǵa jaıymen bul teris ekenin, sondyqtan bul qoǵamdyq tártipti buzýshylyq ekenin aıtqanymyzda, shyny kerek, dóreki jaýap aldyq. «Ne sharýań bar, ózimiz bilemiz ǵoı» deıdi. Dál solardyń qasynda ózge de azamattar otyrǵan. Biraq olardyń biri álgilerge lám-mım demedi. Sonyń saldarynan bizdiń eskertýimiz, «jer astynan jik shyqty, eki qulaǵy tik shyqty» qalpynda qaldy. Al kópshilik bolyp, álgi óreskel qylyq jasaǵan jigitterdi tezge sala qoıǵanda, olar mundaı ádetti endigári qaıtalamas edi. О́ıtkeni quqyqtyq mádenıetsizdik osyndaı usaq quqyq buzýshylyqtan bastalady. Quqyqtyq mádenıetti saqtaý týraly eskertý bergen jandarǵa keıbireýler ata jaýyn kórgendeı jıyryla qalady.

Sondyqtan Elbasy «Qazaq­stan-2050» Strategııasy qalyp­tas­qan memlekettiń jańa saıası baǵyty» atty Joldaýynda: «Damyǵan qoǵam barlyq jerde tərtip pen rettilik ornatýdan, jaıly podezden, jınaqy aýladan, taza kósheden jəne jarqyn júzdi adamdardan bastalady. Biz eń usaq quqyq buzýshylyqpen, buzaqylyqpen, mádenıetsizdikpen ymyraǵa kelmeýi­miz kerek, óıtkeni osynyń ózi qoǵam tynyshtyǵyn buzady, ómirdiń sapasyna selkeý túsiredi. Tártipsizdik pen betimen ketýshilikti seziný odan da eleýli qylmystarǵa jol ashady. Sondyqtan biz quqyqtyq nıgılızmdi jeńip, qoǵamdy qoǵamdyq tártipti qorǵaý isine tartýymyz kerek. Biz əleýmettik búldirgi pıǵyldy jumysqa ornalasý máselesimen baılanysta qaraýymyz kerek. Biz qoǵamdyq oryn­dardaǵy buzaqylyq áreket úshin jeke is qaǵazynda jáne rezıýmede mindet­ti túrde kórsetiletin jəne jumysqa qabyldaý, qyzmet satysy boıynsha ósirý kezinde eskeriletin jaza qoldanýdy engizýimiz kerek. Munyń bəri qoǵamdyq ómirdiń normasy bolýǵa tıis» degen bolatyn.

 Bul teris qylyqtarǵa múldem tózbeýshilikti kózdegen qaǵıda qoǵamnyń eń usaq quqyq buzý­shy­lyqtar men buzaqylyqtarǵa syn kózben qaraý jaýapkershiligin týdyrǵany ras. Mundaǵy negizgi maqsat – qoǵamdaǵy usaq quqyq buzý­shy­lyqtarmen kúres júrgize otyryp, jalpy qylmystyń deńgeıin tómen­deýine yqpal etý edi. Sonyń arqa­synda birqatar zańnamalar jetil­dirildi. Əsirese, Qylmystyq kodeks, Qylmystyq atqarý jəne qyl­mys­tyq is júrgizý, Ákimshilik quqyq buzý­shylyq kodeksterine ózgeris­ter endi. Sóıtip usaq quqyq buzý­shy­lyqqa tózbeý – bul qoǵam­dyq tər­tipti qamtamasyz etý men iri qyl­mys­­pen kúres júrgizýge bastaı­­­tyn jáne jappaı quqyqtyq máde­­nıet­ti qalyptastyrýdaǵy mańyz­dy qadam­dardyń biri retinde eskeril­di. Bu­dan keıin qoǵamdyq oryn­dar­dy las­taý jəne taǵy da basqa mə­de­nıet­siz­dikter quqyq qorǵaýshylardyń nazarynan əste tys qalmaýy tıis edi. Alaı­da bul jumys qazirgi kúni aqsap tur­ǵan sekildi. Iаǵnı, kez kelgen tərtip­siz­dikter qatań qadaǵalaýda bolǵany jón deımiz de sonymen toqtalamyz.

Sondyqtan da shyǵar, boıǵa sińgen teris qylyqty qatań zań shara­­larymen joıý múmkin emes­teı kó­rinedi. Máselen, elordanyń 20 jyl­dyq toıynda Esil ózeniniń ústinen salynǵan Atyraý kópirine bir avtokóliktiń shyǵyp ketkeni el esinen áli keter emes. Talaı adam bul júrgizýshi nege olaı istedi eken dep tańǵalady. Al negizinde tańǵalatyn túgi de joq. О́ıtkeni mundaı is – bizdiń boıymyzdaǵy óshpes teris qylyqtyń biri. Onyń túp-tórkini quqyqtyq mádenıettiń qalyptaspaǵan ózeginde jatyr.

Bul oraıda «Jeruıyq» saıabaǵyn alaıyqshy. Osyndaı saıabaqtyń bolǵany halyqtyń ózine tıimdi ǵoı. Alaıda sol jaqsylyqtyń qadirin baǵalaı almaıtyn jandar isine qarnyńyz ashady. Atalǵan baqtyń aınalasynda arnaıy kólik qoıatyn tegin oryndar jetip-artylady. Biraq nege ekeni belgisiz, baqqa serýendeýge kelgen birqatar júrgizýshiler kólikterin sol baqtyń ishine kirgizip, týra balalar oınaıtyn tusqa taqap qoıady. Al negizinde mundaı saıabaqtardyń syrtqy qorshaýynan ishke kólikpen bir metr de kirýge bolmaıdy. Bul ózińizdi de ózgelerdiń demalys quqyn qurmettemeý, syılamaý bolyp tabylady. Kólikpen ondaǵan metr baq ishine kirgen ekensiz, odan ne utasyz? «Mine, meni kórdińder me?!» degendik pe? Onyń ústine «Jeruıyq» osy mańaıdaǵy kóptegen bıik qabatty úıler turǵyndaryna taza aýa syılaıtyn dara baq bolǵandyqtan, halyq ta kóp keledi. Ásirese, balalardyń súıikti orny. Alaıda úlkender demalyp otyratyn, balalar asyr salyp oınaıtyn baq ishiniń tazalyǵy syn kótermeıdi. Al ony nebir qoqysqa toltyratyn aspannan túskender emes, osy baqqa serýendeýge keletin jandar. Osylaısha adamdar saıabaqty tazalyǵymen, kórkimen, sapalyǵymen ózderine kóterińki kóńil kúı syılaıtyn kúndelikti qajetti demalys orny dep emes, kerisinshe jattyń dúnıesine qaraǵandaı salǵyrttyq tanytady. Odan kimge paıda?

Bul arada shetelderde quqyqtyq mádenıet anadaı eken, mynadaı eken dep salystyrýdyń reti bola qoımas. О́ıtkeni elimizdiń joǵaryda aıt­qanymyzdaı, ózindik salt-dás­túrimiz ben ádet-ǵuryptarymyzdy arqaý eter zańdarymyz bar. Tek son­daı zańdarymyz bar dep qol qýsyryp otyrmaı, onyń oryndalýyn qada­ǵa­laǵan jón. Sonda onyń talaptaryn áý bastan boıǵa da, sanaǵa da siń­dire alý quqyqtyq mádenıetimizdi qalyp­tastyrýdyń ońdy joly bolmaq.